Banasiak Bogdan- Monsieur Juliette – potwór.pdf - Banasiak Bogdan - The9

Bogdan Banasiak

Monsieur Juliette – potwór

À Toi, Tu sais.

nie ma nic piękniejszego, wyższego nad płeć

i (…) poza płcią nie ma zbawienia

D.A.F. de Sade, List do żony [lipiec 1783], s. 158

Oświecenie traktowało kobietę w sposób wyraźnie deprecjonujący lub – co najwyżej – z lekkim

pobłażaniem i przymrużeniem oka. Ponieważ, jak utrzymywał Diderot, „w naszych najbardziej

wysublimowanych myślach […] tkwi coś, co ma związek z narządami płciowymi” [ 1 ] , to postawy,

zachowania i charaktery ujmowano w prostej relacji do poglądu na kwestię typu „zakorzenienia” w

naturze. A ponieważ kobieta, wciąż jeszcze zgodnie z tradycją patrystyczną, identyfikowana była z

cielesnością, a samą kobiecość traktowano jako stan bez mała patologiczny, to zwłaszcza w

kobiecie dopatrywano się „zjawisk psychicznych związanych z nieracjonalnością, instynktem,

naturalnym popędem biologicznym” [ 2 ] .

I to przeświadczenie o typie zanurzenia w otmętach natury rzutowało na sposób widzenia kobiety.

Toteż Diderot był zdania, że „życie kobiety to pasmo zaburzeń w jej organizmie, powodowanych

przez dojrzewanie, miesiączkowanie, ciążę, rodzenie, karmienie, przekwitanie, co musi pociągać

specyficzne odkształcenia w jej psychice” [ 3 ] . Toteż „dla Diderota kobieta jest kurtyzaną; zdaniem

Montesquieu jest ona «uroczym dzieckiem»; Rousseau mówi o niej jak o «przedmiocie rozkoszy

mężczyzny»; a Voltaire milczy” [Chérasse, s. 97].

A jednak w dobie Oświecenia zaczęły zachodzić przemiany obyczajowe, zwłaszcza w statusie, jeśli

nie ściśle społecznym (socjopolitycznym), to w każdym razie „towarzyskim” kobiety. A kobieta

XVIII-wieczna jest frywolna, swobodna, kieruje się własnym kaprysem, lubi ciągłe zmiany do tego

stopnia, że wciąż „przechodzi z rąk do rąk” czy też zmienia mężczyzn „jak rękawiczki”. Z jednej

strony nie obawia się kierować namiętnościami i gonić za przyjemnością (rozkoszą zmysłową,

tkwiącą przecież w naturze – naturze z definicji dobrej), ujawniać swą seksualność, gdyż „kobiety

modne akceptowały nową sztukę miłości” [ 4 ] , z drugiej zaś jest inteligentna, wykształcona i bierze

udział w życiu intelektualnym (salony).

U Sade’a, jak się wydaje, występują oba oświeceniowe momenty widzenia kobiety, ale Markiz oba

je ekstremalizuje, toteż spostponowanie przezeń „słabej płci” jest krańcowe, tak jak i krańcowa jest

jej gloryfikacja, prowadząca zresztą do autentycznego wyzwolenia (do czego zresztą Oświecenie

się nie posuwało – nawet Rewolucja, nie przyznając praw wyborczych kobietom, nie zmieniła w

skali społecznej ich statusu).

Kobieta-niewolnik

Życie kobiety, cóż mówię, kobiety?

wszystkich, które zamieszkują powierzchnię globu,

jest równie obojętne, jak życie muchy

D.A.F. de Sade, „Sto dwadzieścia dni Sodomy”, s. 152

To prawda, że najczęściej (choć, rzecz jasna, nie wyłącznie) właśnie kobiety jawią się u Sade’a jako

postacie płaskie, nijakie, pozbawione osobowości i głosu, wręcz głupie, i to mimo swej fizycznej

atrakcyjności, która w tej sytuacji tym bardziej zyskuje charakter niejako „towarowy”. Zapewne też

z tego względu są one modelowymi ofiarami. I nawet „jeśli stają się w wyobraźni najwspanialszymi

katami, to dlatego, że w rzeczywistości są urodzonymi ofiarami” [Beauvoir, s. 36].

Wydaje się bowiem, że świat Sade’a przecięty jest wyraźną linią demarkacyjną: po jednej stronie

sytuują się libertyni, po drugiej zaś – ofiary. Dwa ściśle odrębne światy, między którymi

niemożliwa jest jakakolwiek komunikacja, tym bardziej zaś wymiana (przejście z jednego do

drugiego). Wydaje się też, że na ten podział nakłada się inny: podział na mężczyzn i kobiety,

oczywista i nieprzekraczalna hierarchia płci. W dziele Markiza rysuje się zatem taki oto układ:

„mężczyźni: panowie, wolni (libertyni), rozprawiający, politycy, właściciele, wytwórcy, kupcy;

kobiety: podporządkowane, podległe (i cnotliwe), nieme, odpolityzowane, wywłaszczone,

wymieniane” [Hénaff, s. 300].

Toteż „hierarchia płci, która pociąga za sobą nieuchronnie prostytucję kobiet, i relacja ofiara–kat w

orgii są postaciami par excellence relacji pan–niewolnik, która strukturuje Sadyczne

społeczeństwo” [Frapier-Mazur, s. 77]. „Prototypem hierarchii ofiara–kat czy też pan–niewolnik

jest podporządkowanie kobiety, którego realizuje ona wersję jaskrawą i uproszczoną” [Frapier-

Mazur, s. 76]. Można by wręcz zaryzykować twierdzenie, że u Markiza występuje figura

„niewolnika integralnego – kobieta” [Favre, s. 21], a „ilotyzm narzucony kobietom jest pewną stałą

myśli Sade’a” [Favre, s. 22]. Zresztą jedno z opowiadań Sade’a, „Laurence et Antonio”, w

pierwszej wersji zawiera „tyradę o naturalnym niewolnictwie kobiet” [Delon, s. 8], decydującym o

tym, że kobieta osiągnie szczęście „w ślepym posłuszeństwie, a mężczyzna – dzięki całkowitemu

panowaniu” [ La Nouvelle Justine , s. 879], zresztą podobnego rodzaju argumentacja pojawia się

bodaj we wszystkich większych dziełach Markiza. A to spostponowanie kobiety przybiera

najrozmaitsze postacie:

1) Kobieta żadną miarą nie zasługuje na to, by – zgodnie z kulturowym modelem, a dla Sade’a po

prostu przesądem [ Sodoma , s. 302] – być obiektem adoracji i uwielbienia, nijak bowiem nie jest jej

należne szczególne traktowanie: „jeśli jest nam ona użyteczna w rozmaitych niedolach […], to

raczej z powodu swego temperamentu niż cnoty, z powodu dumy lub miłości własnej. Nie dziwmy

się tym pobudkom: słabość jej organów czyni ją bardziej zdolną niż my do małodusznego uczucia

litości, odruchowo, bez żadnej zasługi z jej strony, popycha ją ona do opłakiwania i kojenia zła,

jakie widzi; a jej naturalne tchórzostwo skłania ją do okazywania silniejszemu od niej względów,

jakich, jak czuje, sama wcześniej czy później będzie potrzebować. Ale żadnej w tym cnoty, żadnej

bezinteresowności, przeciwnie, tylko to, co samolubne i odruchowe”

[ La Nouvelle Justine , s. 882]. Jakiekolwiek jej „zasługi” są zatem prostą wypadkową jej wad,

zwłaszcza egoizmu, wyrachowania, perfidii i fałszywości.

2) Sama jej kobiecość nie stanowi atrakcji, nie pociąga i nie przyciąga, libertyn nie podnieca się

zatem odsłonięciem łona, lecz zachwyca się tym, że może ono zostać okryte w wybranym przezeń

momencie [Thomas, s. 59] – ażeby wzbudzić jakiekolwiek zainteresowanie, kobieta musi podlegać

„uperwersyjnieniu”. Toteż dziewczyna nie tylko nie jest traktowana jako dziewczyna, lecz często

ma wręcz udawać chłopca (niekiedy zresztą także na odwrót). Godnym i pożądanym obiektem

libertyńskich rozkoszy może ją więc uczynić tylko swego rodzaju „transwestytyzm”.

3) Kobieta nie tylko nie jest postrzegana jako obiekt atrakcyjny, ale wręcz jest odpychająca, a

spojrzenie na nią nie ma charakteru emfatycznego, lecz taksonomiczny [zob. Hénaff, s. 36]. Kobieta

odstręcza i traci swą kobiecość, i to w takim stopniu, że wskutek zakrycia jej „rodzajowych”

wyróżników (płeć, piersi, figura), a tym samym jej odpersonalizowania „powstaje rodzaj

chirurgicznej, funkcjonalnej lalki, ciało bez wystających elementów (przerażające i

zdestrukturowane), monstrualny opatrunek, rzecz ” [Barthes, s. 133].

4) Kobieta podlega deprecjacji nawet od strony anatomiczno-fizjologicznej, Sade widzi ją bowiem

przez pryzmat uniwersalnego modelu, jaki stanowi mężczyzna: jako bodaj jedyny w tej epoce

przypisuje kobiecie spermę i wytrysk [Frapier-Mazur, s. 164], a łechtaczkę interpretuje jako mały

penis [Frapier-Mazur, s. 213]. Toteż nie jest ona traktowana jako istota samoistna o ściśle odrębnej

tożsamości psychofizycznej, jest wręcz „pochodną” mężczyzny, jego gorszą odmianą, nieudanym

egzemplarzem, „mężczyzna jest jedynym doskonałym wzorem rasy ludzkiej, kobiety – tylko jej

deformacją” [Klossowski 1, s. 192].

5) Uznawana często za „stworzenie najniższego rzędu” [ Sodoma , s. 340], kobieta sprowadzona

zostaje do roli mającego służyć zwierzęcia, które – jak wołu – wykorzystywane jest dotąd, dokąd

jest użyteczne, a następnie, gdy już przestaje być potrzebne i wypełniać swą funkcję, bez zmrużenia

oka, a nawet bez konkretnej przyczyny („do zabicia kobiety nie jest mi potrzebny żaden powód”,

deklaruje prezydent de Curval [ Sodoma , s. 166]; „nie jestem tak drobiazgowy, gdy chodzi o śmierć

jednej dziewczyny”, mówi książę de Blangis [ Sodoma , s. 363]), zostaje zgładzone („nie widzimy w

was istot ludzkich, lecz jedynie zwierzęta, które karmi się po to, by służyły tak, jak się tego

oczekuje, i które miażdży się jednym ciosem, gdy odmawiają posłuszeństwa” [ Sodoma ,s. 153]).

Kobieta pozostaje zatem w wyłącznej władzy i dyspozycji mężczyzny („dla świata jesteście już

martwe, a oddychacie jeszcze wyłącznie ze względu na nasze rozkosze”, mówi książę do

zgromadzonych kobiet [ Sodoma , s. 151]).

6) Wskutek ścisłego jej sfunkcjonalizowania kobieta sprowadzona zostaje do roli przedmiotu,

narzędzia, podlega urzeczowieniu: jako „rozporządzalna” rzecz jest porywana, bez zażenowania

oglądana, karana itp. Odebrana jej zostaje godność, wręcz człowieczeństwo. „Przyjemności gradacji

istotnej dla przemyślanej rozpusty libertyna odpowiada metodyczna degradacja jej przedmiotu.

Ciało ofiary jest oceniane jako precyzyjny instrument określający stopień przyjemności libertyna.

To algometr ” [Thomas, s. 60]. I bezwolny obiekt swobodnych manipulacji, a we wprawnych rękach

libertyna – precyzyjne narzędzie służące stymulowaniu przyjemności.

7) Pozbawiona podmiotowości i samoistności kobieta nie ma wręcz udziału w rozkoszy: „kobieta,

która doznaje rozkoszy w takim samym stopniu jak mężczyzna, zajmuje się czymś innym niż jego

przyjemnościami i to roztargnienie, które skłania ją do zajmowania się sobą, utrudnia wypełnianie

obowiązku, zgodnie z którym myśleć ma wyłącznie o mężczyźnie; że ten, kto chce osiągnąć pełną

rozkosz, musi zagarnąć wszystko; że to, co kobieta odłącza od sumy przyjemności, przynosi zawsze

szkodę rozkoszy mężczyzny” [ Historia Sarmiento , s. 161]. U Sade’a wyraźna jest więc

„niekompatybilność przyjemności dwóch partnerów” [Frapier-Mazur, s. 31]: kobieta jako ściśle

podporządkowana ma wyłącznie dawać, rozkosz jest bowiem ściśle niepodzielna i w całości należy

się libertynowi. A gdy ten nieopatrznie postanowi się nią podzielić, to wówczas cała przyjemność

znika.

8) Żony, zdaniem libertyna, służą tylko temu, by pod płaszczykiem małżeństwa można było

skrywać ekscesy libertynizmu, a właśnie jako żony z definicji są niewolnicami (w Sodomie mają

status pariasów), nawet więzy małżeńskie niczego im nie gwarantują, przeciwnie, libertyn z

przyjemnością będzie je zrywał, żaden związek nie jest bowiem święty, a im bardziej się taki

wydaje, tym jego zerwanie milej łechce perwersyjne umysły [ Sodoma , s. 152].

9) Zasadniczym sposobem wprowadzenia córki w świat (świat mężczyzn) jest jej sprostytuowanie

(a niekiedy regularne stręczenie), czego inauguracyjnym aktem jest bardzo często kazirodztwo

ojciec–córka lub brat–siostra [zob. Hénaff, s. 301].

10) Charakterystyczna jest też – przesądzająca często o jej losie – nienawiść do matki, mająca swe

zakorzenienie w naturze [m.in. Sodoma , s. 184]. Ponieważ matka – jako płodząca – jest

uosobieniem Natury, to dla libertyna zawsze będzie uprzywilejowanym obiektem agresji. Także w

jej przypadku więzy rodzinne nie gwarantują jej lepszego traktowania, wręcz przeciwnie, a że nie

może liczyć na wdzięczność (zdaniem Sade’a, najpodlejsze uczucie) za danie życia, może się

spodziewać tylko zemsty: „Czyż winienem jej jestem wdzięczność, że zajmowała się swoją

rozkoszą?”, pyta Bressac [ Niedole cnoty , s. 64].

11) Bodaj ulubionym obiektem agresji i poniżenia jest dla libertyna kobieta ciężarna (to dlań po

prostu „cielna krowa”) – jako bowiem płodząca potwierdza ona własną, czyli kobiecą (matka)

naturę oraz Naturę w ogóle (przedłużanie istnienia gatunku): „nie znoszę potomstwa, a brzemienne

zwierzę napawa mnie szaloną odrazą” [ Sodoma , s. 166]. Ta odraza znajduje wyraz w niechęci do:

– samej kobiety ciężarnej: libertyni z najwyższym upodobaniem i w sposób szczególnie wymyślny

dręczą i torturują kobiety w ciąży;

– aktu prokreacji: w gruncie rzeczy to jedyny akt zakazany w świecie Sade’a, dopuszczony zaś

zostaje wyłącznie w celu pozyskania potomstwa jako kolejnych atrakcyjnych obiektów

libertyńskich praktyk;

– spermy: jałowe wykorzystywanie spermy; spektakularny akt jej palenia [ Sodoma , s. 298];

„sperma jest zasadą życia i może stać się przedmiotem kanibalizmu” [Frapier-Mazur, s. 33];

Adelajda zostaje określona jako „odrobina rozkwitłej spermy” [ Sodoma , s. 348];

– płodu: Curval chce „schrupać jak sardynkę” owoc ciężarnej Konstancji [ Sodoma , s. 224];

wielokrotne akty spędzania i niszczenia płodu; kara śmierci dla kobiety za zajście w ciążę w

królestwie Butua [ Historia Sarmiento , s. 149];

– wreszcie dzieci: nienawiść do dzieci stawianych w jednym rzędzie ze zwierzętami [ Sodoma , s.

316]; akty dzieciobójstwa; „rozmnażanie sprzeczne jest z duchem Stowarzyszenia; prawdziwy

libertyn odczuwa wstręt do potomstwa” [ Julietta , s. 155].

Ta „odraza wobec rozmnażania własnego gatunku” [ Historia Sarmiento , s. 150] owocuje

jednoznacznym uprzywilejowaniem wszelkich aktów jałowych: sodomia, trybadyzm,

homoseksualizm („Sodomia jest wyborem bezpłodnego odbytu przeciw reprodukującej waginie, to

wybór rozkoszy marnotrawczej, bez końca, bez norm, przeciw wszelkiemu wpisaniu się w

porządek religijno-rodzinno-małżeński” [Hénaff, s. 263]), oraz odbytu („nie ma rozkoszy mogącej

się równać z jebaniem w dupę” [ Julietta , s. 32]) uchylającego różnice płci („I tam [tyłek] jesteśmy

[geje] w pewnym sensie kobietami, gdzie wy nimi jesteście w przybytku rozmnażania” [Justyna, s.

54]; „Różnice męskości i kobiecości uchylone zostają w odbycie” [Hénaff, s. 263]), masturbacji

(najbardziej perwersyjna forma seksualności, zalicza się do erotyzmu umysłu [zob. Hénaff, s. 264–

265]) i godmisza („wobec neutralnej i bezpłodnej protezy sama wagina należy do obojętności

odbytu” [Hénaff, s. 264]).

12) Kobieta uznana zostaje za stworzenie zbędne w skali gatunkowej, by nie rzec, wręcz

kosmicznej, nie jest bowiem potrzebna nawet dla przetrwania ludzkiego gatunku: „istnienie [kobiet]

jest całkowicie bezużyteczne, można by je zmieść z powierzchni ziemi, w niczym nie krzyżując

zamysłów natury, która, znalazłszy niegdyś sposób tworzenia bez ich udziału, znalazłaby go

ponownie, gdyby istnieli tylko mężczyźni” [ Sodoma , s. 290]. Zresztą „rozmnażanie z pewnością nie

jest prawem natury, natura je co najwyżej toleruje: czy potrzebowała nas, by stworzyć pierwsze

gatunki?” [ Historia Sarmiento , s. 172].

To poniżenie, upodlenie i zniewolenie kobiety znajduje najpełniejszy, bo wręcz obyczajowy i

instytucjonalny wyraz w królestwie Butua [ Aline et Valcour ], gdzie „zasadniczą, niemal jedyną

cnotą, jaką wpajają kobietom, jest całkowita uległość, najgłębsze podporządkowanie woli

mężczyzn; wmawiają im, że stworzone są po to, by im podlegać i, za przykładem Mahometa,

bezlitośnie skazują je na potępienie aż do śmierci” [ Historia Sarmiento , s. 169], wskutek czego

traktowane są one „tak okrutnie, tak zezwierzęcone przez despotyzm mężów”, że szybko brzydną i

szybko umierają [ Historia Sarmiento , s. 179].

„Podległość–Panowanie: słowa klucze stosunków między małżonkami, ale również między kobietą

i mężczyzną, wypowiadane są w odniesieniu do pary, w której kobieta-przedmiot-zwierzę

wykluczona jest z wszelkiej komunikacji, pozbawiona wszelkiego pożądania, pozbawiona

wszelkiej walki” [Tourné, s. 72]. Kobieta jest zatem, by tak rzec, ściśle „rozporządzalna”: jej status,

funkcja i rola zależą od decyzji (kaprysu) mężczyzny, który może ją dowolnie „kształtować”:

psychicznie (wychowanie w duchu libertyńskim) i fizycznie (od przebierania, prostytuowania i

sprzedawania, poprzez uczynienie z niej nawet „urządzenia” dostarczającego odpowiednie

odchody, w jakich gustuje libertyn, po wszelkie akty gwałtu i przemocy, a wreszcie cielesne

zniszczenie).

Skoro więc – w odróżnieniu od mężczyzny reprezentującego siłę i panowanie (w sensie

nietzscheańskim) – kobieta jest ucieleśnieniem słabości i uległości, to zasługuje ona co najwyżej na

pogardę i wstręt („Bardziej nimi pogardzam niż ich nienawidzę”, deklaruje hrabia de Gernande [ La

Nouvelle Justine , s. 877]). Wygląda więc na to, że kobiety do niczego nie są potrzebne, nie są im

należne żadne względy, nie są istotami samoistnymi, a jeśli w ogóle zasługują na miano ludzi, to

ostatecznie „są istotami gorszymi, których zniszczenie jest pożądane” [Alexandrian 2, s. 179].

Wydaje się, że dla Sade’a inne ich widzenie jest wręcz niedopuszczalne, a nawet wymierzone w

naturalny porządek rzeczy: „Bezsensowne jest przyznawanie autorytetu kobietom, uleganie im zaś

– bardzo niebezpieczne; to poniżanie własnej płci, obraza natury, stawanie się niewolnikiem istot,

nad które wyższymi nas uczyniła” [ Historia Sarmiento , s. 142].

Przy tak, jak się wydaje, jednoznacznym i bezwyjątkowym spostponowaniu kobiety nie może

dziwić taka oto „deklaracja programowa” Markiza: „niech mnie Lucyfer obedrze żywcem ze skóry,

jeśli żałowałbym, gdyby wszystkie zniknęły z powierzchni ziemi. Nieszczęsny ten, kto w swych

przyjemnościach czy w społeczeństwie nie może się obejść bez tej niższej, przewrotnej i fałszywej

płci, zajętej zawsze wyrządzaniem szkód i udawaniem, zawsze podłej, zawsze perfidnej, płci, która

jak żmija unosi głowę nad ziemię po to tylko, by plunąć jadem!” [ Historia Sarmiento , s. 169].

Zważywszy zatem na skalę i kompleksowość owego poniżenia i podporządkowania kobiety,

wydawać by się mogło, że u Sade’a ujawnia się nie budzący najmniejszych wątpliwości

Banasiak Bogdan- Monsieur Juliette – potwór.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: