PSYCHOLOGIA_OSOBOWOĹšCi_gasiul.doc

3 X 1999 PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI          Prof. Henryk Gasiul

Psychologia osobowości jest dość kłopotliwą dziedziną psychologii ponieważ odwołuje się ona w jakiejś formie do filozofii. Teorie osobowości są tą dyscypliną która najbardziej jest związana z filozofią. Nie ma możliwości uprawiania teorii osobowości bez znawstwa filozofii. BIBLIOGRAFIA

1. Hali, Lidsey „Teorie osobowości" (bez rozdziałów o teoriach ze wschodu) PWN

2. Red. Gałdowa Anna „Klasyczne i współczesne teorie osobowości" w szczególności: teoria społecznego modelowania, teorie poznawcze Mischela Bandury Frankla

3. Siek Stanisław „Wybrane metody badania osobowości" najlepsze wydanie z 1983 r bo są tu umieszczone klucze do testów

4. Siek Stanisław „Formowanie osobowości" są tu przedstawione mechanizmy rozwoju

osobowości jak i teorie najciekawiej przedstawione są teorie psychoanalityczne teorie cech i potrzeb Mareya. Uzupełniające:

1. Gałdowa Anna „Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego." UJ

2. Obuchowski Kazimierz „ W poszukiwaniu właściwości człowieka"

3. Red. Opoczyńska Maria „Wprowadzenie do psychologii egzystencjalnej" UJ

4. Zaborowski Zbigniew „Współczesne problemy psychologii społecznej i psychologii osobowości. Nowa ogólna teoria psychologiczna."

Egzamin pisemny w czerwcu. Trzy pytania np. „przedstaw mechanizmy rozwoju osobowości wg Freuda". Pisać krótko, wypunktować podstawowe elementy to co stanowi istotę zagadnienia. Będę się starał przedstawić państwu ogólne właściwości teorii osobowości. Wymienię kryteria oceny teorii osobowości, podstawowe problemy, metody tworzenia, podstawy diagnozowania wg danej teorii.

Czym są teorie osobowości? - Są one ogólnymi teoriami zachowania człowieka. Są to teorie zajmujące się osobowością.. Dlatego ogólnymi, gdyż zawsze zestawianymi z teoriami

szczegółowymi, specyficznymi. Teorie szczegółowe to teorie uczenia, pamięci, myślenia, emocji. Teoria osobowości jest natomiast teorią ogólną, bo daje ogólną interpretacje zachowania człowieka.

Te teorie, które obecnie mamy powstawały w sposób ewolucyjny pod wpływem różnych myśli, różnych nauk. Na rozwój teorii osobowości najbardziej wpłynął:

1. rozwój nauk medycznych

2. filozofia (szczególnie ontologia - nauka o naturze bytu)

3. tradycje kliniczne (psychologia kliniczna)

4. psychologia postaci

5. psychologia eksperymentalna i psychologia uczenia się

Ad. l Cała psychologia powstała bo pojawiły się pewne wzorce, możliwości badawcze, a te możliwości pojawiły się dzięki rozwojowi nauk medycznych czy szerzej: nauk przyrodniczych. W efekcie pojawienia się możliwości badawczych psychologia mogła się stać nauką empiryczną. Ad. 2 Natura bytu jest czymś bardzo podstawowym. Żeby zrozumieć osobowość trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie kim jest człowiek.

Ad. 3 Chodzi tu o takie nazwiska jak Szarko, Żane, Freud. Te nazwiska leżą u podłoża pewnego stylu myślenia który doprowadził do wydzielenia się psychologii osobowości. Ad. 4 Teorie postaci wniosły inne spojrzenie na mechanizmy dążenia, rozwoju. Tu pojawiły teorie dążenia figury do doskonałości. To dążenie zostało przeniesione na człowieka - na tym schemacie bazuje psychologia humanistyczna. Psychologia postaci ujmuje człowieka całościowo (holistycznie). Mówi o tym że człowiek dąży do doskonałości, do realizacji siebie. Wielu autorów wyróżnia psychologię postaci jako tą która ma szczególny wpływ na psychologię osobowości. Ad. 5 Same eksperymenty nie wnosiły wiele do koncepcyjnego myślenia o człowieku. Psychologia eksperymentalna wypracowała za to pewne metody, narzędzia badawcze. Dzięki temu pojawiła się możliwość metrycznego uchwycenia zachowań ludzkich.

Po co są teorie osobowości? Z czego wyrastają? Po co jest teoria zachowania człowieka? Osobowość jest czymś co najbardziej fascynuje, wciąga człowieka w pewne myślenie. Po co jest osobowość? Obserwuje się fakty rzeczywistości z zachowań ludzkich. Faktami są takie zjawiska jak to, że każdy z nas ma poczucie ciągłości życia. Nie ma żadnego innego pojęcia które by uchwyciło, które by oddało to poczucie ciągłości życia oprócz osobowości. „Uczenie" nie odda tego bo są coraz wyższe pułapy nawyków i umiejętności. „Pamięć" lekko oddaje (pamiętamy że mieliśmy 5 lat i niewiele więcej). Natomiast nie ma pojęcia które by uchwyciło tą ciągłość. To jest argument bardzo istotny na rzecz tego po co są teorie osobowości.

Osobowość jest pojęciem koniecznym do wytłumaczenia pewnej historii człowieka. W wyniku życia człowiek komasuje pewne formy zachowań i pewne doświadczenia związane z osobą. Te doświadczenia są bardzo indywidualne, niepowtarzalne. Scala je osobowość. Innym argumentem jest poczucie nie tylko ciągłości ale poczucie tożsamości. Zaburzenia osobowości są najczęściej związane z zachwianiem poczucia tożsamości. Poczucie tożsamości sugeruje że istnieje konieczność przyjęcia jakiegoś pojęcia dającego szansę uchwycenia uchwycenia tej tożsamości.

Można jeszcze inaczej powiedzieć: każdy z nas jest inny pomimo podobieństw. Gdybyśmy głęboko wniknęli w naszą historię to okazałoby się że każdy z nas inne wymiary rzeczywistości odkrywał i ciągle odkrywa. Jak wyjaśnić tą różnorodność umysłową? Można wyjaśnić to przez pojęcie osobowości. Pojęcie osobowości jest po to żeby wyjaśnić dlaczego jesteśmy różni. Jeszcze jeden argument: pojęcie osobowości jest potrzebne żeby scalić człowieka, zintegrować w jedną całość elementy podzielone. Zwódźcie uwagę jest psychologia uczenia się, myślenia, rozwiązywania problemów. Człowiek jest poszatkowany. Trzeba przyjąć jakieś pojęcie które wyjaśni dlaczego to wszystko się ze sobą wiąże, tworzy jedną całość. Takim pojęciem jest pojęcie osobowości.

Pojęcie osobowości daje szansę spojrzenia na człowieka holistycznie. Pojęcie osobowości daje szansę zrozumienia relacji z innymi ludźmi. Daje szansę zrozumienia relacji człowieka z kulturą. Gdyby nie było pojęcia osobowości nie można by człowieka w ogóle zrozumieć. To jest argumentacja zasadności posługiwania się pojęciem osobowość. Tak naprawdę teorie osobowości odpowiadają na pytania: co? jak? dlaczego?

Pytanie „co" oznacza właściwości osoby, to co charakteryzuje osoby, to jaka jest natura osoby. Człowiek jest np. osobą rozumną, dysponującą wolnością woli. Istotą warunkowaną, tworzoną przez ewolucję coraz doskonalszych układów odniesień do rzeczywistości.

Pytanie Jak" odnosi się do tego co determinuje osobowość, co wyznacza rozwój osobowości. Jeśli odpowiem na pytanie „co" to mogę odpowiedzieć na pytanie Jak". Jeśli odpowiem na pytanie: „co jest właściwe dla człowieka? - dla człowieka właściwa jest natura osobowa" to dalej mogę odpowiedzieć na pytanie „jak ona może się rozwijać, jakie są możliwości rozwoju" np. siły genetyczne, siły tkwiące w nim samym i siły środowiskowe współdziałają aby tworzyć ten układ.

Pytanie „dlaczego" z kolei jest pytaniem szukającym motywów. To są racje ludzkiego zachowania. Teorie osobowości przeważnie koncentruj ą się na aspektach motywacyjnych. Niektórzy uważają że tak naprawdę wszystko się zaczyna od motywacji. Cała teoria osobowości zaczyna się od pytania „dlaczego". Gdybyśmy popatrzyli na wszystkie systemy Freudowskie, Watsonowskie - to tam na początku jest pytanie „dlaczego" jest pytanie o motywy. I Freud odpowiada że motywami są popędy, instynkty. Czym jest zatem teoria osobowości?

Teoria osobowości jest to ogólna teoria zachowania człowieka która odpowiada na pytania jak"

„co" i „dlaczego".

Teoria osobowości musi kierować się pewnymi wymaganiami stawianymi samej teorii. Teoria

osobowości powinna spełniać 6 podstawowych warunków aby mogła być nazwana teorią

osobowości:

1. warunek bycia ogólną, ogólności. Teoria osobowości musi przekraczać pewne szczegółowe teorie, przekraczać opis konkretnych faktów, potrafić uogólnić pewne fakty. Teoria osobowości jest ot siatka prawd ogólnych. Im bardziej ogólna teoria tym bardziej nie daje ona szansy precyzyjnego przewidywania ludzkich zachowań, ale daje szansę na dogodność interpretacji.

2. Każda teoria musi pokazać związki operacyjne zachowania. Z każdej teorii musza wynikać możliwości ustalenia konkretnych operacji odnośnie tego jak właściwie badać coś, jak ocenić coś. Z poziomu prawd ogólnych przechodzimy w wykonastwo. Operacje pokazują ze nie tylko są pewne prawa które teoria ustala, ale też ustala jak je wydobyć i zbadać.

3. Teoria musi być płodna. Teoria nie może tylko wyjaśniać, musi dawać szansę na interpretację, przewidywanie. Musi być on tak jakby otwarta.

4. Teoria musi umożliwiać testowanie hipotez. Teoria nie tylko pozwala na stawianie hipotez ale również sugeruje odpowiedzi, pozwala na testowanie hipotez. Testowanie hipotezy czyli hipoteza odpowiada prawidłowo na pewne kwestie. Gdyby nie było hipotezy to nie byłoby szansy jej weryfikacji. Hipoteza musi być tak sformułowana aby mogła być zaakceptowana lub odrzucona. Są pewne teorie które są źródłem hipotez, ale te hipotezy nie da się ani odrzucić ani zaakceptować.

5. Hipoteza musi uprawomocniać teorię. Warunek uprawomocnienia teorii i pewnego podwyższenia trafności poprzez uwiarygadnianie weryfikacji hipotez następuje uprawomocnienie, wejście w układ trafności.

6. Modyfikowalność teoria osobowości nie może być teorią zamkniętą, bo inaczej mamy do czynienia z dogmatyzmem. Ona musi być modyfikowalna. Dzięki temu że daje szansę postawienia hipotez, że pokazuje jakie są operacje, możliwości badania, dzięki temu że daje szansę weryfikacji, uprawamacnia samą siebie. Musi mieć pewną otwartość pewien stopień wejścia na nowości.

Możliwe że u innych autorów spotkacie państwo mnę warunki. Te, które państwu podałem nie są u

HalFa to są warunki które stawia George Kelly (teoria poznawcza).

Dlaczego te warunki są tak istotne? Z powodu inklinacji każdego z nas. Każdy z nas ma skłonność

do tworzenia własnej teorii osobowości. Każdy z nas ma pewną ogólną koncepcje zachowania

człowieka - teorię subiektywną. Taka teoria nie może być uznana, bo nie spełnia tych warunków.

Ta teoria subiektywna ma bardzo istotny wpływ na uprawomocnienia mojego myślenia - następują

egocentryczne zniekształcenia na rzecz samego siebie.

Mówi się o tak zwanej wiedzy gorącej (afektywnej) w odróżnieniu od wiedzy zimnej (naukowej).

Ta wiedza gorąca (ona jest bardzo istotna - daje szansę szybkiego orientowania się w

rzeczywistości zachowań ludzkich) człowiek ma potrzebę tworzenia koncepcji bo inaczej nie

mógłby spełnić motywu poznawczego, nie mógłby zrozumieć rzeczywistości.

Proszę popatrzyć na pewne proste fakty jak efekt „halo" (efekt pierwszego wrażenia -jeżeli

wrażenie z pierwszego kontaktu jest pozytywne to mamy skłonność do przypisywania

pozytywnych cech). To się dzieje z powodu schematyzmu myślenia. Ten efekt wynika z ukrytej

teorii osobowości. Jeśli popatrzycie na błąd logiczny (jest wtedy, gdy na podstawie jednej cechy

blednie wnioskuje się o posiadaniu innych cech) np. wiemy ze jedynaczka i ze prowadzi „high

life" - wtedy uruchamia się nasza ukryta teoria osobowości: na pewno jest egocentryczką

narcystką. To jest wnioskowanie logiczne z wewnętrznego stereotypu, schematu. Z jednej

informacji uruchamiam cały schemat.

Inne błędy też są bardzo istotne. Błąd zakładający własną unikalność: „wprawdzie jeżdżę 160/h

ale ja jestem dobrym kierowcom i nic mi się nie stanie". Zakładam że nie podlegam tym samym prawom co inni ludzie. Te efekty pracują na tworzenie teorii osobowości. Efekt fałszywej zgodności: zakładam że jak mam takie przekonania polityczne to wszyscy powinni takie mieć. Jeśli mają inne to błądzą. Efekty przypisywania sobie sprawstwa: jak człowiek odniesie sukces to tłumaczy to swoją inteligencją. A jak mu się nie powiedzie to okoliczności zewnętrzne były takie że nie miał szans. Jak innemu człowiekowi się powiedzie to mówi się że on to ma układy a nie to że jest to jego sprastwo. Gdy poniosę porażkę - wina okoliczności zewnętrznych, ktoś poniesie porażkę - sierota głupia.

Każdy z nas ma inklinację do tworzenia własnych teorii osobowości. Stajemy się posłannikami własnych teorii osobowości. „Jak kobieta ma szerokie usta to jest namiętna" - to jest teoria osobowości. To jest szczególnie widoczne u psychologów (to że posiadają jakąś teorię osobowości). Nazywa się to efektem Barnuma. Polega on na tym, że gdy psycholog na podstawie testu interpretuje zachowanie człowieka to często tak interpretuje że 10 przebadanych osób ma takie same cechy. Psycholog w taki sposób interpretuje zachowania człowieka, że te interpretacje mogą pasować do wielu osób.

Gdy psycholog bada jakimś testem dwie osoby to wyniki musi tak umieć odczytać aby odczytać indywidualność każdej z nich, a to jest sztuka. Znajomość samych zasad psychometrycznych nie daje szansę odczytania człowieka. Musi być pewne głębsze znawstwo. To jest taka sama różnica jak testowanie a diagnozowanie. Do testowania nie trzeba kończyć psychologii. Diagnozowanie jest de facto rozwiązywaniem problemu.

Mamy trzy poziomy wiedzy: wiedza subiektywna (jednostkowa) - ta wiedza tworzy teorie osobowości na mój użytek każdy taką teorie musi posiadać bo dzięki tej teorii orientuje się w świecie i w sobie samym. Ten poziom wiedzy jest najbardziej zniekształcony przez różne stany emocjonalne człowieka. Ta wiedza jest najmniej wartościowa. Ona jest wartościowa w sensie poznania samego człowieka, a jest najmniej wartościowa z perspektywy teorii. Drugi poziom to jest wiedza grupowa. Na poziomie wiedzy grupowej likwiduje się te indywidualne zniekształcenia. Gdybyście byli w tej chwili pytani jakie cechy powinien mieć człowiek zdrowy psychicznie, to pewnie każdy z was podał by różne cechy. Gdybyśmy przeprowadzili procedurę statystycznych obliczeń to by się okazało, że pewne cechy są bardzo porównywalne do tego co mówi psychologia. One nie są tożsame, ale bardzo porównywalne. Dlatego na poziomie wiedzy grupowej następuje likwidacja indywidualnych nastawień. To nie jest jeszcze poziom wiedzy prawdziwej.

Sam prowadziłem takie badania między wiedzą potoczną a naukową i potwierdziło się że bardzo podobne jest znastwo pewnych cech z poziomu grupy a tego co ustala psychologia. Ale nie jest to tożsame. Wiedza grupowa wygasza indywidualne zniekształcenia. Wiedza potoczna jest często zestawem luźno powiązanej wiedzy. Wiedza potoczna w porównaniu z naukową cechuje się przede wszystkim tym że ma charakter paraidealizacylny i parakonkretny czyli obok konkretu obok idealizacji. Nie przestrzega się zróżnicowania na to co jest istotne a co jest uboczne. Wiedza naukowa uwzględnia to.

Na psychologii osobowości ciąży odpowiedzialność za kształtowanie umysłowości psychologicznej człowieka. Oczywiście psycholog powinien być nie zawężony. W zależności od tego jaką umysłowość będziecie mieć wytworzoną, tak chwycicie pewne rzeczy i w takim duchu będziecie interpretować zachowania ludzkie. Umysłowość to jest pewien rodzaj świadomości psychologicznej która wyznacza sposób interpretacji zachowań ludzkich. Możecie być kształceni w szkole myślenia psychoanalitycznego - wtedy wykształca się w was czułość na takie strefy zachowań ludzkich, których behawiorysta zupełnie nie chwyta. Jeżeli jesteście kształceni w szkole myślenia poznawczego (a ta szkoła obecnie w Polsce dominuje) to wtedy wasza umysłowość jest zupełnie inaczej nastawiana. Dlatego właśnie teorii osobowości przypisuje się szczególną odpowiedzialność. Dobre zrozumienie pewnych koncepcji wyznacza pewien trend, styl myślenia psychologicznego.

Umysłowość rozwijana przez myślenie powoduje inny sposób podejścia do diagnozy. W psychologii poznawczej jest takie podejście, że człowiek jest istotą która przetwarza informacje. Psycholog poznawczy na diagnostycznym poziomie będziecie zaprzeczać wartości testom projekcyjnym bo testy projekcyjne wymagaj ą my sienią psychoanalitycznego. Oczywiście jedna osoba czuje bardziej poznawczo druga bardziej humanistycznie - są to indywidualne sprawności.

W przyszłości będziecie mieć do czynienia w pracy z człowiekiem a człowiek nie mieści się w schematach. Jeżeli narzucam swój schemat umysłowy to tak naprawdę nie chwytam człowieka tylko swoje wytwory. Nawet profesorowie neguj ą wartość pewnych formy diagnozy. Są pewne szkoły np. na KUL'u dominowała tradycja psychoanalityczna, holistyczna (teraz jest tam skupiona psychologia poznawcza). A Uniwersytet Poznański kultywował poznawczą psychologię. Absolwenci tych dwu uczelni często nie rozumieją się. Ich umysłowości zderzają się.

Teorie osobowości kształtuj ą również pewien styl analizy danych. Psychologia często posługuje się metaforą, tak naprawdę myśli metaforycznie (np. metafory komputerowe). Pewne metafory lepiej oddaj ą człowieka a pewne gorzej. Człowiek w całości jest nieuchwytny w kategoriach metafor. Psychologia upraszcza i zamyka w kapsuły - w ten sposób gubi często człowieka. Literatura piękna czasem prawdźiwiej oddaje osobowość niż psychologia.

Czy chełpić się z psychologii osobowości czy j ą pogrzebać? Z powodu metafor należałoby ją

pogrzebać. Inni twierdzą że trzeba się nią chełpić bo przybliża ona rozpoznanie człowieka do nauk

przyrodniczych które są bardzo precyzyjne. Częstymi są metafory biologiczne np. interpretacje

Freudowskie, interpretacje w kategoriach ewolucyjnych.

Teraz bardzo modne są metafory geograficzne: przedstawiaj ą osobowość jako regiony

przestrzenne, uporządkowane poletka. Często są też metafory społeczno - ekonomiczne.

Człowieka traktuje się jako pewien układ który dysponuje zasobami i wchodzi w transakcje (język

typowo ekonomiczny). W ten sposób człowiek staje się klientem który kupuje komunikuje i tylko

tyle. Taka psychologia porządkuje człowieka w zupełnie innej rzeczywistości.

W teoriach osobowości psycholog jest odpowiedzialny za to co tworzy, za to jak zinterpretuje

zachowania ludzkie.

Pojęcie osobowość (wg Stanisława Sieka) pochodzi od pojęcia maski greckiego „prosofone". W

starożytności aktorzy nakładali maskę i w ten sposób prezentowali dane postacie, daną osobowość.

Druga część związana jest z osobą z staro łacińskiego „persum" - oznacza głowę lub twarz. Na

twarzy najlepiej widać styl człowieka. Wzrok nie da się do końca opanować (odruchy źreniczne).

Niesymetryczne mikro ruchy połówki twarzy dają szansę do wychwycenia fałszu emocjonalnego.

Potocznie nie da się tego wykrywać ale doświadczeni terapeuci wykrywają.

Być może „osobowość" pochodzi ze słów włoskich „per se una" co znaczy dosłownie dźwięczeć

przez coś. Są różne interpretacje. Osobowość z łacińskiego „persona" z greckiego „prosopo" to jest

pewna maska którą się nakłada wchodząc w układ relacji. Ta maska jest kluczem do zrozumienia

człowieka. Maska jest pewnym archetypem. Nawet na wykładzie zakłada się pewną maskę, nie

zachowuje się naturalnie bo gra pewną rolę. Dzięki temu ukazuje osobowość.

Tak naprawdę osobowość jest wydobywana kiedy włącza się układ interakcyjny. Nie ma możliwości wydobywania osobowości, stwierdzenia czy człowiek ma osobowość kiedy człowiek nie ma układu interakcyjnego. Każdy akt zachowania człowieka wchodzi w interakcję. Dlatego osobowość jest strukturą interakcyjna. Interakcja daje szansę na wydobycie kolorytu człowieka. Np. jakaś osoba chodzi jak sierota. Gdy ktoś zakocha się w tej sierocie - ta osoba nabiera innego kolorytu. Nie to że ona jest inna, ona staje się inna przez to ze ktoś j ą zauważył. Przez związek z drugą osobą zyskuje styl. Kobieta staje się bardziej kobieca gdy jest zakochana. Dlatego istotą wszelkiego rozwoju jest miłość. Bo miłość to jest akt akceptacji, akt wydobycia godności, wartości, tożsamości. Elementy pozwalające porównywać teorie osobowości:

l. Na początku to jest kwestia definicji czym jest osobowość. Czasami pewne teorie unikają definicji osobowości wprost. Pokazuj ą osobowość poprzez pokazanie struktury procesu

rozwoju. Wtedy człowiek nawet gdy nie jest w stanie nazwać w sensie definicyjnym to wie co to jest osobowość.

2. Każda teoria musi pokazać •tndcterę —obaw ości. Oznacza to, że teoria musi odpowiedzieć na pytanie co wchodzi w skład osobowości, co tworzy tą osobowość, jakie są te cegiełki które budują gmach osobowości. Najczęściej jako cegiełki wymienia się cechy osobowości. Mamy z tym do czynienia w teoriach cech (np. CatelPa, Eysenck'a). Czasami cegiełką osobowości jest „id" „ego" „superego" (u psychoanalityków).

3. Każda teoria osobowości musi odpowiedzieć na pytanie z czego jest zbudowana osobowość, co j ą tworzy, jakie elementy, jakie wymiary. Jak to ujęli behawioryści nawyki tworzą osobowość, czy pojedyncze reakcje. Takimi cegiełkami mogą być struktury poznawcze. Psychologowie poznawczy mówią że cegiełką osobowości jest de facto pewien stereotyp, nastawienie, schemat poznawczy.

4. Każda teoria osobowości musi uwzględniać stan patologii.

5. Każda teoria osobowości musi pokazać jak zmienić zachowanie.

6. Musi odpowiadać na pytanie co determinuje zachowanie człowieka.

Istotną rzeczą w teoriach osobowości jest proces. Freud by powiedział że to co składa się na proces odnosi się do pewnych instynktów (instynkt życia, instynkt śmierci). Najczęściej jest to pytanie o motywy które nijako wypełniaj ą odpowiadaj ą za rozwój osobowości. Teorie osobowości muszą pokazać jakie są główne dynamizmy napędzające zachowanie człowieka. Powinny zawierać pojęcia wyjaśniające dynamizm osobowości, proces spełniania się osobowości, pojęcia które wyjaśniaj ą dlaczego człowiek zachowuje się tak a nie inaczej, dlaczego struktura rozwija się tak a nie inaczej.

Każda teoria odpowiada na pytanie co tworzy, co składa się na proces. Teorie osobowości odwołuj ą się do różnych motywów. Motywy wyjaśniaj ą proces i stanowią proces. Najczęściej są to motywy hedonistyczne (motywy o charakterze przyjemności). W naturze ludzkiej jest dążenie do szczęścia. Szczęście może być na poziomie doznań emocjonalnych a może być na poziomie przekraczania siebie, dążenia do pełnego kontaktu z absolutem. Motywem hedonistycznym jest też potrzeba kompetencji, bo kompetencja podnosi wartość człowieka a podniesienie wartości człowieka daje poczucie radości.

Bardzo wiele teorii zwraca uwagę na inne motywy zwane wzrostowymi. Najczęściej sprowadza się to do motywu aktualizacji siebie samego. W Polsce jest uproszczenie „samorealizacja". Samorealizować może się termostat (temperatura spada - termostat włącza podgrzewanie i w ten sposób on się samorealizuje). Człowiek jako sprawca, podmiot realizuje siebie. Motywy aktualizacji siebie, realizacji siebie wypływaj ą z teorii postaci (bo tu jest dążenie do doskonałości). Freud też o tym mówił (oprócz motywów przyjemności). Wg niego człowiek dąży do stanu równowagi a więc do doskonałości. Równowagi między id" „ego" „superego" a otoczeniem. Wiele teorii jako istotne wymienia motywy poznawcze. Każda teoria musi pokazać proces motywacji. Zrozumienie tego procesu daje szansę zrozumienia osobowości, jak on się kształtuje.

Każda teoria ukazuje mechanizmy rozwoju, wskazuje czynniki wpływające na rozwój. Są teorie które bardziej to akcentują inne w mniejszym stopniu. Mechanizmy rozwoju, czynniki rozwoju wyzwalaj ą konflikt. Zawsze pojawi się pytanie czy człowiek zdeterminowany jest genetycznie czy środowiskowo. Przy pytaniu o wzrost, rozwój pojawia się pytanie o determinanty (czy kultura czy klasa społeczna czy rodzina czy geny). Często odpowiedź na to pytanie kwalifikuje teorię do danej grupy. Np. teorie biofizyczne czy biomedyczne mówiąc tym że rozwój człowieka jest efektem genetyki w większym stopniu niż kultura. Teorie biofizyczne idąc za tradycją Hipokratesa mówią np. że gdy jest przewaga flegmy - to jest flegmatyk. To jest podejście biofizyczne. Z rozwojem jest związane bardzo wiele zagadnień np. na ile rozwój osobowości przebiega w sposób naturalny (wyznaczony jest przez cykle życia) a na ile jest sterowany przez jednostkę. Teorie osobowości szukają odpowiedzi na pytanie czy rozwój to jest coś co jest sterowane przeze mnie czy jest to coś, czemu podlegam w sposób naturalny. Teoria Amon Gezen zakłada że rozwój przebiega w sposób naturalny. Biologia kształtuje w układzie środowiskowym. Natomiast Donowski mówi że tak naprawdę rozwój jest efektem wyboru, sterowania. Człowiek przeżywa pewne kryzysy i sposób rozwiązania kryzysu powoduje wywindowanie na wyższy poziom rozwoju lub też hamowanie rozwoju. Konsekwencją hamowania jest stan patologii.

Jeśli rozwój przebiega w sposób naturalny to należy zadać pytanie jaki jest cel rozwoju. Czy celem rozwoju jest utrzymanie równowagi (homeostazy), czy celem rozwoju jest aktualizacja siebie. Aktualizacja siebie też może przebiegać w sposób naturalny. Niektórzy teoretycy humanistyczni mówią, że jak ktoś kogoś zabije to nic, to jest naturalne. On potrzebuje się zrealizować. Uduszę kochanie, będę miał drugą żonę i wtedy się zrealizuję. Inne zagadnienia:

q   czy rozwój to układ stadialny

O  rozwój przebiega w układzie warstwicowym (z „id" powstaje „ego" i „superego") O czy rozwój przebiega w sposób spiralny. Ten schemat spiralny jest chyba najbardziej

obiecujący, bo on pozwala wytłumaczyć dlaczego podczas rozwoju następują zachwiania. Rozwój wg koncepcji spiralnej przebiega tak, że jest wzrost, następuje zmiana w kierunku doskonalszym od stanu poprzedniego dochodzi się do pewnego pułapu gdy dojdzie się do tego szczytu to następuje zakręt, pogorszenie, następuje cofnięcie żeby lepiej wybudować fundament.

Jeśli rozwój ujmujemy jako wynik pewnego sterowania przez jednostkę, przez człowieka to trzeba odpowiedzieć na pytanie czy jest to rozwój którym da się do końca sterować czy może bardziej spontaniczny. Czy rozwój jest celem działania czy środkiem prowadzącym do innego celu. Czy rozwój polega na tym że człowiek realizuje potencjalne możliwości, czy rozwój polega na doskonaleniu siebie zgodnie z własnymi ideami. Czy za rozwój odpowiada potencjał ludzki czy system wartości.

Jaka struktura jest tą centralną, która odpowiada za rozwój umysłowości? Najczęściej w teoriach osobowości tą strukturą jest ,Ja". Centrum osobowości to ,Ja". Stąd też Ja"= osoba. Bo , j a jest to układ sprawstwa, podmiotowości. To , ja" jest w psychologii tak różnorodne, że nie sposób ich wszystkich opanować. Dlatego też jest psychologia „self, jest psychologia „ego", jest psychologia „mi" (jako „mnie"). Większość psychologów przyjmuje ,Ja" za centrum. Niektóre teorie osobowości czynią j ą szczególnie istotnym czynnikiem który daje szansę rozwoju osobowości. Taki układ spotyka się w teorii Rogersa (teoria ewolucjonistyczna). U niego żeby zrozumieć osobowość trzeba zrozumieć ja".

To były zagadnienia związane ze wzrostem, z rozwojem. Mamy strukturę, proces, rozwój, teraz punkt 4. Teoria osobowości musi uwzględnić stan patologii, element psychopatologiczny, bo musi uwzględnić wszystkie aspekty. Teoria musi pokazać dlaczego może dojść do zaburzeń, do jakichkolwiek form patologii. Dlaczego dochodzi do nerwic, do psychoz.

W podręcznikach psychiatrii rozdziały w sposób bezpośredni nawiązują do konkretnych teorii osobowości. Nie wytłumaczy się schizofrenii w oderwaniu od schematów myślenia. Musi być jakaś teoria osobowości. Dlatego często autorzy na początku przyjmują np. diateza: słabość układu nerwowego + stres (stan napięcia). Dalej jest teoria.

Diateza i stres mogą być rozważane na różnych poziomach, wg różnych teorii. Można mówić o diatezie w sensie podatności organizmu na choroby psychiczne. Diateza może być posiadanie genów psychozy depresyjne - maniakalnej po moich przodkach. To jest diateza, pewna słabość i teraz w zależności od układów środowiskowych okoliczności życia które wytwarzają stan napięcia ta diateza może ujawnić się w postaci choroby.

Weźmy pod uwagę diatezę: nierozwiązane konflikty w relacji z ojcem - powstaje kompleks Edypa. W efekcie stan nie rozwiązania tworzy diatezę - słabość. W zależności od tego jakie będą okoliczności życia (np. stres) mogą one wydobyć (lub nie) tą diatezę w postaci zaburzeń

osobowości. Dlatego teraz są takie modne taktyki radzenia sobie ze stresem

żeby obniżyć stan drażnienia podatności na choroby.

Każda teoria osobowości pokazuje jakie mechanizmy prowadzą do zaburzeń, jednak pewne teorie

czynią ze stanów patologii punkt wyjścia do budowania teorii. Tak stało się w sytuacji Freuda. De

facto jest to kliniczny portret człowieka.

Piąte kryterium. Każda teoria osobowości oprócz tego, że pokazuje z czego składa się osobowość,

jakie są j ej podłoża, jak się rozwija człowiek, jak może zbłądzić również musi pokazać jak zmienić

zachowanie. Pokazać sposoby modyfikacji zachowań. Każda teoria pokazu...