Étienne Balibar - Gewalt.pdf - Balibar Etienne - The9

Étienne Balibar

Gewalt

WYKŁAD OPUBLIKOWANY (PO NIEMIECKU) W HISTORISCH-KRITISCHES

WÖRTERBUCH DES MARXISMUS, HERAUSGEGEBEN VON WOLFGANG FRITZ HAUG,

BAND 5 : GEGENÖFFENTLICHKEIT BIS HEGEMONIALAPPARAT, ARGUMENT VERLAG,

HAMBURG 2001.

Paradoks relacji, jaką marksizm utrzymuje z problemem przemocy polega na tym, że chociaż

wniósł on decydujący wkład w zrozumienie „roli przemocy w historii”, a dokładniej rzecz biorąc w

zrozumienie związku pomiędzy formami panowania i wyzysku (przede wszystkim kapitalizmu)

oraz strukturalnymi modalnościami przemocy społecznej, konieczności walki klas i procesów

rewolucyjnych, a tym samym przyczynił się do określania warunków i celów polityki współczesnej,

to jednak okazał się z gruntu niezdolny do myślenia o istnieniu (a więc do przeciwstawienia się jej)

tragicznej więzi, która od wewnątrz łączy politykę i przemoc w jedność przeciwieństw, nadzwyczaj

zresztą „gwałtowną” (violente) – niezdolny do myślenia o tym w sposób, w jaki owa więź pojawia

w różnych okresach na przykład w dziełach historyków i teoretyków takich, jak Tukidydes,

Machiavelli czy Max Weber.

Istnieje wiele ku temu powodów : pierwszym jest absolutny przywilej, który teoria marksistowska

przyznaje formie panowania (wyzyskowi pracy), wobec której inne formy jawią się jako

epifenomeny, co doprowadza do ignorowania lub niedoceniania ich własnego wkładu w ekonomię

przemocy i okrucieństwa. Powodem drugim jest antropologiczny optymizm znajdujący się w

centrum koncepcji „postępu”, rozumianego jako rozwój sił wytwórczych ludzkości, która stanowi

bazowy postulat marksistowskiej historii formacji społecznych. Powodem ostatnim jest metafizyka

historii jako konkretnej realizacji procesu „negacji negacji” (lub alienacji i odzyskania pierwotnej

istoty człowieka), od której marksizm przejmuje filozoficzny i teologiczny schemat przekształcenia

przemocy w sprawiedliwość. Współistnienie w myśli Marksa i jego następców (za każdym razem

ze znaczącymi różnicami głębi intelektualnej) tych dwóch, ściśle związanych ze sobą aspektów:

uznanie istnienia ekstremalnych form przemocy społecznej i ich roli oraz nierozpoznanie

stawianego przez nie specyficznie politycznego problemu miało groźne konsekwencje w historii

ruchów społecznych i procesów rewolucyjnych, które oficjalnie powoływały się na marksizm i

których siły przywódcze lub dysydenckie poszukiwały u Marksa instrumentów jego „opanowania”.

Bardziej niż kiedykolwiek daje się ono odczuć w kontekście aktualnej fazy uświatowienia

(mondialisation) kapitalizmu i wynikającego z jego sprzeczności poszukiwania alternatywnych

sposobów uprawiania polityki. To konstytutywne ograniczenie marksizmu nie przeszkadza temu,

wręcz przeciwnie, że jego historia w przeciągu dwóch ostatnich stuleci nie była okazją

zadowalających prób intelektualnych wzięcia jej pod uwagę i sformułowania stawek. Moje

wystąpienie nie pretenduje do wyczerpującego przedstawienia marksowskich i marksistowskich

wypowiedzi na temat przemocy, ale jest próbą analizy kilku najbardziej widocznych tekstów i

epizodów, które stanowią ilustrację w ten sposób postawionego problemu.

Będzie ono zorganizowane w sposób następujący : rozpoczniemy od lektury tekstu, który można

uznać za wykład „klasycznej” doktryny marksizmu na temat kwestii Gewalt – od Die Rolle der

Gewalt in der Geschichte Engelsa z 1895, wydanego już jego śmierci F. Engels, Rola przemocy w

historii, w: K. Marks, [ 1 ] . Wbrew swemu niedokończonemu charakterowi tekst ten posiada o wiele

większy stopień koherencji i precyzji teoretycznej niż wiele innych tekstów, które będziemy tutaj

przywoływać, włącznie z tekstami samego Marksa. Zatem to nie przypadek, że dotyka kilku

fundamentalnych problemów, jakie stawia podejście marksistowskie, i że z tej racji wywołał wiele

dyskusji i krytyk, od których jeszcze jesteśmy zależni. Nie przeszkadza w tym to, że z jednej strony

chodzi tu o uproszczenie, a z drugiej o nadmierne poszerzenie i przekształcenie wypowiedzi

Marksa. Po wskazaniu ogólnego kierunku powinniśmy przystąpić do podwójnego przemieszczenia.

Z jednej strony, powinniśmy spojrzeć retrospektywnie na najbardziej znaczące koncepcje Gewalt

naszkicowane przez samego Marksa w różnych okolicznościach i różnych kontekstach oraz

spróbować zrozumieć zawartą w nich aporię: wypowiedzi związane ze schematem „rewolucji w

permanencji” i przesiąknięte aktywistyczną filozofią praxis (ze wszystkimi rewolucjami 1848

roku), wypowiedzi związane z krytyką ekonomii politycznej lub wokół niej krążące (jak

zobaczymy, teoria „fetyszyzmu towarowego” zawiera w stosunku do nich bardzo szczególne

implikacje), w końcu dylematy „polityki proletariackiej” w kontekście starć z innymi tendencjami

socjalizmu w XIX wieku. Z drugiej strony, w odwrotnym znaczeniu, powinniśmy naszkicować –

biorąc pod uwagę obszerność materiału w sposób z konieczności ogólnikowy – drogę i diagnozę

opozycji doktrynalnych, które rozwijały się w „marksizmie” postengelsowskim. Opozycji tych

oczywiście nie da się oddzielić od strategicznych orientacji, które odgrywały decydującą rolę w

politycznej historii ostatniego wieku. Korespondują one z dwoma wielkimi cyklami ruchów

społecznych i wydarzeń, które – jakkolwiek przesunięte w czasie – ostatecznie nałożyły się na

siebie: cyklem walk klasowych i rewolucji antykapitalistycznych i cyklem walk

antyimperialistycznych, antykolonialnych a później postkolonialnych. Chociaż w istocie cykle te są

dzisiaj w swej klasycznej formie zakończone, to duża część stworzonych przez nie problemów

znalazła przedłużenie w aktualnej koniunkturze historycznej, którą można powiązać z

fundamentalnym problemem „mondializacji”: dlatego właśnie „herezje” marksizmu, których

pożywkę stanowią między innymi rozbieżne poglądy dotyczące natury i politycznych funkcji

Gewalt (albo – być może – w rzeczy samej tworzące się na skutek rozbieżności w tym punkcie, jak

to w sposób przykładowy widać w opozycji bolszewizmu i socjaldemokracji w kwestii stosowania

przemocy w rewolucji, dyktatury proletariatu i wojny domowej) mają wielką szansę powtórzenia

się i znalezienia spadkobierców we współczesnych dyskusjach dotyczących kryzysów i alternatyw

tworzącego się „porządku światowego”. Nawet jeżeli nie dzieje się to koniecznie pod nazwą

marksizmu i nie jest sformułowane w jego języku. To oczywiście skłania do uważnej lektury jego

zasadniczych dzieł i pewnej interpretacji jego historii, które bez tego miałyby jedynie znacznie

archeologiczne.

Wyposażeni w trzy porządki odniesień, możemy w konkluzji wyjaśnić problem, który wydaje się

leżeć u podstaw całej tej historii, i który „realne katastrofy” XX wieku (marksizm był zarazem ich

aktorem i ofiarą) doprowadziły do punktu nie-powrotu: nie miejsca wyboru między reformą a

rewolucją, jak są skłonni sądzić marksiści, ale raczej miejsca (determinującego ich bez ich wiedzy)

„ucywilizowania rewolucji” (Zivilisierung der Revolution), od którego zależą niewątpliwie, w

uzupełnieniu, realne możliwości „cywilizacji polityki” i samego państwa. W tym znaczeniu chodzić

będzie – poprzez kwestię, którą osobiście uważam nie za jedną z wielu szczegółowych, lecz za

podstawową kwestię polityki – o naszkicowanie krytyki marksizmu zarazem w planie teoretycznym

i w planie etycznym, krytyki od której zależą możliwości jego przyszłej użyteczności.

I. Die Rolle der Gewalt in der Geschichte: próba dialektycznej systematyzacji.

Znana pod tym tytułem broszura posiada złożoną i znamienną historię. Była to jedna z prób Engelsa

złożenia autonomicznego dzieła z „teoretycznych” rozdziałów Anty-Dühringa z 1875 roku, w

którym przejawiałaby się oryginalność materialistycznej koncepcji historii i jej metody

dialektycznej, a jednocześnie byłyby rozwiązane problemy doktrynalne, organizacyjne i

strategiczne ruchu robotniczego zjednoczonego od tej chwili pod kierownictwem przywódców

„marksistowskich” (przynajmniej w Niemczech i wirtualnie w innych krajach, których partie

socjalistyczne będą później tworzyły II Międzynarodówkę). Jednak w odróżnieniu od broszury

Socjalizm utopijny i socjalizm naukowy, dzieło dotyczące historycznej roli Gewalt, rozpoczęte

około roku 1887, nie mogło zostać zakończone przez autora i tekst opublikowany w latach

1895-1896 przez Bernsteina w Neue Zeit, skorygowany następnie przez rosyjskich wydawców dzieł

Marksa i Engelsa w 1937, tylko po części zgodny był z pierwotnym planem. Jak pokazują

brudnopisy Engelsa książka miała zawierać trzy części: najpierw powtórzenie rozdziałów z Anty-

Dühringa, zatytułowanych Gewalttheorie, I, II, III [ 2 ] , bezpośrednio poświęconych odrzuceniu

koncepcji Gewalt rozwijanej przez Dühringa, następnie powtórzenie rozdziałów wcześniejszych

(część I, rozdziały 9 i 10) zatytułowanych Moral und Recht/Ewige Whrheiten – Gleicheit

(ostatecznie pominiętych), w końcu całkowicie nowy (nieukończony) esej na temat polityki

bismarckowskiej, która doprowadziła do jedności niemieckiej w formie cesarstwa pruskiego.

Wszystko to miało być poprzedzone przedmową, której dysponujemy jedynie szkicem. Całość

korespondowała zatem z kompletnym opracowaniem (do którego pretekstu dostarczył Dühring)

kwestii „polityki” w perspektywie marksistowskiej, zarazem pod kątem teoretycznym (stosunków

pomiędzy nadbudowami i strukturą ekonomiczną społeczeństwa) i pod kątem praktycznym

(„zastosowania” teorii do problemu, który bezpośrednio determinował właściwości polityki

europejskiej i radykalnie modyfikował, przynajmniej pozornie, perspektywy rewolucji

socjalistycznej: Wenden wir nun unsere Teorie auf die Deutsche Geschichte von heute und iure

Gewaltpraxis von Blut und Eisen. Wir werden daraus klar ersehen, weshalb die Politik von Blut und

Eisen zeitweilig Erflog haben musste und weshalb sie schliesslich zugrunde gehen muss. M.E.W.,

21, 407 ) [ 3 ]

Zrekonstruowanie intencji autora prowadzi nas natychmiast do uwagi na temat języka i

podstawowej terminologii dalszego ciągu naszego wystąpienia. W niemieckim (języku, w którym

pisali Marks, Engels i pierwsi marksiści) słowo Gewalt posiada zakres, nie posiadający

„ekwiwalentów” w innych językach europejskich: przemoc lub gwałt i władza, potere, power

(wedle kontekstów „przekładalne” na Macht [ 4 ] lub nawet Herrschaft). Widziany „z zewnątrz”

termin Gewalt ukrywa więc wewnętrzną sprzeczność: desygnuje on zarazem przeciwstawienie

prawa czy też sprawiedliwości i jego urzeczywistnienia czy też wzięcia tego obowiązku na siebie

przez jakąś instytucję (ogólnie rzecz biorąc przez państwo). Dwuznaczność ta (którą można by

odnaleźć u wielu innych autorów) nie musi być koniecznie niedogodnością. Przeciwnie, sygnalizuje

ona istnienie ukrytej dialektyki lub pewnej istotnej dla polityki „jedności przeciwieństw”. W

pewnym sensie Engels nie robi niczego innego, jak tylko ją wyraźnie formułuje i to właśnie

powinniśmy tutaj zrozumieć. W tym celu z jednej strony będziemy musieli zachować w terminie

Gewalt posiadaną przez niego wirtualnie nieokreśloność we wszystkich kontekstach (na przykład w

idei revolutionäre Gewalt [ 5 ] . lub revolutionäre Rolle der Gewalt in der Geschichte [ 6 ] .), a z drugiej

uciec się do obcego idiomu, by podkreślić akcent położony na „destrukcyjną stronę” przemocy

(która poprzez fragment Sorelowskich Réflexions sur la violence wraca do niemieckiego w szkicu

Benjamina Zur Kritik der Gewalt [ 7 ] ) lub na stronę instytucjonalną, a nawet „konstytucjonalną”

władzy (która przeważała tendencyjnie w tworzeniu państw-partii „socjalizmu realnego” i

interpretacji nadawanej przez nie pojęciu „ dyktatury proletariatu”).

Intencja Engelsa zwraca również naszą uwagę na podstawową dla interpretacji tez, które będą

stanowić zasadniczy odnośnik „marksizmu” i jego krytyków ważność koniunktury, w jakiej tezy te

były formułowane i gromadzone, a mianowicie okres Gründperiode cesarstwa niemieckiego w

latach 1875-1895. Zauważmy, że jest to także okres, w którym Nietzsche, krytyk Dühringa, ale w

sensie odwrotnym do Engelsowskiego, próbuje filozoficznie sformułować „wielką politykę”

alternatywną wobec bismarckowskiej instytucji Machtstaat (Jenseits von Gut und Böse i Zur

Genealogie der Moral [ 8 ] ukazały się odpowiednio w 1886 i 1887). Koniec tego okresu pokrywa się

z wydaniem pierwszych esejów Maxa Webera na „polityki stosowanej”, który dążył właśnie do

stworzenia postbismarckowskiej idei państwa „narodowo-społecznego” (Der Nationalstaat und die

Volkswirtschaftspolitik, Akademische Antrittsrede, 1895 ; Zur Gründung einer national-sozialen

Partei, 1896), powtarzając niektóre z tematów, służących do krytyki metafizyki Dühringa

(„diaboliczny” charakter władzy). Dlatego właśnie – podobnie jak przed powrotem do Marksa

konieczne jest wyrobienie sobie poglądu na temat jego „marksistowskiej” interpretacji przez

Engelsa – lekturę broszury tego ostatniego należy napocząć od jego „konkluzji” politycznych.

Obecnie historycy (zob. H. A. Winkler, vol. I, str. 178 i nast.) nadają największą wartość

zaproponowanej przez Engelsa analizie Revolution von oben [ 9 ] (wyrażenie przyjęte, o ile nie

stworzone przez samego Bismarcka), za pomocą której zostało ostatecznie „zrealizowane”

marzenie o jedności niemieckiej. Analiza ta stawia wiele, ściśle związanych ze sobą problemów:

problem znaczenia i granic entuzjazmu Engelsa dla bismarckowskiej Realpolitik, problem wartości

tezy stwierdzającej polityczną ułomność własną burżuazji, w końcu problem swego nieukończenia.

Entuzjazm Engelsa dotyczy w istocie dowiedzionej przez Bismarcka zdolności narzucenia

niemieckiej burżuazji polityki adekwatnej z jej własnymi interesami (w szczególności polityki

militarnej, ale także wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego) „przeciwko jej woli”.

Bismarck w tym sensie przejmuje model bonapartystyczny z 1851 roku, ale idąc jeszcze dalej w

sensie porzucenia idealistycznych uzasadnień („prawo ludzi do dysponowania sobą samym”, to

zasada której Ludwik Napoleon stał się czempionem). Engels w quasischmittowskim opisie

tatsächliche Diktatur [ 10 ] , która pozwoliła Bismarckowi przekroczyć sprzeczności, w jakie uwikłała

się burżuazja niemiecka rozdarta pomiędzy różne „historyczne drogi” zdolne do urzeczywistnienia

jedności niemieckiej, do której aspirowała, ściśle łączy ideę polityki realności, niszczącą moralne i

jurydyczne Selbsttäuschungen [ 11 ] , jakimi przesiąknięte są „ideologiczne wyobrażenia” burżuazji,

z ideą „środków rewolucyjnych” (to znaczy wyjątkowych, antykonstytucyjnych) użytych w

„rewolucyjnym celu”, to znaczy stworzeniu nowoczesnego państwa, którego powstanie w

Niemczech opóźniały interesy dynastyczne i Kleistaaterai [ 12 ] . Tym samym podwójnie

przeciwstawia się myśli liberalnej: opisując zasady parlamentarne, jako stanowiące ideologiczne

przykrywki niemocy historycznej (przynajmniej w sytuacji, w której rozwiązanie „problemu”

postawionego przez historię, zakończenie „niemożliwego” jedności niemieckiej, może nastąpić

jedynie przez Gewalt) i traktując ucieleśniany przez Bismarcka pruski militaryzm (przynajmniej aż

do wojny francusko-niemieckiej w latach 1870-1871) jako siłę postępową, a nie reakcyjną.

Entuzjazm ten ma jednak swoje granice, a można nawet pomyśleć, że Engels posunął się tak daleko

w pochwale Żelaznego kanclerza po to, aby je ujawnić. Pokazując burżuazji, że potrzebowała ona

pana, jak mówił Kant, przygotowuje wejście na scenę aktora zbiorowego (proletariatu), który okaże

się panem panów i pokaże jej, że sama ona jest politycznie niczym (przywołać tutaj można zdanie

generała de Gaulle’a wypowiedziane w 1945: „między komunistami i nami nie ma nic”).

Propozycja ta wyraża się właśnie w terminach Gewalt: jedynie dwie „siły” tworzą historię, państwo

i lud (Es gibt in der Politik nur zwei entscheidende Mächte : die organisierte Staatsgewalt, die

Armee, und die unorganisierte, elementare Gewalt der Volksmassen , MEW, 21, 431 [ 13 ] ) i jedna

powinna nieuchronnie stanowić zamiennik drugiej. Będzie się tak dziać ponieważ – raz

osiągnąwszy cel – imperializm narodowy staje się reakcyjny, staje się niezdolny do kierowania

konsekwencjami swych własnych działań (jak to jest widoczne w bismarckowskiej polityce aneksji,

dokonywanych wbrew uczuciom ludności i jego policyjnych metodach stosowanych w polityce

wewnętrznej) i ponieważ od tej chwili (w odróżnieniu od roku 1848) klasa robotnicza zjednoczona

weiss, was sie will [ 14 ] i będzie mogła zwrócić przeciwko państwu tę broń, którą posługuje się ono

do jej kontrolowania. Tym niemniej poprawka wprowadzona przez Engelsa do historycznej funkcji

„wielkiego człowieka” (że nawet jego realizm i tak skończy się popadnięciem w iluzję) nie

pokazuje całej dwuznaczności. Widać to wyraźnie w analizie dwóch wspomnianych przez nas

kwestii.

Czy polityczna niezdolność burżuazji jest właściwością strukturalną tej klasy czy koniunkturalnym

fenomenem związanym z „opóźnieniem” i „zablokowaniem” rozwoju historycznego w Niemczech?

Engels, który przejmuje tutaj analizy bonapartyzmu z Walk klasowych we Francji i Osiemnastego

brumaire’a Ludwika Bonaparte („autonomizacja” aparatu państwowego i „woli”, którą ucieleśnia z

racji sposobu, w jaki neutralizują się siły antagonistycznych klas) napotyka te same trudności, co

Marks. Wydaje się on uprzywilejowywać tezę o wyjątkowości niemieckiej lub Sonderweg [ 15 ] , ale

można ją obalić. Ponieważ historia przeszkód na drodze do jedności niemieckiej, począwszy od

wojen religijnych, jest kondensatem historii europejskiej w ogóle i jeżeli dokonamy porównania, to

raczej rewolucja francuska, uprzywilejowana przez Manifest Komunistyczny, stanowi figurę

wyjątkową, która nie może się już powtórzyć: jedyny moment „ani zbyt wcześnie, ani zbyt późno”,

aby burżuazja mogła skutecznie zmobilizować proletariat, Volksmassen [ 16 ] , do obalenia przemocą

panowania feudalnego i tym samym „zdobycia władzy”. W rezultacie problematyczne staje się

nawet pojęcie rewolucji. Czy Revolution von oben jest rewolucją? Czy termin „rewolucja” nie jest

nieodwracalnie wieloznaczny w tej mierze właśnie, w jakiej zawiera odniesienie do wielu typów

Gewalt, które nie wpisują się w sam schemat walki klas? Zobaczymy, że trudność ta znajduje się w

samym centrum „teoretycznych” wywodów zapożyczonych z Anty-Dühringa , ale tu i teraz pozwala

nam już zrozumieć, jakie przeszkody spowodowały przerwanie redagowania tekstu przez Engelsa.

Dlaczego ten tekst (podobnie jak wiele innych w korpusie marksowskim) pozostał niezakończony?

Wedle pierwszej hipotezy Engels nie mógł „uwierzyć” do końca w swą własną analizę cesarstwa

bismarckowskiego, której wymknęły się istotne elementy. Zawarte w jego szkicu aluzyjne

odniesienie do Sozialreformscheisse jest znamienne. Bismarck, bardziej jeszcze niż Napoleon III,

jest wynalazcą modelu integracji walki klas lub państwa „narodowo-społecznego” avant la lettre, i

ewaluacja szans wygrania w konfrontacji (której Sozialistengesetz [ 17 ] nadaje dramatyczną formę),

jakie mają imperializm lub klasa robotnicza zależy od stopnia Wirklichkeit [ 18 ] , przyznawanej

temu wynalazkowi, w sposób oczywisty niedocenianemu przez Engelsa, jak i wielu marksistów.

Podobnie zaproponowany tutaj dla scharakteryzowania polityki proletariackiej opis

„spontaniczny” (die unorganisierte, elementare Gewalt der Volksmassen [ 19 ] ) jest logicznie

konieczny dla zaznaczenia Wendenpunkt [ 20 ] , anonsującego wejście na scenę klasy robotniczej,

jako aktora własnej historii, ale sprzeczny z perspektywami konstruowania partii politycznej, które

Engels właśnie opracowywał… Podobnie jak Marks kilka lat wcześniej znalazł się on wobec

konieczności wyboru między sformułowaniami typu anarchistycznego i typu etatystycznego

(bakuninowskimi i lassallowskimi) nie mogąc naprawdę utrzymać dyskursu marksistowskiego Tak

jak we wcześniejszych rozdziałach teoretycznych kryterium determinującego znaczenie i warunki

zastosowania Gewalt dostarcza „sens historii”: chodzi o zrozumienie, w jaki sposób przemoc i

władza włączają się w bieg Weltgeschichte [ 21 ] , bądź aby „przyspieszyć”, bądź aby spróbować być

dla niej „przeszkodą”. Ale sam ten sens jest definiowany poprzez z góry założoną hierarchizację

form Gewalt. Fakt, że „rozwiązanie” kwestii narodowej (a bardziej ogólnie ukonstytuowanie

nowoczesnych społeczeństw burżuazyjnych w formie państw narodowych) stanowi konieczny

moment Weltgeschichte jest jedynie przedmiotem postulatu empiryczno-spekulatywnego. A idea,

że wprowadzenie Volksmassen w aparat Staatsgewalt [ 22 ] przez współczesny militaryzm

doprowadza do „jedynej” sprzeczności, z której będzie można wyjść jedynie przez jej obalenie,

ryzykuje być jedynie petitio principii.

Jednak dialektyczna konstrukcja Engelsa w trzech pierwszych rozdziałach Gewalttheorie tworzy

całość zadziwiająco spójną. Można ją scharakteryzować jako „odwrócenie odwrócenia”.

Zaproponowana przez Dühringa koncepcja Gewalt miała dwie podstawowe cechy. Z jednej strony

„odwracała” ona schemat materializmu historycznego utrzymując, że struktury ekonomiczne, czy

też dokładniej rzecz biorąc stosunki zawłaszczania i wyzysku, wynikają z „faktów pierwszego

porządku”, którymi są Gewalttaten, to znaczy fenomeny podporządkowania (Knechtung,

Unterwerfung) i panowania (Herrschaft, Beherrschung) narzucone siłą, co plasowało całość historii

form społecznych i stosunków własności pod znakiem niesprawiedliwości. Z drugiej strony Gewalt

stawała się kategorią metafizyczną, definiowaną w sposób abstrakcyjny i ahistoryczny, a przede

wszystkim usytuowaną poza opozycją między „eksploatacją człowieka” i „eksploatacją natury”,

poza opozycją „polityki” i „ekonomii” (Dühring mówi o Gewalteigentum [ 23 ] ). Wynikała stąd

Étienne Balibar - Gewalt.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: