Najdawniejsze dzieje ziem polskich
Ryć. 74. Brązowe sierpy, siekierki i groty włóczni z Deszczna, nawiązujące do form zabytkowych z kręgu kultur nordyjskich.
-łużycka, osiągając apogeum swojego rozwoju w młodszym okresie epoki brązu. Także zachodnia Wielkopolska znajdowała się w orbicie wpływów grupy śląskiej. Impulsy śląskie docierały też szybko do zachodniej Małopolski, mówi się wręcz o przesunięciach ludności ze Śląska, które dały początek grupie górnośląsko-
-małopolskicj kultury łużyckiej. Grupę tę charakteryzowało współwystępowanie obrządku ciałopalnego i szkieletowego (birytualizm). Efektem północnej ekspansji grupy sasko-łużyckiej było powstanie grupy brandenbursko-lubuskiej, obejmującej północno-zachodnią część Wielkopolski i ziemię lubuską. Grupę tę wyróżniał bardzo specyficzny kształt dwustożkowych naczyń (tzw. styl uradzki), który był
158
Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi.
przejawem szerszej dyfuzji zachodnich wątków stylistycznych, sięgającej w młodszej epoce brązu nawet dorzecza Wisły. Jeszcze bardziej na północ powstała w młodszej epoce brązu grupa zachodniopomorska kultury łużyckiej, charakteryzująca się własnym ośrodkiem metalurgii wzorowanej na formach skandynawskich i duńskich (tzw. nordyjskich). Specyficzne dla wczesnej fazy kultury łużyckiej w grupie zachodniopomorskiej były groby kurhanowe, szczególnie bogato wyposażone w wyroby brązowe.
Przenikanie nowych wierzeń i obrządku grzebalnego na tereny dorzecza środkowej i dolnej Wisły doprowadziło do powstania kilku grup, w których kulturowy substrat trzciniecki jest dobrze widoczny nie tylko w środkowej, ale nawet w późnej epoce brązu. Podstawowąjednostkątcgo obszaru była grupa wschodnia kultury łużyckiej, obejmująca rozległy teren - od dorzecza środkowej Warty, aż do dorzecza Bugu, a nawet do zachodniej części Wołynia. Południowy wschód Polski, szczególnie dorzecze Sanu i Wisłoki, zajmowała grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej, różniąca się od grupy wschodniej przede wszystkim większym udziałem wpływów zakarpackich. Dopiero w młodszej epoce brązu obserwujemy docieranie wpływów łużyckich do północno-wschodniej Polski i tworzenie peryferycznych grup, takich jak kaszubska (wschodniopomorska) i warmińsko-mazurska.
W rozwoju kultury łużyckiej w epoce brązu można wyróżnić dwa horyzonty chronologiczne, manifestujące się szerokim rozprzestrzenieniem określonych stylów produkcji ceramicznej oraz niektórych typów ozdób brązowych. Horyzont wcześniejszy przypada na środkową epokę brązu i wyraża się przyjęciem przez wiele grup, głównie zachodnich, tzw. ceramiki guzowej (naczynia zaopatrzone w wypychane od wnętrza wypukłości-guzy na największej wydętości brzuśca). Następny horyzont, związany z późną epoką brązu, cechuje najpierw ceramika ostroprofilowana (przede wszystkim dwustożkowe formy naczyń), a następnie charakterystyczne naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych. W późnej epoce brązu rozwijały się wszystkie wcześniej powstałe grupy. Obserwuje się w/rost liczby ludności, a w konsekwencji - kolonizację obszarów dotychczas nic zasiedlonych lub rzadko penetrowanych. Dotyczy to nie tylko Niżu Polskiego i wyżyn lessowych, ale przede wszystkim Pogórza Karpackiego. Z okresem tym związane jest pojawienie się pierwszych łużyckich osad obronnych lub grodów w południowej i południowo-zachodnicj Polsce. Można wprawdzie przypuszczać, że było to wynikiem konfliktów wewnętrznych, międzyplemiennych, ale bardziej prawdopodobne wydaje się kojarzenie tych założeń obronnych z pojawieniem się w Kotlinie Karpackiej ludów nadczarnomorskich, Kimmerów. Najazdy Kimmerów, napierających na miejscowe kultury dorzecza Cisy (np. kulturę Gava), spowodowały dalsze przesunięcia ludności oraz niepokoje polityczne. W efekcie rejestrujemy na tych terenach pojawienie się części uzbrojenia i rzędu końskiego pochodzenia wschodnioeuropejskiego.
Ludność kultury łużyckiej na przeważającej części swego terytorium zajmowała się przede wszystkim uprawą roślin. Wskazują na to występujące w znale-': ziskach archeologicznych ich szczątki, a także stabilność osad, szczególnie na
159
Ryć. 75. Brązowe siekierki z piętką, miecz, grot i sztylet z Radzimia (wczesna faza kultury łużyckiej).
lessowych wyżynach południowej Polski. Wśród upraw dominowały zboża (głównie odmiany pszenicy, proso i jęczmień), pojawiały się. też takie gatunki, jak żyto, owies, orkisz, lepiej przystosowane do uprawy w gorszych warunkach glebowych. Umożliwiało to rozszerzanie areału upraw na tereny mniej urodzajne, głównie gleby piaszczyste na Niżu Polskim i gleby terenów podgórskich. Obok zbóż uprawiano mak, len, rzepik, rzepę oleistą i inne rośliny o znaczeniu przemysłowym. W rolnictwie podstawową rolę odgrywała gospodarka wypaleniskowa i orka sprzężajna. Wprawdzie znane już były sierpy wykonane z brązu, ale ostatnie badania wskazują, że szczególnie w południowo-wschodniej Polsce duże znaczenie miały jeszcze sierpy krzemienne. Ich wyspecjalizowana produkcja jest udokumentowana aż do początku epoki żelaza. Gospodarka hodowlana nie miała, jak w starszej epoce brązu, charakteru wyspecjalizowanego, związanego z koczowniczym trybem życia lub z systematycznymi wędrówkami pomiędzy obszarami nizinnymi i górskimi, czyli z tzw. transhumancją; polegała raczej na przyzagrodowym wypasie bydła rogatego, świń, owiec i kóz, a także koni. Wiele uwagi archeologowie poświęcili powstającym pod koniec epoki brązu grodom kultury łużyckiej, którym przypisywano też rolę refugiów dla stad bydła, motywowaną częstym brakiem zabudowy wewnątrz fortyfikacji. Można mieć jednak poważne zastrzeżenia do takiej interpretacji. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że grody pełniły funkcje centrów plemiennych, miejsc spotkań, wymiany towarów, odprawiania obrzędów, a także schronień w czasie niepokojów i wojen dla ludności zamieszkującej sąsiednie osady otwarte. Podstawowym typem osadnictwa kultury łużyckiej były stosunkowo niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych. Nie jest wykluczone , istnienie domów o konstrukcji zrębowej, której stosowanie potwierdzają niektóre fortyfikacje i obudowy grobów, szczególnie z późnej fazy kultury łużyckiej. Domy zrębowe, jeśli nic były zagłębione w po-1 wierzchnie gruntu, nie pozostawiły trwałych śladów uchwytnych w reliktach archeologicznych. Obraz architektury w obrębie kultury i łużyckiej jest nam znany przede wszystkim z doskonale zachowanych konstrukcji drewnianych z grodów wielkopolskich, pochodzących z epoki żelaza j i opisanych w rozdziale następnym.
Część uzbrojenia i niektóre narzędzia brązowe, występujące w kulturze łu-J życkiej, były importowane z ośrodków wytwórczych na obszarach Siedmio-j grodu, południowej Słowacji, wschodnich Alp oraz wschodniej Turyngii.! Na północy Polski pojawiały się też przedmioty importowane z nordyjskichj ośrodków skandynawskich. Większość wyrobów brązowych (przede wszystkimi ozdób) była jednak produkowana na miejscu. W niektórych grupach kulturyl
160
Epoka brązu - pomiędzy centrami cywilizacyjnymi...
Ryć. 76. Wyroby brązowe z V okresu epoki brązu z Radolinka: bransolety (a), naramienniki (b), zawieszka binokularowa (c), sprzączki do pasa (d).
łużyckiej działały warsztaty przetapiające importowane wyroby (np. uszkodzone na nowe). W pracowniach tych odlewano przedmioty brązowe w formach kamiennych lub glinianych. Ta ostatnia metoda polegała na wstępnym uformowaniu wosku na kształt odlewanego wyrobu, następnie oblepieniu woskowej formy gliną i wlewaniu do niej gorącego metalu, który zastępował wytapiany wosk. Były to tzw. odlewy na tracony wosk. Lokalne wydobycie rud miedzi było możliwe tylko na Dolnym Śląsku, gdzie natrafiamy na koncentrację warsztatów metalurgicznych w okolicach Legnicy i Złotoryi. Innym metalem wydobywanym i przerabianym na ozdoby był ołów, występujący na terenie grupy górnośląsko-małopolskiej, w okolicach Olkusza. Niezbyt liczne łużyckie wyroby ze złota były raczej importowane ze Słowacji lub Siedmiogrodu. Obok wytapiania i obróbki metali, przedmiotem specjalizacji ludności łużyckiej stała się produkcja soli. U schyłku epoki brązu powstały ważne jej ośrodki na terenie zachodniej Małopolski (rejon Wieliczki i Bochni)
161
oraz na Kujawach (okolice Inowrocławia). Sól pozyskiwano z solanki, którą odparowywano, podobnie jak w neolicie, w specjalnych naczyniach - brykietarkach.
Badania nad mikroregionami osadniczymi, a szczególnie nad rozwojem występujących w nich cmentarzysk, dostarczaj ą podstaw dla odtworzenia struktury społecznej ludności kultury łużyckiej. Wydaje się, że osiadłe, rolniczo-hodowlane społeczności tej kultury opierały się na rodzinach pojedynczych jako jednostkach podstawowych, które łączyły się w wielkie rodziny lub rody złożone z ok. 100-150 osób, zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km2. Bardziej luźną formę organizacji terytorialnych stanowiły plemiona złożone z 30-40 rodów. Struktura wiekowa, rejestrowana na cmentarzyskach, opierała się na dominacji trzech grup: dzieci do 6 miesięcy, osobników młodocianych w wieku 15-20 lat i dojrzałych -25-35 lat. Średnia wieku populacji łużyckiej wynosiła ok. 20 lat, na co wpływ miała duża śmiertelność dzieci. Grupy ludności były stosunkowo słabo zróżnicowane pod względem pozycji społecznej i majątku, nawet w porównaniu np. z ludnością kultur mogiłowych. Przejawiało się to w braku pochówków szczególnie bogato wyposażonych, choć na niektórych cmentarzyskach występuj ą grupy grobów bogatszych, mogące wskazywać na bardziej uprzywilejowaną pozycję starszyzny rodowo-plemiennej. Także obecność szczególnie cennych skarbów z młodszej epoki brązu może świadczyć o akumulacji dóbr, zapewne przez przywódców grup lub plemion. Nie obserwujemy natomiast istnienia odrębnej grupy osób spełniających funkcje kultowe lub obrzędowe. Występowanie w niektórych grobach figurek ludzkich lub instrumentów muzycznych nic jest dostatecznym argumentem potwierdzającym zinstytucjonalizowane formy obrzędowości. Wspomnieć trzeba, że z całego obszaru kultury łużyckiej nie znamy ani jednego obiektu typu świątynnego lub kultowego. Odnoszenie do kultury łużyckiej kamiennych konstrukcji na Ślęży nie jest dostatecznie uzasadnione. Znamy oczywiście w kulturze łużyckiej pewne symbole w postaci elementów dekoracji ceramiki, które mogą wiązać się , z kultem solarnym (m.in. przedstawienia ptaków), ale odnieść je należy dopiero do wczesnego okresu epoki żelaza.
Treści wierzeń, które decydowały o wspólnocie kultur pól popielnicowych, trzeba więc wiązać raczej ze sferą życia pośmiertnego i różnymi aspektami rytuału grzebalnego niż z mitologią, kosmologią lub innymi formami systemów religijnych. W każdym razie brak dotychczas dowodów instytucjonalizacji tego typu wierzeń i ceremoniałów. Zmiany w tym kierunku nastąpiły dopiero na początku epoki żelaza, wraz z pojawieniem się nowych centrów cywilizacyjnych i nowych systemów religijnych w basenie Morza Śródziemnego.
Stosunki etniczne na ziemiach polskich w epoce brązu
Rozpoznawanie przynależności etnicznej ludów, których materialne relikty bada archeologia, jest zadaniem bardzo trudnym i obarczonym zawsze możliwością popełnienia błędów. Pierwszą pewną identyfikacją etniczną w pradziejowej
162
Europie jest uznanie twórców kultur hclladzkiej i egejskiej z XVI w. a.C. jako przodków historycznych Greków. Opieramy się przy tym zarówno na odczytaniu minojskiego pisma linearnego B, jak i na tradycji greckiej sięgającej czasów helladzkiej epoki brązu. Obok ewidentnych świadectw lingwistycznych zapisanych w dokumentach, identyfikację etniczną ludów prę- i protohistorycznych można opierać też na ciągłości zaludnienia niektórych obszarów od prehistorii do czasów, kiedy były one zasiedlone przez ludy historyczne o niewątpliwej przynależności etnicznej. Badania nad rozwojem i różnicowaniem kultur archeologicznych możemy próbować wiązać z rekonstruowaną historią języków, śledzącą wspólne wątki lingwistyczne, łączące historyczne grupy językowe ze współczesnymi.
Opierając się na podobnych zasadach, językoznawcy jeszcze na początku XX w. odtworzyli genealogię języków indoeuropejskich, umieszczając kolebkę posługujących się nimi ludów na obszarach wielkiego stepu z pogranicza Europy i Azji. Z tego terytorium miały wyruszać kolejne migracje w kierunku Europy i Azji Południowej. Ponieważ w tym czasie kulturę ceramiki sznurowej wywodzono ze stepowych kultur wschodnioeuropejskich, była ona, jak się wówczas wydawało, idealnym odpowiednikiem praeuropejskiej wspólnoty językowej. Jednak brak powiązań pomiędzy kręgiem kultury ceramiki sznurowej a anatolijsko--egejskimi ludami epoki brązu przemawiał przeciwko łączeniu pierwszych Indo-europejczyków z kulturą ceramiki sznurowej. Coraz więcej zwolenników zyskiwały hipotezy przyjmujące znacznie wcześniejszą metrykę zasiedlenia Europy przez Indoeuropejczyków. Obecnie, jak wykazał Collin Renfrew w Archaeologv and Language: the puzzle oj Indo-European origins (1987), najpoważniejszym kandydatem do roli indocuropejskiego substratu etnicznego Europy jest grupa pierwszych ludów rolniczo-hodowlanych, związana z wczesnym neolitem bałkańsko-dunajskim. Dalszy rozwój, aż po wczesną epokę brązu, musiał na terenie południowo-wschodniej i środkowej Europy zawierać choćby część dziedzictwa wczesnoneolitycznego, a więc jest prawdopodobne, że substrat indoeuropejski istniał już w Europie na długo przed pojawieniem się pierwszych, znanych ze źródeł pisanych, ludów posługujących się językami tej grupy lingwistycznej. Wobec faktu, że neolit bałkańsko-dunajski nie rozpowszechnił się na całym kontynencie, nie ulega wątpliwości, że istniały grupy językowe starsze, które mogły przetrwać paralelnie z Indoeuropcjczykami, a których reliktem w czasach historycznych są języki nieindoeuropejskie, np. baskijski czy języki ugrofińskie.
Drugą nader istotną kwestią, będącą przedmiotem szczególnie ostrych sporów w nauce, było formowanie się wyodrębnionych ze wspólnoty indoeuropejskicj języków słowiańskich lub bałtosłowiańskich. W okresie międzywojennym Józef Kostrzewski zmierzał do udowodnienia ciągłości zaludnienia ziem polskich od epoki brązu do wczesnego średniowiecza, kiedy były one zamieszkiwane przez plemiona słowiańskie (hipotezę taką postawił w pracy pt. Od mezolitu do okresu wędrówek ludów}. W świetle tej hipotezy ludność kultury łużyckiej byłaby przodkiem Słowian. Koncepcja akcentująca autochtonizm Słowian w dorzeczu Wisły i Odry przez kilka dziesięcioleci była obowiązującym paradygmatem polskiej
163
Najdawniejsze dzieje ziem polskich -
archeologii, lingwistyki i antropologii. Z biegiem czasu podlegała ona pewnym modyfikacjom, m.in. zmierzającym do wykazania, że Prasłowianie pojawili się jeszcze wcześniej, w okresie istnienia kultury trzcinieckiej, którą Aleksander Gardawski w Zagadnieniach ciągłości osadniczej, kulturowej i etnicznej w międzyrzeczu Odry i Dniepru od II okresu epoki brązu do Vl/VII w. n.e. uważał za przodka wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Jeszcze dalej poszedł Witold Hensel (w Prahistorii ziem polskich), przypuszczając, że wspólnota bałtosło-wiańska w dorzeczach Dniepru i Wisły mogła wyodrębnić się jeszcze wcześniej, w okresie kultur z ceramiką sznurową. W konsekwencji wspólnota prasłowiańska byłaby odpowiednikiem kultury trzcinieckiej i wschodniego odłamu kultury łużyckiej. Zgodnie z tą hipotezą zachodnia część kultury łużyckiej mogła być niesłowiańska, ulegając slawizacji dopiero w późnej epoce brązu (ok. 1000 lat a.C.).
Słabość autochtonicznej hipotezy dotyczącej genezy Słowian na ziemiach polskich wynika przede wszystkim z trudności udowodnienia ciągłości zasiedlenia ziem polskich od neolitu lub wczesnej epoki brązu do wczesnego średniowiecza. Jak wykażemy w rozdziale ostatnim, istnieje wyraźny brak kontynuacji w zasiedlaniu ziem polskich w epoce żelaza, przejawiający się zanikiem tradycji zarówno osadniczych, jak i kulturowych. Z drugiej strony, trzeba podkreślić za Kazimierzem Godłowskim, że geografia etniczna Europy w epoce brązu była niewątpliwie znacznie bardziej skomplikowana wskutek istnienia ludów, których języków nie znamy ani z przekazów pisanych, ani ze współczesnej mapy językowej Europy. Mogły to być zarówno ludy preindoeuropejskie, jak również grupy indoeuro-pejskie o mało wyraźnej metryce lingwistycznej i historycznej (np. wspomniani w źródłach antycznych i toponomastyce Wenetowie, występujący zarówno w basenie śródziemnomorskim, jak i na Niżu Europejskim). Wspomnieć wreszcie trzeba o zagadkowych ludach indoeuropejskich zamieszkujących ziemie pomiędzy obszarami Celtów i Germanów.
Z wymienionych powodów bardzo zawodne są próby identyfikacji kultur epoki brązu - m.in. poszczególnych części kultur pól popielnicowych - z określonymi indoeuropejskimi grupami etnicznymi. Dotyczy to także ludów, których siedziby już w epoce żelaza możemy wyraźnie określić na podstawie źródeł pisanych (należą do nich m.in. Grecy, Italikowie, Trakowie, Ilirowie czy Celtowie). W konsekwencji pojawienie się na ziemiach polskich w epoce brązu elementów kulturowych nawiązujących do obszaru wschodnioalpejskiego (np. grobów szkieletowych w górnośląsko-małopolskiej grupie kultury łużyckiej) nie może być jednoznacznie interpretowane (co sugerowali Tadeusz Malinowski w pracy Problem pogranicza prasłowiańsko-prailiryjskiego i Witold Hensel we wspomnianej pracy), jako ślad penetracji ludności iliryjskiej. Także z dużą ostrożnością trzeba odnosić się do interpretacji pewnych elementów transylwańskich na przedpolu zachodnich S Karpat, jako dowodu penetracji tych terenów przez ludy trackie. Taką ostrożność j radzimy zachować, pomimo argumentów historycznych, które wskazują, że już j we wczesnej epoce żelaza ludy iliryjskie zamieszkiwały rejony wschodnich Alp, j a ludy trackie - obszary w Siedmiogrodzie.
164
Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego
W systemie periodyzacji pradziejów środkowej Europy początek najmłodszego okresu - epoki żelaza - datowany jest od ok. połowy VIII w. a.C. Najstarszy jego odcinek nazywany jest okresem halsztackim. Schyłek okresu halsztackiego nastąpił w V w. a.C.; dla ziem polskich przyjmuje się, że istniał do ok. 400 r. a.C. Następny okres - przedrzymski, nazywany również lateńskim - obejmuje w przybliżeniu cztery ostatnie stulecia a.C. Z początkiem I w. p.C. zaczyna się okres rzymski, kończący się ok. 375 r. Kolejny odcinek epoki żelaza nosi nazwę okresu wędrówek ludów. Trwał on do pierwszych dziesięcioleci drugiej połowy VI w., tj. do początków okresu wczesnośredniowiecznego.
Okres halsztacki, nazywany wczesną epoką żelaza, dzielimy na dwa stadia chronologiczne - okres halsztacki C (Hallstatt C), trwający od ok. połowy VIII w. a.C. do końca VII w. a.C., oraz okres halsztacki D (Hallstatt D), który obejmuje VI i V stulecie a.C. W systemie periodyzacji odnoszącym się do znalezisk z ziem polskich przyjmuje się, że koniec okresu halsztackiego C nastąpił ok. 550 r. a.C. Oznaczenia "Hallstatt C" i "Hallstatt D" przyjęte zostały z systemu periodyzacji opracowanego na podstawie materiałów ze strefy naddunajskiej. Wyróżnione na tych terenach wcześniejsze odcinki chronologiczne: "Hallstatt A" i "Hallstatt B" odpowiadają okresowi trwającemu od młodszej części III okresu epoki brązu po koniec V okresu tej epoki, a więc czasom od przełomu XIII i XII stulecia do drugiej połowy VIII w. a.C. Najnowsze wyniki badań dendrochronologicznych wskazują na nieco wcześniejsze początki okresu halsztackiego. Próbki drewna pobrane z komory grobowej i z umieszczonego w niej wozu z grobu z Wehringen, zawierającego zabytki charakterystyczne dla starszego odcinka Hallstattu C, datowane są z 778 (+5) r. a.C.
Na początku epoki żelaza nie obserwujemy żadnych zasadniczych zmian w doborze podstawowych surowców używanych do produkcji ozdób, części stroju, narzędzi
165
O)
CD' N CD'
-o o_ cn
HALSZTACKI
( WCZESNA EPOKA ŻELAZA )
LATENSKI ( PRZEDRZYMSKI) WPŁYWÓW RZYMSKICH ( RZYMSKI) WĘDRÓWEK LUDÓW
WCZESNY ŚRODKOWY PÓŹNY WCZESNY MŁODSZY PÓŹNY
A1 A2 A3 " A B C A B A B
|l|iip^
CELTOWIE »A ŚLĄSKU ŚflODKOWYM
Tablica chronologiczna epoki żelaza
czy też broni. Rozpowszechnianie używania nowego metalu - żelaza - następowało stopniowo, [żelazo] Był to proces powolny, a przez długi czas głównym surowcem do wyrobu szeregu przedmiotów, zwłaszcza ozdób, pozostawał nadal brąz.
Wraz ze stopniowym upowszechnianiem nowego metalu obserwujemy na obszarach środkowej i zachodniej Europy pojawienie się zarówno nowych prądów
żelazo
Upowszechnianie żelaza na terenach środkowej Europy przebiegało stopniowo. Pierwsze, pojedyncze wyroby wykonywane były z żelaza meteorytowego jeszcze w IV tysiącleciu a.C. Używanie wyrobów żelaznych na większą skalę wymagało opanowania procesu technologicznego, polegającego na pozyskiwaniu żelaza z dostępnych rud. Przyjmuje się, że używanie tego metalu na większąskalę nastąpiło w XV i XIV w. a.C. na terenie państwa Hetytów i państwa Mitanni, na obszarze Anatolii i dzisiejszej Armenii. Stamtąd pod koniec II tysiąclecia a.C., po upadku państwa hetyckiego (ok. 1180 r. a.C.), znajomość produkcji żelaza dotarła przez Palestynę do Egiptu, a poprzez Mezopotamię do Iranu. Umiejętność produkcji żelaza, rozpowszechniona również na Kaukazie, ok. XII w. a.C. dotarła do Grecji, a stamtąd - na przełomie XI i X w. a.C. - do Italii. W głąb Europy nowa technologia docierała różnymi drogami: z terenu Półwyspu Bałkańskiego i centrów cywilizacji śródziemnomorskiej na obszary zachodniej i środkowej Europy, z Kaukazu zaś - na stepy nadczarnomorskie. Pierwsze przedmioty żelazne napływały do środkowej Europy jeszcze w epoce brązu, najczęściej w jej schyłkowej fazie. Na przełomie II i l tysiąclecia a.C. powstały lokalne ośrodki produkcji żelaza w Siedmiogrodzie i w Banacie. Przedmiotów wykonanych z żelaza zaczęto używać na większąskalę pod wpływem oddziaływań kultury halsztackiej i kultury scytyjskiej. Atrakcyjność nowego metalu wynikała nie tylko z jego lepszych (w porównaniu z brązem) właściwości jako surowca do wyrobu narzędzi i broni, ale także z dostępności jego złóż. Rudy metali kolorowych, używanych do produkcji brązu, występowały bowiem tylko na niektórych obszarach Europy, rudy żelaza natomiast spotykane były znacznie częściej. Różnią się one m.in.: zawartością żelaza, stopniem topliwości i ilością oraz rodzajem domieszek występujących w rudach obok skały płonnej. W starożytności eksploatowano przede wszystkim różne odmiany limonitu, rudy najczęściej spotykanej na powierzchni, zawierającej zwykle od ok. 30 do 50% żelaza. Limonit jest głównym składnikiem rud darniowych, bardzo często występujących na rozległych obszarach środkowej i północnej Europy. Poza tym żelazo produkowano z syderytu i hematytu, rzadziej z innych wysokoprocentowych odmian rud. Surowce te pozyskiwano w miejscach ich naturalnych wychodni lub w specjalnie wykopanych, niewielkich zagłębieniach; znacznie rzadziej eksploatowano je metodami górniczymi, drążąc ukośne lub pionowe szyby. Niewątpliwie, dla początków produkcji żelaza bardzo istotne znaczenie miały rudy darniowe, a także błotne, tj. zalegające na terenach podmokłych.
Złoża tego typu, mimo niezbyt wysokiej zawartości żelaza, eksploatowane były w środkowej i wschodniej Europie aż do XIX w. p.C. Wydobyte kawałki rudy rozdrabniano i przepłukiwano, oddzielając piasek, glinę lub muł, a następnie zapewne poddawano prażeniu w celu wzbogacenia oraz oddzielenia niepożądanych domieszek, np. siarki. Sam proces produkcji żelaza przebiegał na ogół w piecach, nazywanych dymarkami, bądź też w ogniskach. Jako paliwa używano węgla drzewnego. Proces redukcji tlenków żelaza przeprowadzano w temperaturze sięgającej ok. 1300 °C, nie uzyskiwano więc żelaza w postaci ciekłej. W efekcie obróbki rudy otrzymywano łupkę metalicznego żelaza, stanowiącą konglomerat żelaza, żużla i węgla drzewnego. Dalsza obróbka polegała na przekuwaniu podgrzanej łupki w celu oddzielenia od żelaza rozmaitych zanieczyszczeń. Ten sposób uzyskiwania metalu stosowano także na ziemiach polskich, jednak rozpowszechnienie lokalnej produkcji żelaza nastąpiło na naszych terenach później, w młodszym okresie przedrzymskim, pod wpływem metalurgii celtyckiej.
stylistycznych, jak i zmian gospodarczo-społecznych, będących wynikiem adaptacji impulsów cywilizacyjnych związanych z oddziaływaniami kultur świata śródziemnomorskiego. Od VIII w. a.C. rozpoczęła się wielka kolonizacja grecka, w wyniku której nastąpiło pewne zbliżenie kultur tzw. barbarzyńskiej Europy z cywilizacją antyczną. Od drugiej połowy VIII w. a.C. rozpoczął się rozwój kolonii greckich w południowej Italii i na Sycylii, m.in. ok. 750 r. a.C. powstały miasta greckie nad Zatoką Neapolitańską, a w ciągu drugiej połowy VIII stulecia a.C. - Naxos i Syrakuzy na Sycylii. Ok. 600 r. a.C. na terenie dzisiejszej Marsylii została założona Massalia, a nieco później następne kolonie w tej części wybrzeża Morza Śródziemnego, m.in. u ujścia Rodanu. Od połowy VII w. a.C. zaczyna się rozwój miast greckich założonych na wybrzeżach Morza Czarnego, np. Histrii w Dobrudży i Olbii przy ujściu Bohu. Wpływy greckie, widoczne wyraźnie w kulturze Traków, zamieszkujących teren dzisiejszej Bułgarii, wywarły także znaczne piętno na kulturze Etrusków ze środkowej Italii, których siedziby rozciągały się między rzekami Arno i Tybrem. Ukształtowaną w VII w. a.C. cywilizację etruską charakteryzowały silne związki z kulturą grecką oraz terenami Bliskiego Wschodu. Okres największej potęgi Etrusków przypada na VI w. a.C., upadek ich znaczenia politycznego i kulturowego zaczai się w V w. a.C. Kres państw etruskich położyły podboje Rzymu, a północne części ich terenów zajęte zostały przez plemiona celtyckie. W okresie potęgi wpływy i oddziaływania kulturowe Etrusków obejmowały Dalmację oraz południowe wybrzeża Francji. Dla rozwoju obszarów zachodnioeuropejskich, przede wszystkim terenów Półwyspu Iberyjskiego, istotne znaczenie miały już od początków I tysiąclecia a.C. kontakty z koloniami fenickimi, a później wpływy kartagińskie.
Z wielką kolonizacją grecką związane jest pojawienie się pierwszych informacji zawartych w źródłach pisanych, dotyczących obszarów położonych w głębi Europy, z dala od zasięgu cywilizacji śródziemnomorskich. Najwcześniejsze
168
mHH kultura Vekerzug
Sf|| kultura Basarabli
O Grecja i jej kolonie
1111 kultura pomorska
t&ą.
a^aMSA^-łi^saiłUs^i
&-i&A>-<*
li Jf _
169
Ryć. 77. Europa we wczesnej epoce żelaza.
z nich, pomijając odnoszące się do VIII w. a.C. dane o charakterze półlegendarnym z Odysei Homera (pieśń XI), dotyczą sytuacji istniejącej w VI w. a.C. Wzmiankuje o niej przede wszystkim tzw. Periplos Massalski - powstały przed 530 r. a.C. opis podróży żeglarzy greckich z kolonii na terenie Marsylii wzdłuż wybrzeży, zawierający m.in. pierwsze informacje o Wyspach Brytyjskich. Periplos Massalski nie zachował się do naszych czasów, a jego treść znamy tylko we fragmentach z poematu Festusa Rufusa Avienusa Wybrzeże morskie (Ora maritima; z 2 pół. IV w. p.C.). Dalszych informacji dostarczają ocalałe fragmenty dzieła Hekataiosa z Miletu pt. Obejście Ziemi (Gesperiodos, VI/V w. a.C.) oraz pochodzące z V w. a.C. Dzieje (Historiae) Herodota z Halikarnasu, zawierające opis tzw. Scytii, tj. terenów położonych na północ od Morza Czarnego i zamieszkanych przez plemiona scytyjskie oraz inne ludy.
Poczynając od VIII stulecia a.C., na obszarach zajmowanych poprzednio przez różne grupy kulturowe należące do kompleksu kultur pól popielnicowych zaczęła kształtować się nowa jednostka, określana jako kultura halsztacka.
Przyczyny przemian umożliwiających powstanie tej nowej kultury nie są dotychczas w pełni wyjaśnione. Przypuszcza się, że miały w nich pewien udział najazdy ludów stepowych, które na części terenów zajmowanych przez kultury
pól popielnicowych doprowadziły do załamania się istniejących struktur społecz-no-gospodarczych. Tradycyjnie wiąże się te ludy z wymienionymi przez Homera w Odysei Kimmerami, ale w owych procesach mogły również brać udział inne ludy strefy stepowej, charakteryzujące się nomadycznym trybem życia i modelem gospodarki. Wynikiem presji ludów koczowniczych było przyjęcie, zwłaszcza w basenie Dunaju - w środowisku kultury halsztackiej - pewnych zjawisk kulturowych należących do dorobku cywilizacyjnego społeczności stepowych. Przejawiało się to m.in. w upowszechnianiu używania koni przez wojowników czy też w konstruowaniu komór grobowych, w których chowano osoby zajmujące znaczną pozycję społeczną i majątkową, jak i w wyposażaniu zmarłych w części rzędu końskiego. Zabytki te poświadczają napływ grup koczowniczej ludności do zachodniej Europy przez południową Francję aż na teren Półwyspu Iberyjskiego. Pewnym potwierdzeniem istnienia tak dalekiej ekspansji jest wzmianka Pliniusza Starszego, zamieszczona w dziele pt. Historia naturalna (Historia Naturalis), powstałym w I w. p.C., o zamieszkujących tereny dzisiejszej Hiszpanii, obok Celtów, Iberów i Fenicjan, także "Persas" (Persach). (Pełniejsze informacje o źródłach antycznych i ich autorach zamieszczone są w rozdziale XI.) W tym przypadku z całą pewnością nie chodzi o dobrze znanych Rzymianom mieszkańców Persji, lecz o inny lud o podobnych cechach. Mogli to być, noszący strój typowy dla stepowych nomadów (spodnie i przewiązany pasem kaftan, nazywany w starożytności "perskim", "indyjskim" lub "scytyjskim"), koczowniczy przybysze ze stepów nadczarnomorskich, których ślady przetrwały w tradycjach na Półwyspie Iberyjskim aż do czasów podbojów rzymskich. Główną jednak przyczyną przeobrażeń cywilizacyjnych, jakie zaszły począwszy od VIII w. a.C., były impulsy przenikające ze świata śródziemnomorskiego. W zachodniej części kręgu kultury halsztackiej bardzo istotną rolę odegrały kontakty z koloniami greckimi, zwłaszcza Massalią, i ośrodkami greckimi położonymi u ujścia Rodanu, jak i powiązania z Italią poprzez kultury Este i Melaun,
Kultura halsztacka objęła swym zasięgiem bardzo rozległe obszary - od wschodniej Francji na zachodzie po dorzecze środkowego Dunaju na wschodzie i wybrzeża Adriatyku na południowym wschodzie. Jej oddziaływania sięgały dalej na północ, wyraźnie zaznaczając się w dorzeczu Łaby, a zwłaszcza Odry. W jej zasięgu znalazły się także obszary alpejskie. W obrębie kultury halsztackiej wyróżniamy j trzy prowincje: zachodniohalsztacką, obejmującą tereny wschodniej Francji, dorze- j cza górnego i środkowego Renu oraz górnego Dunaju, wschodniohalsztacką, której zasięg obejmował obszary położone nad środkowym Dunajem, południowo-i -wschodnio-halsztacką, zajmującą w przybliżeniu obszary dorzecza Drawy i Sawy.
Kultury halsztackie cechuje dość daleko posunięta unifikacja, której rozwojowi sprzyjały m.in. dalekosiężne kontakty handlowe. Istotne znaczenie miał w tym okresie szlak bursztynowy łączący tereny wschodnioalpejskie oraz ziemie poło-j żonę nad środkowym Dunajem przez Bramę Morawską z dorzeczem Odry! i wybrzeżami Bałtyku. Ważną rolę odgrywał także inny szlak handlowy - biegnący j znad górnego Dunaju wzdłuż Soławy i Łaby aż do ujścia tej rzeki i wybrzeża j Morza Północnego. Z północną Italią kulturę zachodniohalsztacką łączyły szlaki!
170
wiodące przez przełęcze alpejskie. W porównaniu z kulturami kręgu pól popielnicowych obserwujemy we wczesnej epoce żelaza wyraźny rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa, przede wszystkim jednak obróbki metali: brązu i żelaza. Rozwój rzemiosł i handlu, a w przypadku niektórych grup ludności także prowadzona na wielką skalę eksploatacja złóż soli, kontakty ze strefą śródziemnomorską, jak również w pewnym, trudnym jednak do uchwycenia stopniu, wydarzenia polityczne spowodowały wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemiennej. Jej istnienia dowodzą bardzo bogato wyposażone pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej oraz budowane wówczas grody - siedziby władców. Do najbardziej znanych tego typu obiektów należy kilkakrotnie przebudowywany gród Heune-burg w Talhof koło Sigmaringen nad górnym Dunajem (południowa Wirtembergia). Sposób konstruowania umocnień czwartej fazy rozbudowy Heuneburga, wzniesionych w późnym okresie halsztackim, wskazuje, że ich budowniczowie musieli wzorować się na fortyfikacjach istniejących w kręgu świata śródziemnomorskiego. Przemawia za tym konstrukcja muru z suszonej cegły, posadowionego na podmurówce z głazów wapiennych. Sięgał on wysokości 3-4 m, a na jednym z jego odcinków rozmieszczono regularnie co 10 m prostokątne
- *
Ryć. 78. Rekonstrukcja późnohalsztackiego grodu Heuneburg.
bastiony. Do grodu prowadziły bramy, których wrota osadzone były w kamiennych łożyskach. W obrębie fortyfikacji stwierdzono gęstą, regularnie rozmieszczoną zabudowę, nie natrafiono jednak na domostwo, które można byłoby uznać za siedzibę lokalnego władcy. Opodal grodu odkryto natomiast zgrupowanie 10 wielkich kurhanów, kryjących zapewne szczątki przedstawicieli dynastii "książąt", do której należał Heuneburg. Jak wskazują wyniki badań cmentarzysk, oprócz arystokracji istniała także warstwa zamożnych wojowników.
Obok kremacji zwłok ludność kultury halsztackiej stosowała coraz częściej inhumacje. Groby halsztackie nierzadko nakrywane były nasypami ziemnymi.
171
Ryć. 79. Późnohalsztacka brązowa situla z Vaće (Słowenia).
Powszechnie występują cmentarzyska birytualne, z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi; niekiedy w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób -jednej spalonej, drugiej zaś pochowanej bez kremacji. Na ogół stosowano zwyczaj wyposażania zmarłych. Pochówki najbogatszej warstwy społecznej zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny. Wysoką wartość miały także wyroby miejscowe wchodzące w skład inwentarzy tej grupy pochówków. Przykładem może być wyposażenie "książęcego" grobu odkrytego w Hochdorf (z ok. połowy VI w. a.C.), w dorzeczu środkowego Neckaru; zmarły spoczywał na unikatowej, wykonanej z brązu, bogato zdobionej sofie. Obok niej znajdował się czterokołowy wóz, na którym złożono m.in. złote i brązowe naczynia. Skromniej wyposażano groby wojowników. W skład inwentarzy tych grobów wchodziła broń, którą początkowo stanowiły długie, brązowe lub żelazne miecze, często z bogato zdobionymi rękojeściami, : umieszczane w pochwach zakończonych charakterystycznie rozchylonymi "wąsami". Broń ta należy jednak do stosunkowo rzadkich znalezisk. W młodszej fazie okresu halsztackiego rozpowszechniły się krótkie miecze, a raczej sztylety, z zakończeniami rękojeści w postaci zagiętych ku sobie spiral, noszone w ozdobnych pochwach. Uzbrojenie uzupełniały włócznie oraz rzadziej spotykane łuki, których używanie poświadczone jest znaleziskami grocików strzał. Spośród oz- : dób i części stroju wymienić należy zapinki, szpile, bransolety i klamry do pasa. j Narzędzia reprezentowane są przez płaskie siekierki, noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy. W skład inwentarzy grobowych wchodziły także naczynia - brązowe wiadra (situle) lub czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane. Mimo istnienia w wytwórczości garncarskiej różnic lokalnych, ceramika kultur kręgu halsztackiego charakteryzuje się pewnymi cechami intcrregionalnymi, na przykład zwyczajem malowania naczyń - na ogół czerwoną farbą na czarnym tle. Naczynia : poddawano często grafitowaniu, uzyskując błyszczące, czarne powierzchnie. Najczęściej stosowano geometryczne motywy zdobnicze; we wschodniej części kultur kręgu halsztackiego spotykamy wątki antropo- i zoomorficzne, a także i
172
- Wczesna epoka żelaza i początek okresu (ateńskiego
zdobienie plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów zwierzęcych. Bogactwo ornamentów plastycznych obserwuje się zwłaszcza w kulturze południowo-wschodnio-halsztackiej, szczególnie na zabytkach pochodzących z bogatych cmentarzysk odkrytych w Słowenii. Znalezione tam materiały, m.in. situle, dowodzą rozwoju na tych obszarach rodzimych prądów stylistycznych, powstałych w wyniku adaptacji wzorów etruskich.
Ryć. 80. Dziewiętnastowieczna dokumentacja badań cmentarzyska z wczesnej epoki żelaza w Hallstatt (Austria).
Najdawniejsze dzieje ziem polskich ---------------- - -------------
Do najbardziej znanych stanowisk z wczesnej epoki żelaza należą cmentarzysko i kopalnia soli w Hallstatt w Austrii, nad Jeziorem Halsztackim, w Alpach Salzburskich. W kopalni wydobywano sól kamienną, drążąc szyby sięgające ponad 300 m głębokości, których łączna długość przekracza 3700 m. Dzięki konserwującym właściwościom soli zachowało się w doskonałym stanie wiele przedmiotów wykonanych z materiałów organicznych. Są to drewniane narzędzia, którymi posługiwali się ówcześni górnicy: młoty, łopaty, styliska siekier; obok nich natrafiono na skórzane worki usztywniane drewnianymi prętami, służące do wynoszenia urobku, ponadto łuczywa, części odzienia, skórzane czapki i rękawice, resztki tkanin, a nawet pęczki ziół o właściwościach leczniczych. Druga kopalnia soli eksploatowana przez ludność kultury halsztackiej odkryta została na południe od Salzburga - w Hallein-Diirrnberg, nad rzeką Salzach.
Obok kopalni soli w Hallstatt odkryto wielkie, liczące pierwotnie ok. 2000 grobów, birytualne cmentarzysko zwracające uwagę zróżnicowaną formą grobów i pochówków (częściowo spalone zwłoki, umieszczanie w jamach grobowych zdekompletowanych ciał). Wśród odkopanych ok. 1300 pochówków w przybliżeniu czwartą ich część stanowią bogato wyposażone groby wojowników, właścicieli ówcześnie istniejącej kopalni. Ich znaczna pozycja majątkowa związana była z handlem solą. W grobach zamożnej warstwy wojowników obok miejscowych wyrobów spotykamy importowane z Italii i terenu kultury południowo-wschodnio--halsztackiej naczynia brązowe. O dalekosiężnych kontaktach handlowych świadczy także używanie do zdobienia różnych przedmiotów kości słoniowej i bursztynu.
Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza
Większość ziem polskich we wczesnej epoce żelaza zajmowana była, tak ! jak w późnej epoce brązu, przez ludność kultury łużyckiej. W...
Metaloman