św.Tomasz z Akwinu - Byt i istota.pdf - Tomasz z Akwinu - edmund144

Św. Tomasz z Akwinu

Byt i istota *

De ente et essentia

tłum. Władysław Seńko

Przekład został dokonany na podstawie tekstu ustalonego przez M.– D. Rolland

Gosselina drukowanego w dziele: Le De ente et essentia de S. Thomas d'Aquin.

„Bibliotheque Thomiste, t. VIII, Le Saulchoir, Kain 1926. W tłumaczeniu

wprowadzam następujące zmiany: str. 8, wiersz 7 czytam: non conveniunt za

rękopisem B; str. 17, w. 9 czytam: indeterminata; str. 38, w. 4–5 opuszczam

słowa: sicut si esset... do słowa separato za rękopisami ABC.

Przekład poświęcam uczestnikom Lwowskiego Koła Filozoficznego, którzy w

roku 1911 dokonali pierwszego polskiego tłumaczenia tego dzieła św. Tomasza.

Władysław Seńko

Wstęp.

Mały błąd popełniony na początku staje się wielki na końcu — mówi Arystoteles

w pierwszej księdze O niebie a świecie . Otóż tym, co intelekt przede wszystkim

poznaje, jest według Awicenny ( Metafizyka , Ks. I) byt i istota. Musimy więc na

początku wyjaśnić znaczenie tych nazw, określić sposób, w jaki byt i istota

znajdują się w różnych rzeczach, oraz jaki stosunek zachodzi między nimi

a pojęciami logicznymi rodzaju, gatunku i różnicy, aby nie przyszło nam błądzić

z powodu nieznajomości tych terminów, a także byśmy uniknęli późniejszych

płynących stąd trudności. Najpierw wytłumaczymy znaczenie nazwy byt, potem

nazwy istota, właściwa bowiem metoda nauczania wymaga, by zaczynać od tego,

co łatwiejsze, to znaczy rzeczy proste poznawać przez złożone, a przyczynę

poprzez jej skutki.

* Publikację w foramcie *PDF przygotował Igor Kułakow < ioannes@mail.ru >

Św. Tomasz z Akwinu

Rozdział pierwszy.

W piątej księdze Metafizyki powiada Arystoteles, że nazwa byt wzięta w ścisłym

sensie ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze oznacza byt, który dzieli się na

dziesięć kategorii, po wtóre znaczy prawdziwość zdań. Różnica polega na tym, że

w drugim znaczeniu bytem wszystko to, co da się wyrazić w zdaniu twierdzącym,

nawet jeśli zdaniu temu nic nie odpowiada w rzeczywistości. W takim właśnie

znaczeniu mówimy, że braki i przeczenia są bytami, wypowiadamy bowiem

zdania: że twierdzenie jest przeciwstawne przeczeniu albo, że ślepota tkwi w oku.

Bytem w pierwszym znaczeniu może być natomiast tylko to, czemu odpowiada

coś w rzeczywistości, ślepota więc i wszelkiego rodzaju braki nie będą w tym

znaczeniu bytami. Otóż nazwa istota [essentia] nie wywodzi się od nazwy byt

[ens] wziętego w drugim znaczeniu, ponieważ w tym znaczeniu można mówić o

bycie i w odniesieniu do czegoś, co nie ma istoty, jak to widać na przykładzie

braków, lecz pochodzi od bytu w pierwszym znaczeniu. Potwierdza to i

Awerroes, który komentując przytoczone wyżej zdanie Arystotelesa mówi, że byt

w pierwszym rozumieniu oznacza istotę rzeczy. Powiedzieliśmy jednak, że byt

wzięty w tym znaczeniu dzieli się na dziesięć kategorii, zatem i istota musi

znaczyć coś wspólnego wszystkim mieszczącym się w tych kategoriach naturom

podzielonym na odpowiednie rodzaje i gatunki. Zgodnie z tym podziałem

mówimy właśnie, iż istotą człowieka jest człowieczeństwo, a o innych rzeczach

podobnie. Rzecz należy do właściwego sobie rodzaju lub gatunku dzięki istocie

określonej w definicji, która mówi, czym dana rzecz jest; dla tego to filozofowie

używają nazwy istota zamiennie ze zwrotem „to, czym coś jest” [quidditas]; tak

samo i Arystoteles często nazywa istotę „quod quid erat esse” czyli tym, dzięki

czemu jakiś byt jest czymś. Istotę nazywa się też formą, o ile ta ostatnia oznacza

określenie każdej rzeczy, jak mówi Awicenna w III księdze Metafizyki , albo

naturą, wtedy gdy przez naturę rozumie się wszystko to, co może być ujęte jakoś

przez intelekt, zgodnie z pierwszym z czterech znaczeń „natury”, jaki wyróżnił

Boecjusz w dziele O dwóch naturach ; rzecz bowiem może być poznana

umysłowo tylko poprzez swą istotę ujętą w definicji. Tego zdania jest też

Arystoteles, który w 4 księdze Metafizyki , powiada, że wszelka substancja jest

naturą, z tym, że u niego nazwa natura oznacza, zdaje się, istotę rzeczy wziętą

w stosunku do własnego jej działania, każda rzecz bowiem działa we właściwy

sobie sposób. Wyrażenie „to, czym coś jest” związane jest natomiast z funkcją

znaczeniową definicji, nazwa zaś „istota” wyraża to, iż w niej i poprzez nią byt

istnieje.

Nazwa byt w pewnym i podstawowym znaczeniu przysługuje jedynie

substancjom, przypadłościom natomiast wtórnie i tylko pod pewnym względem,

dlatego też i istota naprawdę i we właściwym sensie znajduje się jedynie w

substancjach, a w przypadłościach tylko w pewien sposób i pod pewnym

względem. Substancje bywają proste i złożone; w jednych i drugich występuje

istota, lecz w prostych w sposób prostszy i doskonalszy, mają one bowiem

Byt i istota

doskonalsze istnienie, jako że są przyczynami substancji złożonych, przynajmniej

jest taką przyczyną pierwsza substancja, Bóg. Istoty substancji prostych są dla nas

trudniejsze do poznania, dlatego też trzeba zacząć, jak tego wymaga prawidłowa

metoda nauczania, od tego, co łatwiejsze, to znaczy od wykładu, czym są istoty

substancji złożonych.

Rozdział drugi.

W substancjach złożonych wyróżniamy materię i formę, na przykład w człowieku

duszę i ciało. Nie można jednak powiedzieć, by istotę stanowił tylko jeden z tych

elementów. Sama materia nie jest istotą, to jest oczywiste, ponieważ rzecz dzięki

swej istocie jest poznawalna i dzięki niej zalicza się do określonego rodzaju i

gatunku, a materia nie jest ani tym, co sprawia, że poznajemy, ani też tym,

według czego zaliczamy coś do odpowiedniego rodzaju lub gatunku, bo to

sprawić może jedynie byt będący w akcie.

Ale i sama forma nie może uchodzić też za istotę substancji złożonej, chociaż

niektórzy usiłują tak twierdzić. Z tego bowiem, co przedtem powiedzieliśmy,

wynika w sposób oczywisty, że istota jest tym, co określa definicja danej rzeczy.

Otóż definicja substancji materialnej obejmuje nie tylko formę, ale i materię;

inaczej definicje matematyczne nie różniłyby się od tych, które stosowane są w

przyrodoznawstwie.

Nie możemy też twierdzić, że materia występuje w definicji substancji

materialnej jako dodatek do jej istoty albo jako byt nie należący do jej istoty,

ponieważ ten rodzaj definiowania ma miejsce przy określaniu przypadłości, które

nie mają doskonałej istoty, i dlatego ich definicja obejmować musi podmiot

przypadłości należący do innej niż one kategorii bytu. Wynika stąd, że istota

obejmuje materię i formę. Nie można wreszcie utrzymywać, by „istota” oznacza a

stosunek zachodzący między materią i formą, albo jakiś dodatek do materii

iformy, bo stosunek zachodzący między materią a formą musiałby być

nieodzownie przypadłością lub czymś zewnętrznym w stosunku do rzeczy, nie

moglibyśmy też poznawać rzeczy poprzez tak pojętą istotę; wszystko to więc

byłoby niezgodne z pojęciem istoty.

Materia staje się bytem aktualnym i zindywidualizowanym dzięki formie,

która ją aktualizuje. To jednak, co materia przyjmuje z zewnątrz, nie czyni jej

bytem w akcie, lecz sprawia, że staje się ona w danym momencie taka, a nie inna,

na przykład biel, która jest przypadłością, powoduje, że rzecz, w której tkwi, staje

się aktualnie biała. Dlatego też, gdy rzecz nabywa takiej formy, nie mówimy, że

owa rzecz rzeczywiście powstaje, lecz jedynie, że w niej coś powstaje.

Wypływa stąd wniosek, że istota substancji złożonych jest tym, co składa się

z materii i formy. W tym też sensie wypowiada się Boecjusz w Komentarzu do

Kategorii Arystotelesa mówiąc, że ousia oznacza byt złożony. Bo ousia znaczy

po grecku to samo, co w naszym języku istota [essentia], a poświadczenie tego

Św. Tomasz z Akwinu

znajdziemy również w dziele Boecjusza O dwóch naturach . Także według

Awicenny istotą substancji złożonych jest to, że składają się one z materii i

formy. Awerroes zaś w komentarzu do siódmej księgi Metafizyki powiada, że

natura gatunków podległych stawaniu się i zniszczeniu jest czymś pośrednim

między bytem duchowym i materią, to znaczy jest złożona z materii i formy. Z

sądem tych powag zgadzają się również argumenty rozumowe: przyjmujemy

bowiem, że istnienie substancji złożonej nie utożsamia się z samym tylko

istnieniem formy, ani tylko z istnieniem materii, lecz jest istnieniem całego bytu

złożonego; tymczasem istota jest tym, dzięki czemu mówimy, że dana rzecz

istnieje; stąd wniosek, że istota, dzięki której rzecz nazywa się bytem, nie może

być tylko formą ani tylko materią, lecz jednym i drugim zarazem, chociaż forma

jest w pewnym sensie racją istnienia samej istoty. Podobnie dzieje się z innymi

rzeczami złożonymi z kilku elementów. Nazwa rzeczy złożonej nie pochodzi od

jednego tylko z jej składników, lecz od wszystkich składających się na nią

elementów.

Weźmy na przykład dziedzinę smaku: słodycz jest wynikiem działania ciepła

na to, co wilgotne; chociaż więc ciepło jest wskutek tego przyczyną słodyczy,

rzeczy słodkiej nie nazywamy jednak ciepłą, lecz smaczną, bo smak obejmuje

zarówno ciepło, jak wilgoć.

Materia wchodząca w skład istoty jest jednakże zasadą jednostkowienia

rzeczy. Mogłoby się więc zdawać, że istota zawierająca w sobie zarówno materię

i formę może być tylko jednostkowa, a nie ogólna. Istota jest wszakże tym, co

ujmujemy w definicji, wynikałoby stąd z kolei, że pojęcia ogólne nie mogłyby

być definiowane.

Dlatego trzeba pamiętać, że zasadą jednostkowienia może być tylko materia

oznaczona, a nie materia jako taka; zaś materią oznaczoną nazywam materię

posiadającą określone wymiary.

Otóż materia oznaczona nie występuje w definicji człowieka jako człowieka,

chociaż mieściłaby się w definicji Sokratesa, gdyby Sokratesa można było

zdefiniować. W definicji człowieka mamy więc do czynienia z materią

nieoznaczoną, bierzemy bowiem pod uwagę nie tę oto kość, ani to oto konkretne

ciało, lecz kości i ciało w ogóle, a więc nieoznaczoną materię człowieka.

Istota Sokratesa i istota człowieka różnią się więc między sobą tak jak to, co

oznaczone i nieoznaczone. Toteż Awerroes w komentarzu do siódmej księgi

Metafizyki powiada, że Sokrates nie jest niczym innym jak konkretem

zwierzęcym i konkretem rozumnym, które składają się na jego istotę.

Różnica między istotą rodzaju a istotą gatunku jest analogiczna do różnicy

zachodzącej między tym, co oznaczone, a tym, co nieoznaczone, chociaż tutaj

ponadto różni się sama zasada określania przynależności do gatunku i rodzaju.

Jednostka wyróżnia się w ramach gatunku dzięki materii określonej

ilościowo, gatunek natomiast względem rodzaju poprzez różnicę gatunkową

wywodzącą się z formy rzeczy należących do tego gatunku.

Byt i istota

Wyznaczenie czy też określenie gatunku wobec rodzaju nie dokonywa się

przy tym poprzez coś, co istnieje w istocie gatunku, a nie mieści się w żaden

sposób w istocie rodzaju, rodzaj bowiem zawiera w sobie w nieokreślony sposób

wszystko, cokolwiek zawiera i gatunek. Gdyby bowiem nazwa „zwierzę” nie

odnosiła się do całego człowieka, lecz jedynie do jego części, nie można by jej

orzekać o człowieku, skoro żadna część składowa wzięta oddzielnie nie określa

adekwatnie całości, do której należy.

Można się o tym przekonać obserwując różnicę zachodzącą między ciałem

jako częścią zwierzęcia iciałem ujętym rodzajowo. Otóż ciało wzięte

jednoznacznie nie może być jednocześnie rodzajem iczęścią składową

zwierzęcia. Nazwy „ciało” używa się więc w wielorakim znaczeniu. I tak ciało

pojęte jako substancja nosi tę nazwę dlatego, że z racji jego natury można w nim

wyróżnić trzy wymiary. Wzięte natomiast wyłącznie pod kątem owych trzech

wymiarów, będzie ciałem należącym do kategorii ilości.

Zdarza się jednak, iż coś posiadając jedną formę nabywa formy jeszcze

doskonalszej, na przykład człowiek, który ma naturę zmysłową, a nadto i

rozumną. Podobnie rzecz, która posiada formę pozwalającą na wyznaczenie w

niej trzech wymiarów, może osiągnąć wyższą doskonałość, na przykład życie.

Nazwa „ciało” może więc oznaczać rzecz posiadającą tego rodzaju formę, która

daje możność wyznaczenia w rzeczy trzech wymiarów i niczego więcej; wszelkie

dodatkowe cechy znajdujące się w rzeczy nie będą już mieściły się w nazwie tak

pojętego ciała. W tym oto znaczeniu ciało stanowi integralną i materialną część

składową zwierzęcia: dusza nie jest już objęta znaczeniem nazwy „ciało”, jest

czymś zewnętrznym wobec niego i dopiero z połączenia duszy i ciała powstaje

zwierzę złożone z tych właśnie elementów.

Można też rozumieć nazwę „ciało” w ten sposób, że oznacza ono rzecz o

takiej formie, która pozwala wyznaczyć w niej trzy wymiary niezależnie od tego,

czy forma ta zdolna jest ponadto do przyjęcia wyższej doskonałości, czy też nie.

Wzięte w tym znaczeniu ciało jest rodzajem dla zwierzęcia, ponieważ

wszystko, co odnosimy do zwierzęcia, mieści się przynajmniej niewyraźnie w

tym rozumieniu ciała. Dusza jednak nie jest formą różną od tej, która pozwala na

wyznaczenie w rzeczy trzech wymiarów. Gdy mówimy bowiem, że ciałem jest to,

co posiada formę, dzięki której można wyznaczyć w rzeczy trzy wymiary, mamy

na uwadze wszelkiego rodzaju formy, a więc zarówno duszę zwierzęcą, jak i

formę kamienia. W tym więc sensie „forma zwierzęcia” zawiera się niewyraźnie

w pojęciu ciała, skoro „ciało” stanowi rodzaj dla pojęcia „zwierzę”.

Taki sam stosunek zachodzi między pojęciem zwierzę i człowiek. Gdyby

bowiem mianem „zwierzę” określało się tylko rzecz zdolną do czucia i

poruszania się o własnej mocy bez udziału innej doskonałości, wówczas każda

nowa forma nabyta przez zwierzę byłaby w stosunku do niego odrębną częścią i

nie zawierałaby się w treści pojęcia „zwierzę”; wówczas „zwierzę” nie byłoby

rodzajem dla pojęcia „człowiek”. Tymczasem jednak jest takim rodzajem,

św.Tomasz z Akwinu - Byt i istota.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: