Jerzy Kochan- Donatien Alphonse François de Sade,czyli racjonalizm absolutny.pdf

Jerzy Kochan

Donatien Alphonse François de Sade,czyli

racjonalizm absolutny

Jeszcze 10 stycznia 1957 roku wydawca dzieł zebranych markiza de Sade’a, Jean-Jacques Pauvert,

został w Paryżu skazany przez sąd poprawczy na 120 000 franków grzywny, pokrycie kosztów

sądowych oraz „konfiskatę i zniszczenie zakwestrowanych dzieł”. Wydawcę oskarżono o obrazę

obyczajów na podstawie artykułu 125 dekretu o ochronie rodziny i popieraniu rozrodczości

społeczeństwa francuskiego.

Jeszcze w 1954 roku pierwsze wydanie angielskie The 120 Days of Sodom: or the Romance of the

School of Libertinage musiało się ukazać na kontynencie, we Francji, a na wydanie wyspiarskie to

najsłynniejsze chyba dzieło Sade’a musiało czekać aż do roku 1990.

Co prawda sąd apelacyjny, miedzy innym i w rezultacie protestów i obrony ze strony wybitnych

intelektualistów francuskich (m.in. G. Bataille’a, J. Cocteau, A. Bretona), unieważnił wyrok

skazujący dzieła Sade’a na zniszczenie i zalecił tylko ograniczyć ich wydawanie i

rozpowszechnianie, ale przypomnienie tej świeżej dość historii, podobnie jak przypomnienie

konieczności „emigracyjnego” wydawania Sade’a po angielsku, uzmysławia nie tak dawną jeszcze

zasadniczą i dogłębną kryminalizację jego myśli i pisarstwa, nawet w krajach cieszących się

zasłużenie chwałą najbardziej wolnych i otwartych, żeby nie powiedzieć – zepsutych.

Jak wiele zmieniło się od tego czasu! Obecnie D.A.F. de Sade w licznych kręgach współczesnych

filozofów uważany jest za trudnego i ważnego myśliciela, którego miejsce jest obok Fryderyka

Nietzschego. Uważa się zresztą czasem, że piszący w epoce rewolucji francuskiej Sade przerasta

głębią swej refleksji, jej formą, a także tragizmem własnej doli (28 lat w więzieniach) o sto lat

prawie późniejszą twórczość autora Poza dobrem i złem . Powstają teksty uznające Sade’a za

„prekursora filozofii współczesnej”, odnajdujące w jego dziełach zapowiedź psychoanalizy,

nowoczesnej seksuologii, totalnej krytyki społeczeństwa kapitalistycznego, egzystencjalizmu,

postmodernizmu.

Ale kariera Sade’a nie ogranicza się do świata filozofii. Pojawiają się kolejne wydania jego dzieł w

różnych językach. Poszerzają się kręgi jego czytelników, rejestrują towarzystwa jego miłośników…

Co więcej, w XIX już wieku, a więc w ciągu ostatnich kilku lat, obywatel polski mógł obejrzeć w

kinach i w telewizji co najmniej trzy filmy fabularne poświęcone markizowi de Sade.

Wyprodukowany w USA film zatytułowany Zatrute pióro – wysmakowana hollywoodzka

produkcja – jest najlepszym dowodem na to, że de Sade stał się z obłożonego infamią

undergroundowego , ekscentrycznego twórcy – pełnoprawnym obywatelem popkultury.

Fakt tak zasadniczej zmiany położenia twórczości Markiza, jego przeprowadzka do

uniwersyteckich sal wykładowych, na łamy wielkonakładowych czasopism i do sal multipleksów

wydaje się wart zastanowienia, może też sprzyjać zarówno nowemu odczytaniu jego twórczości, jak

i dostrzeżeniu we współczesnej kulturze niedostrzeganych często przesłanek sprzyjających takiej

przemianie.

Prezentowany artykuł ma na celu próbę podjęcia takiej analizy i choć nie pretenduje w żaden

sposób do rangi całościowego opracowania bogactwa następstw pojawienia się twórczości Sade’a,

to jednak jest formą skrótowego pod-sumowania dotychczasowej tradycji teoretycznej, a także

przedstawienia propozycji wykraczających poza nią.

Konstrukcja tekstu zakłada analizę teoretyczną abstrahującą od ewolucji myśli autora 120 dni

Sodomy , jest więc raczej próbą dociekania, co też w swym najpełniejszym wyrazie może znaczyć

stwierdzenie Sade’a, że „filozofia powinna powiedzieć wszystko” i czym to „wszystko” w istocie u

markiza de Sade’a jest. Forma wykładu przypomina więc nieco obieranie cebuli, w trakcie którego

obłupując najpierw zeschłe warstwy najbardziej powszechnych odczytań, pójdziemy dalej, do

pokładów coraz bardziej soczystych i skrytych, do spraw coraz bardziej złożonych i trudnych wręcz

do zniesienia, do treści potwornych i przerażających. Rozpoczniemy więc od prostego odrzucenia

Sade’a i zaraz potem odczytania go jako libertyna-ateisty, następnie przejdę do problemu

przekroczenia ateizmu i transgresji porewolucyjnego społeczeństwa obywatelskiego, później

zatrzymamy się nad totalnym odrzuceniem mających swe źródła w filozofii J.-J. Rousseau

naturalistycznych interpretacji podstaw ludzkiej egzystencji, dla których przedmiotem kultu jest to,

co naturalne, przyrodnicze i gatunkowe. Wreszcie spróbuję przedstawić finał sadycznej odysei w

poszukiwaniu Absolutu, finał sadycznego dubito , który związany jest z osiągnięciem specyficznie

radykalnego stanowiska egzystencjalistycznego, prowadzącego zarówno do śmierci gatunku, jak i

pożądliwego podmiotu.

Kariera twórczości Sade’a we współczesnym świecie nie jest zupełna. Sade dalej gorszy, przeraża i

odpycha. Mam w tym względzie i własne doświadczenia: kiedy przed kilku laty chciałem

wydrukować Małą antologię sadyzmu , kilkudziesięciostronicowy ekstrakt dorobku wielkiego

Markiza, okazało się to niemożliwe na skutek protestu maszynistek, które solidarnie oświadczyły,

że takiego świństwa nie będą przepisywać... Tego typu recepcja sadycznej transgresji jest

najprostszą reakcją odrzuce-nia, którą ze względu na jej niezwykłość (tekst powstały w XVIII w.

poraża czytelniczkę po dwustu latach, wstrząsa nią w stopniu uniemożliwiającym wykonywanie

pracy zarobkowej i to po okrucieństwach dwudziestego wieku, po rewolucji seksualnej, przy

powszechnej obecności najbardziej nawet wyuzdanej pornografii...) sama zostaje włączona w pole

badawcze, będąc przedmiotem analiz jako niepowtarzalny fenomen.

III

Podkreśla się, że pierwsze próby sklasyfikowania twórczości Markiza prowadzą zazwyczaj do

uznania jej za przykład libertyńskiej myśli charakterystycznej dla Francji końca wieku XVIII.

Zgodnie z tymi ujęciami Sade

„[...] to modelowy przykład oświeceniowego libertyna w sferze ducha i obyczaju, którego ateizm,

wsparty na popularnych ówcześnie ideach materializmu, racjonalizmu i sceptycyzmu, bardziej przy

tym konsekwentny i bezkompromisowy niż w przypadku wielu mu współczesnych, kamuflujących

swe poglądy lub wręcz oficjalnie się ich wypierających, jawi się jako narzędzie walki społecznej z

religią, polityczną i intelektualną dominacją Kościoła, unicestwiającego podmiotową i obywatelską

suwerenność człowieka chimerą Boga i jego omnipotencji” (1) . Nie ulega wątpliwości, że wątek

ateistycznej krytyki religii i Kościoła jest w dziełach Sade’a niezwykle intensywny. Przybiera on

postać zarówno rozwiniętych wywodów teoretycznych, filozoficznych, historycznych i moralnych,

jak i – klasycznych dla jego pisarstwa – przeróżnych form bluźnierstwa i profanacji.

W warstwie teoretycznej mamy do czynienia z drastyczną kumulacją wszelkich argumentów

pojawiających się w historycznych krytykach religii i związanych z nim instytucji. Ostatecznie

jednak najbardziej zwraca uwagę pasja, z jaką Sade określa religię mianem „śmiechu wartej bajki”,

„haniebnym i niesmacznym urojeniem”, „iluzją”, „głupim i odrażającym dogmatem”,

„oburzającym absurdem”, „brednią”, wzbudzającą odrazę i wartą tylko pogardy. I choć dostrzega

przecież także w religii spodziewane przez wiernych źródło pociechy i kojącej samoułudy, to

jednak kwalifikuje jej wyznawców tylko jako „garstkę idiotów” i twierdzi, że „trzeba stracić rozum,

by dopuszczać istnienie Stwórcy, i być kompletnym idiotą, by go wielbić”.

Sade nie zapomina też o dyskredytacji Kościoła i duchownych poprzez oskarżenie ich o

traktowanie religii jako wygodnej zasłony skrywającej egoistyczne, materialne, ekonomiczne

interesy kleru.

Najbardziej znaczące dla stosunku Sade’a do religii jest jednak oskarżenie Boga na płaszczyźnie

moralnej. Fakt stworzenia świata takim, jakim jest, i kompletna nieczułość Istoty Najwyższej na

istniejące zło, na powszechną potworność egzystencji („monstrualna, potworna istota, zdolna do

stworzenia równie dziwacznego świata”), prowadzi do bardzo daleko idących wniosków, z których

do najważniejszych należy odrzucenie możliwości istnienia Stwórcy. W ślad za tym idzie

odrzucenie wszelkich wartości, regulacji i uzasadnień mających swe umocowania religijne. Jest to

zresztą przedszkole libertynizmu Sade’a.

Wiara religijna jest w jego opowieściach na tyle dyskwalifikująca, że karze się ją od razu śmiercią,

wykluczając z uczestnictwa w organizowanej transgresji. Religijność wraz ze swoimi ziemskimi

atrybutami zostaje sprowadzona do elementu scenografii sadycznej teatralizacji zbrodni. Profanacja

ołtarza, krucyfiksu, hostii, tak jak i ochocze uczestnictwo w nich duchownych, należą do kanonu

opisywanych wydarzeń. Drastyczność inwencji w tym zakresie jest związana z powtarzanym po

wielokroć unaocznianiem nieobecności Istoty Najwyższej, jej milczenia, jej braku. Obarczona jest

więc ona dodatkowo odpowiedzialnością także i za te nowe zbrodnie i potworności.

Ateizm Sade’a nie oznacza jednak powołania do istnienia królestwa „całkowitej nieobecności

norm” (2) . Nie jest on równoznaczny z nihilizmem. Można go co najwyżej na tym etapie określić

jako nihilizm chrześcijański, jako unieważnienie chrześcijańskich oków pętających autonomię

jednostki, formę walki z religijną, polityczną i kulturową dominacją Kościoła. Oświeceniowy

rozum ma w zapasie co najmniej dwie względnie nowe możliwości uprawomocnienia:

społeczeństwo i naturę.

Jednakże już na etapie konstytuowania się ateizmu Sade’a możemy postawić zasadnicze pytanie o

siły napędowe jego poszukiwań, o źródła dynamiki jego twórczości. Wydaje się, że z powodzeniem

można przyjąć za takie, po pierwsze, poszukiwanie absolutnie pewnej podstawy uprawomocnienia

przyjmowanych wartości, a więc swoiste poszukiwanie Absolutu; po drugie, kierowanie się w tej

podróży indywidualistycznie, po kartezjańsku pojmowa-nym rozumem, absolutną racjonalnością

indywidualnego podmiotu poznającego.

Rzecz jasna, nie są to pierwotnie przyjęte założenia zastosowane w praktyce. Mamy tu do czynienia

z wielokrotnym zataczaniem przez myśl koła, tak że już na początku analizy pojawiają się

rozstrzygnięcia mające swą podstawę w późniejszych etapach rozważań. Jest tak na przykład w

wypadku przypisania seksualności wyróżnionej roli w poszukiwaniu Absolutu.

Seksualność w rozumieniu Sade’a nie ma wymiaru naturalistycznego, nie ma również znaczenia

społecznego. Nie znajdziemy u niego wezwań do podtrzymania istnienia gatunku ani do

powiększania substancji narodowej. Wyróżniona rola seksualności bierze się z poszukiwania

Absolutu. Skoro pod razami rozumu pada religia i Bóg, padnie Społeczeństwo i Natura, to Sens

zdaje się możliwy do uchwycenia tylko na poziomie niekwestionowanych fenomenów

jednostkowej egzystencji.

Markiz de Sade idzie tu drogą przetartą już w starożytności przez cyrenaików i Arystypa, u którego

połączenie sokratejskiego ideału doskonałości ( eudajmonia ) i niezależności osoby ( autarkia )

prowadzi do przekonania, że najwyższym dobrem jest osobista przyjemność (3). Pewne

podobieństwo odnajdziemy też później i w hedonizmie Epikura, zwłaszcza gdy mówi on o bogach

jako głównych przyczynach zła i cierpienia w świecie ludzi, gdy próbuje mówić o dobru i złu, nie

uciekając się do woli boskiej ani żadnych nadprzyrodzonych praw lub ideałów moralnych, gdy w

uczuciu przyjemności i bólu doszukuje się kryterium słusznego wyboru i działania, gdy twierdzi, że

mądry człowiek czasem wybierze teraźniejszy ból wobec spodziewanej większej przyjemności, a

także i wtedy, gdy podkreśla zasadnicze znaczenie rozumu w ustalaniu tego, co przyjemne,

przekraczając tym samym horyzont zmysłowo pojmowanej przyjemności w stronę wyższych

wartości rozumowych (podobnie uczyni Sade). Oczywiście u Markiza nie ma mowy o spokoju

ducha, epikurejska ataraksja , stan ostateczny, u niego lepiej oddają słowa wypalenie, spranie,

zdarcie.

Tak więc niepodważalny Sens jednostkowej egzystencji jest możliwy do uchwycenia na poziomie

jednostkowej przyjemności. Jej najbardziej spotęgowany wyraz ma wymiar seksualny, stąd też to

właśnie seksualności przypada wyróżniona rola. Rozumowo, teoretycznie wywiedziona

indywidualna seksualna przyjemność pozostaje jednak w napiętych relacjach z rozumem, ciąży na

niej podejrzenie o przyrodniczość, naturalność zgoła gatunkową. Czyż jednak przyroda może być

podstawą Sensu? To napięcie między rozumem a przyjemnością seksualną generuje dynamikę

poszukiwań Sade`a, w których pierw-szą ofiarą rozumu jest Bóg, a potem ofiarami będą

społeczeństwo, przyroda i sam podmiot.

Po drodze jednak gruntownym przemianom podlega seksualność odcedzana od wszystkiego, co

religijne, uwalniana od świeckich form religijności, transformowana w zaprzeczenie przyrodniczej

naturalności, odnajdująca swój sens w dynamice transgresji…

Jest samo w sobie zastanawiające, że transgresywna seksualność Sade’a, jego integralna

potworność, bywa traktowana jako wyszukana, wysmakowana erotyka, forma pokrewna tradycji

ars amandi . W istocie seksualność jest u Markiza zinstrumentalizowana wobec racjonalnego

poszukiwania fundamen-tu. Z rzeczywistego bogactwa seksualności, erotyzmu, miłości erotycznej

wybierane są te jej formy, które mogą zostać instrumentalnie wykorzystane do mającej cele

teoretyczne transgresji, kolekcjonowane i konstruowane perwersje są taranami obalającymi kolejne

nieuzasadnione ograniczenia indywidualnego podmiotu. To gesty, sceny zbiorowe, figury wyzbyte

wszystkiego, co tradycyjnie łączy się z miłością i erotyzmem. Nie chodzi tu o odsłonięcie sfery

popędo-ej przesłoniętej przebraniem jej w myślenie, rozum. Jeśli więc mamy tu do czynienia z

jakąś erotyką, to z erotyką skrajnie spreparowaną, z jej bluźnierczym i okrutnym zdegradowaniem

do momentu transgresywnego.

To już nie „naturalna przyjemność” jest celem. Przyjemność staje się ze wszech miar „sztuczna” i

może być osiągana tylko w wyniku aranżacji transgresji, r u c h u transgresywnego. Przybiera ona

formę skrajnie zindywidualizowaną, wobec której to, co ogólne, występuje jednak w roli lustra,

umożliwiającego perwersyjnej przyjemności przeglądanie się i upewnianie tym samym w roli

negacji kolejnych obalanych form ogólności. W warunkach abstrahowania od ogólnego –

traktowania ogólnego (Bóg, społeczeństwo, natura) tylko jako tego, co negatywne – wrażenie,

przyjemność stają się tylko „czymś całkiem nieokreślonym, tą albo tamtą jednostkowością” (4). U

Sade’a jest to jednost-kowość transgresywna, a jej kolekcjonowanie i aranżacja stają się formą

zastępowania pojęciowej, ogólnej kalkulacji poszukiwania jeszcze większej przyjemności (5).

Dokonuje się to jednak już tylko w jednowymiarowej płaszczyźnie mnożenia potworności, która

(rozpatrywana bez pozostającego zawsze w tle tego, co ogólne) z erotyką, seksualnością przestaje

mieć cokolwiek wspólnego.

Analizując poglądy szkoły cyrenaików Hegel wskazywał na jej ewolucję. Kalkulacja przyjemności

bez negacji ogólności prowadzi siłą rzeczy do zdystansowania się wobec przyjemności,

„przynajmniej w aspekcie jej bezpośred-niego istnienia”, a to wiedzie z kolei do ukonstytuowania

ideału „ mędrca ”. Jak pisze Hegel:

[...] rozpatrywanie dalszego rozwoju zasady cyrenajskiej jest rzeczą interesującą zwłaszcza dlatego,

że ten rozwój za sprawą koniecznej konsekwencji wynikającej z samej rzeczy doprowadził do

całkowitego wyjścia poza zasadę – dalsze kształtowanie się tej zasady jest właściwie jej

znoszeniem. Wrażenie jest tym, co w nieokreślony sposób jednostkowe. Ale z drugiej strony, jeśli

teraz kładzie się w tej zasadzie nacisk na myślenie, roztropność, kulturę duchową, to za sprawą

zasady ogólności myślenia znika owa pierwsza zasada przypadkowości, jednostkowości, samej

tylko subiektywności (6).

Ale ewolucja taka nie dotyczy markiza de Sade’a. Miast ogólności i mędrca pojawia się kolekcjoner

i solipsysta etyczny, erotyka zastępowana jest inżynierią potworności, miłość – zużywaniem ciał,

które stają się tylko surowcami w procesie produkcji transgresywnej zbrodni. Mechanicyzm,

maszynizm, technologizm tej produkcji jest możliwy w wyniku destrukcji ogólności, bez której

istnieje okazja redukcji jednostki ludzkiej do przedmiotu nieograniczonej niczym manipulacji.

Poszukiwanie Absolutu w warunkach ustanowionego solipsyzmu etycznego oznacza totalną

dekulturację. Przyjrzyjmy się poszczególnym etapom tego zabiegu.

Dechrystianizacja człowieka jest stałym motywem w twórczości Sade’a, ale ateizm nie jest dla

niego alternatywą. A to dlatego, że ateizm jest tylko odwróceniem religijności, oczyszczeniem jej z

bałwochwalstwa. Represywność świeckiej moralności odwołująca się do odpowiedzialności

indywidualnego podmiotu nie jest mniejsza niż religijnej. „ Prosty ” ateizm prowadzi zazwyczaj do

usunięcia Boga i zastąpienia go Naturą. Ale Natura przejmuje wszystko z tradycji monoteizmu. Jak

pisze Pierre Klossowski, ateizm

[...] uwolniony od dogmatycznego kośćca chrześcijaństwa, ponownie wchłania pojęcie jedynego,

normatywnego Boga i bezzwłocznie zaj-muje jego miejsce, pochodzące zaś odeń normy oraz

instytucje wspie-ra tym większą surowością, że odtąd on z kolei staje się odpowie-dzialny za

zachowanie i rozmnażanie rodzaju ludzkiego. Ateizm łączy się teraz z samym rozumem (7).

Kultura ateistyczna budowana jest więc na założeniu o konieczności wszechstronnej

maksymalizacji możliwości istnienia jednostki i gatunku, w oparciu o uniwersalistyczny ład.

Humanistyczny ateizm to zmartwychwstanie Boga pod inną nazwą. Porządek Rozumu jako

kontynuacja porządku boskiego już z racji swej genezy domaga się podobnego potraktowania, a to

oznacza konieczność wyeliminowania Rozumu na rzecz opowiedzenia się po stronie wszystkiego,

co zewnętrzne wobec nowego wcielenia monoteizmu, „po stronie anomalii, pożądania, pasji,

perwersji, których powieściową postacią stanie się sodomia: jałowa rozkosz płynącą z jałowego

przedmiotu, szydzący z reproduk-cji gest destrukcji norm, gest suwerenny” (8).

Nie chodzi tylko o uznanie nobilitacji natury za szyderstwo powracającego w ten sposób Boga.

Naturze przysługują bowiem, zdaniem Sade’a, podobne cechy co Istocie Najwyższej, a szczególnie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: