Jerzy Kochan- Johann Gottlieb Fichte jako prekursor nowoczesnej koncepcji własności.pdf

Jerzy Kochan

Johann Gottlieb Fichte jako prekursor

nowoczesnej koncepcji własności

Johann Gottlieb Fichte ( 1762-1814) należy do filozofów przeklętych. Nie tyle może przez jakąś

inkwizycję czy duchownego jakiegoś wyznania co przez los, który złośliwie prowadził zawsze do

dziwnych interpretacji jego myśli i koncepcji, do paradoksalnego często ich społecznego odbioru

wreszcie do zapomnienia.

Zaczęło się już od premiery. Pierwsza książka Fichtego zrządzeniem dziwnego chochlika

wydawniczego ukazała się bez podania autora [ 1 ] . Wszyscy czytelnicy potraktowali ją jako dzieło

Immanuela Kanta, dla ostrożności tylko opublikowane incognito. Tym razem koniec afery był

szczęśliwy: dementi Kanta i ogłoszenie nazwiska prawdziwego autora dzieła w jednej chwili

uczyniły z Fichtego osobę powszechnie znaną i szanowaną. Autor, którego książkę potraktowano

jako kontynuację trzech „Krytyk…” Kanta musiał być uznany za wybitnego filozofa.

Ale pech Fichtego prześladuje go też w historycznej interpretacji jego twórczości. „Pogańska”

lektura jego „ Teorii wiedzy ” [ 2 ] zrodziła dość powszechne przekonanie, że filozof ten jest

histerycznym kontynuatorem solipsystycznej opcji biskupa G. Berkeleya, rozciągającym

subiektywne „Ja” na całą rzeczywistość i likwidującym „rzecz samą w sobie” a przy okazji „cały

obiektywny świat”. Usprawiedliwiano często też ową niepojętą ekspansję subiektywności

romantyczną epoką i romantycznymi wpływami na filozofa. Tymczasem fichteańskie „JA”, będąc

kontynuacją kantowskiego podmiotu transcendentalnego, ma charakter społeczny ( JA =

CZŁOWIEK) i stanowi jednocześnie fundament niezwykle nowatorskiego rozwiązania

filozoficznego, z którego – jako szczebla pośredniczącego z filozofią Kanta – wywodzi się zarówno

heglowski Duch jak i późniejsza znacznie marksowska kategoria praktyki. Innymi słowy

fichteańskie „JA” nie jest triumfem subiektywizmu czy solipsyzmu, nie jest nawet triumfem

solipsyzmu kulturowego, lecz fundamentem nowego monizmu epistemologicznego, którego sercem

jest aktywny-człowiek-w-świecie i jego praktyczna działalność, ludzko-rzeczowy proces

historyczny stanowiący o specyfice rodzaju ludzkiego [ 3 ] ..

Historyczna recepcja społecznych poglądów Fichtego też jest złożona. To prawda, że wiele jego

wypowiedzi traktowano czasem jako specyficzną formę socjalizmu. Ale – zwłaszcza po drugiej

wojnie światowej – wszystko to zdawało się być przesłonięte zarzutami nacjonalizmu i

prekursorstwa wobec hitleryzmu. Pretensje zgłaszano szczególnie do wygłaszanych w Berlinie w

czasach okupacji Prus przez wojska Napoleona I „ Mów do narodu niemieckiego ”. Miano pewno

Fichtemu za złe, że w wojskach rewolucyjnych za bardzo postrzegał ich drugi wymiar - to że są

wojskami okupacyjnymi, że w wykładach zagrzewał Niemców do czynu, mówił o wybranym

narodzie niemieckim, krytykował wszystko co zagraniczne i mobilizował do aktywności i

odrodzenia. Nie rozumiano , że określenie narodu niemieckiego u Fichtego nie ma nic wspólnego z

mityczną wspólnotą krwi i rasy. Niemcy dla Fichtego to naród wyróżniony, ale poprzez jego

związanie z filozofią niemiecką i wynikającą stąd misję ważną dla całej ludzkości. Posuwa on się

nawet tak daleko, że za członka narodu niemieckiego uznaje każdego, kto odpowiada na apel

filozofii niemieckiej, na ukształtowane w jej polu rozumienie powołania człowieka, każdego kto

wierzy „/…/w coś absolutnie pierwszego i pierwotnego w samym człowieku, w wolność, w

możliwość jego nieskończonego doskonalenia się, w wieczny postęp rodzaju ludzkiego /…/” [ 4 ] .

Osobnik taki jest członkiem narodu niemieckiego „obojętnie gdzie się urodził i czy mówi naszym

językiem”. Ten zaś, kto nie akceptuje „powołania człowieka”, niezależnie od tego „gdzie się urodził

i jakim językiem mówi, nie jest niemiecki, jest nam obcy i należałoby sobie życzyć, aby się od nas

całkowicie odłączył, i to im szybciej, tym lepiej” [ 5 ] . Naród Fichtego to naród ogólnoludzki,

filozoficzny, ideologiczny, to etap przejściowy w tworzeniu zjednoczonego w jedno ciało rodu

ludzkiego. Także słynna fichteańska idea zamkniętego państwa handlowego jest tylko historycznie

ograniczonym medium uniwersalizacji rozumu, stanie się ono bowiem - zdaniem Fichtego – jako

państwo „bogate i szczęśliwe” wzorem dla innych, przedmiotem pożądania i zazdrości. Dlatego też

pójdą one drogą naśladownictwa i dobrowolnego upodabniania się do „zamkniętego państwa

handlowego”, ruszą za jego przykładem i tym sposobem zrealizują rozumny projekt porządku

światowego.

W najbardziej rozwiniętej postaci społeczne poglądy Fichtego, jego rozważania ekonomiczne,

socjologiczne, znalazły swój wyraz w książce prezentującej ideę zamkniętego państwa handlowego,

zatytułowanej właśnie „ Zamknięte państwo handlowe ” i opatrzonej podtytułem „ Projekt

filozoficzny stanowiący suplement do teorii prawa oraz rys wstępny polityki, którą autor zamierza

przedstawić w przyszłości ”. Wyjaśniając tytuł i ideę zamkniętego państwa handlowego pisze Fichte,

że :

” Państwo prawne tworzy ograniczona liczba ludzi, podlegających tym samym prawom i temu

samemu przymusowi ze strony władzy najwyższej. Otóż również działalność tej grupy ludzi w sferze

handlu i przemysłu należy ograniczyć do ich własnego kręgu, ma się ona sprowadzać do ich

wzajemnych kontaktów, służących im tylko nawzajem, i każdy, kto nie podlega temu samemu

prawodawstwu i temu samemu przymusowi ze strony władzy, powinien zostać wykluczony z udziału

w owym ruchu handlowym. Ta grupa ludzi tworzyłaby wówczas państwo handlowe i to zamknięte

państwo handlowe, tak jak dziś tworzy zamknięte państwo prawne ” [ 6 ] .

„ Zamknięte państwo handlowe ” jest próbą stworzenia naukowego, rozumowego programu

realizacji szczęścia na Ziemi, bowiem – jak pisze Fichte: „ Każdy chce żyć tak przyjemnie, jak tylko

możliwe, a że każdy domaga się tego jako człowiek, a nikt nie jest bardziej lub mniej człowiekiem

niż ktoś inny, to żądanie to jest równie słuszne u wszystkich ” [ 7 ] .

To pozornie naiwne stwierdzenie przypomina oczywistą prawdę i nawiązuje w bezpośredniej

formie do istoty „Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela”, do radykalnych idei Rewolucji

Francuskiej. Niech nas nie zmyli pozorny naturalizm języka Fichtego. Służy on do „opuszczenia”

pola zinstytucjonalizowanej polityki i towarzyszącej jej refleksji teoretycznej. Jest on w tym

wypadku „machiną wojenną” służącą do destrukcji feudalnego porządku społecznego a

jednocześnie stanowi fundament nowego projektu społecznego. Rewolucyjny radykalizm odwołuje

się do naturalnych praw człowieka w celu odnaturalnienia praw panujących, uczynienia z nich

nieudanej, ułomnej, irracjonalnej konstrukcji, będącej wynikiem przypadkowego biegu zdarzeń i

niedojrzałości samego człowieka. Prawo każdej jednostki do przyjemności, szczęścia, autonomii

zakłada nie tylko prawo do bycia obywatelem, do równowolnościowej partycypacji w życiu

politycznym, lecz jest także odwołaniem do równowłasnościowego umocowania wolności [ 8 ] .

Rozumowa konstrukcja zamkniętego państwa handlowego zawiera inne zdefiniowanie naturalności

i inną, alternatywną formę uniwersalności, także naturalizmu. Warto zwrócić uwagę na to, że

naturalistyczne ujęcie człowieka jako jednostki pragnącej żyć przyjemnie, ujęcie jej jako

„ogołoconej” z wszelkich więzi społecznych i uwikłań historycznych, jako tylko kategorii prawnej,

współgra z realnym statusem pracownika najemnego, właściciela swojej siły roboczej i jest po

trosze aluzyjnym, ale w swych konsekwencjach analogicznym do tego, jakie występuje w

modelowym ujmowaniu społeczeństwa jako złożonego z samych pracowników najemnych.

Człowiek naturalny dla Fichtego, to człowiek bez własności rzeczy, to homo faber .

Konstrukcję „ Zamkniętego państwa handlowego ” - traktowaną czasem jako „tylko utopię” – opiera

Fichte o podstawowe dla całości projektu propozycje dotyczące stosunków własnościowych.

Odwołanie się do „praw rozumu” umożliwia mu abstrahowanie od konkretnych historycznych form

własności występujących w otaczającym świecie. Rozum oświecony może swobodnie przekraczać

rzeczywistość i konsekwentnie tworzyć rozumny świat społeczny.

Punktem wyjścia Fichtego jest rozróżnienie dwóch rodzajów prawa własności: tego, które jest

gwarantowane jako nienaruszalne przez państwo i tego, które wynika z prawa każdego do

własności. Można je określić jako nienaruszalne prawo własności / gwarantowanie przez prawo i

państwo zastanego stanu posiadania /i , odpowiednio, jako naturalne, przysługujące każdemu

prawo do własności .

Właśnie prawo do własności jest dla Fichtego fundamentem stosunków własnościowych. Prawo do

własności jest także związane z takim pojmowaniem własności, które nie popada w tradycyjnie

historycznie eksponowaną sprzeczność z wolnością, równością i sprawiedliwością. Państwo nie

może tylko gwarantować istniejącego stanu posiadania swoich obywateli bez pytania o podstawę

prawną zawłaszczania. Powołaniem państwa jest – pisze Fichte :” /…./ dać naprzód każdemu

człowiekowi to, co jego, nadać naprzód każdemu jego własność, a potem dopiero – chronić ją” [ 9 ] .

Konieczność interwencji państwa wynika z przypadkowego i konfliktowego charakteru stosunków

własnościowych, które generują powszechną wojnę wszystkich przeciw wszystkim. To

nieunormowanie stosunków własnościowych jest związane z realnym pozbawieniem wielu ich

prawa do własności , co popada w sprzeczność z naturalnym prawem do własności jako naturalną

cechą osób (która nie musi być zdobywana) – budząc zrozumiały opór i konflikty. W stanie natury

wszystko należy do wszystkich, nikt nie ma nic własnego i wyłącznego. Własność konstytuuje się

w rezultacie rezygnacji z naturalnego prawa do wszystkiego na rzecz trwałego indywidualnego

prawa do określonej własności. Wzajemne wyrzeczenie się roszczeń i wzajemne uznanie prawa

własności jest wynikiem porozumienia, umowy społecznej zapośredniczonej przez państwo i bez

państwa niemożliwej.

Prawo do własności – to dla Fichtego prawo do działania, prawo do pewnego typu wolnej

aktywności. Własność rzeczy jest dla niego wtórna wobec prawa do działania i bez niego

niemożliwa do zrozumienia i urzeczywistnienia. Realizacja prawa do własności jest więc u swych

podstaw podziałem sfery wolnych działań między jednostkami. W ten sposób powstaje własność. A

ponieważ „nikt nie jest bardziej lub mniej człowiekiem niż ktoś inny”, to podział ten musi mieć

charakter sprawiedliwy, aby „każdy z osobna mógł żyć tak przyjemnie, jak to tylko jest możliwe /

…/ by wszyscy mogli żyć mniej więcej jednakowo przyjemnie”. Fichte podkreśla przy tym, że

chodzi o relatywną przyjemność życia dostępną „w danych okolicznościach”.

Realizacja prawa do własności jako prawa do określonej formy aktywności nie ma u Fichtego

charakteru abstrakcyjnego - trudno tu doszukać się tak często przypisywanego mu „romantyzmu”.

Problem dotyczy fundamentalnych dla społeczeństwa stosunków ekonomicznych. Fichte rozpatruje

podział własności ze względu na:

wytwórczość,

przetwórczość,

handel

i państwo / rząd, wojsko, nauczyciele/.

Wyróżnia tym samym stany:

wytwórców,

przetwórców,

kupców

– „najważniejsze elementy składające się na naród” oraz odpowiednie podstany / np. w ramach

wytwórców podstany „rolników w sensie właściwym, sadowników, warzywników, hodowców

bydła, rybaków, itd.”/. Uważa, że członkowie rządu, jak również stanu nauczycielskiego i

wojskowego, istnieją tylko z uwagi na te stany i że nie musi się ich oddzielnie rozpatrywać.

Obszerne rozważania Fichtego dotyczą stanowienia reguł kooperacji różnych typów aktywności -

pojmowanych jako złożone form realizacji prawa wszystkich do własności. Zasadniczą rolę

odgrywa tu państwo nadające tym stosunkom „zewnętrzną trwałość prawną” i dbające o ich

przestrzeganie.

Przyjrzyjmy się na chwilę przedstawionym już poglądom autora „ Zamkniętego państwa

handlowego ”. Realizacja własności okazuje się być dla Fichtego zaprzeczeniem „swobodnego

dysponowania” rzeczą czy indywidualnego posiadania rzeczy. Od samego początku prawo do

własności ma charakter społeczny i jest związane ze stosunkami międzyludzkimi. Dla Fichtego

własność jednostki na bezludnej wyspie to absurd, bowiem prawo do wyłącznego uprawiania

pewnej formy aktywności ze swej istoty ma charakter wykluczający inne podmioty, wzajemnie

ograniczający, ma charakter ekskluzywny. Rzecz jako własność konstytuuje się dopiero w tych

wyłącznościach/wykluczeniach jakie pojawiają się w relacjach międzyludzkich i o ile nie mają one

mieć całkowicie chaotycznego, przypadkowego charakteru muszą być chronione przez państwo i

prawo. Państwo i prawo są więc jednymi z konstytutywnych składników własności w ogóle a

rzeczywista realizacja własności przenosi ciężar jej efektywności z indywidualnego podmiotu na

„podmiot”, który jawi się jako skomplikowane procedury uzgadniania, planowania i wzajemnej

kontroli przez podmioty indywidualne i kolektywne / państwo, indywiduum, urzędnicy, różne

stany, podstany, gildie, etc. / , cała sfera polityki, tak wewnętrznej, jak i zewnętrznej okazuje się

być zróżnicowaną i wielostronną mediacją między różnymi typami własności.

Nie mniej interesujące i brzemienne w konsekwencje jest pojmowanie prawa do własności jako

„wyłącznego prawa do wolnego działania” sprzęgniętego z przyrodzonymi prawami każdej ludzkiej

jednostki. Określając je w ten sposób, Fichte nie tylko, jak sam zauważa, podaje formułę, która jest

na tyle ogólna, że umożliwia ujecie wszystkich historycznie istniejących form własności jako jej

wariantów czy konkretyzacji, lecz prezentuje również propozycję brzemienną w inne wielorakie

skutki. Z perspektywy takiego pojmowania własności prawo do własności można potraktować jako

prawo do partycypacji w kolektywo-prywatnej własności za pośrednictwem różnych, historycznie

zmiennych form związanych z różnymi historycznie określonymi formami zawłaszczania.

W najprostszym ujęciu chodzi o prawo do zatrudnienia . Bezrobocie z perspektywy Fichtego staje

się drastyczną formą pozbawiania własności za pomocą złożonego zestawu instrumentów

ekonomicznych, prawnych i państwowych. Dokonuje się tego w imię pojmowania własności jako

ekskluzywnego przywileju w oparciu o załgany dyskurs, lub jak kto woli mistyfikację, redukującą

pojmowanie własności do gloryfikacji jednej historycznie i społecznie ograniczonej formy

własności kapitalistycznej. Ta fikcja jest jednocześnie skuteczną konstrukcją prawniczą i

polityczną, pełniącą funkcję instrumentu eksploatacji.

Fichteańskie stanowisko współgra z innymi wypowiedziami z tego okresu. Problem prawa do

zatrudnienia pojawia się u G. Babeufa i Ch. Fouriera [ 10 ] . Również ten ostatni proponował wraz ze

swoimi następcami, aby prawo do własności interpretować jako prawo do otrzymania pracy . Walka

z codziennością i łatwością praktyki swobodnego najmowania i wyrzucania pracowników / hire

and fire / jest zresztą stałym motywem tzw. konfliktów pracowniczych. Z punktu widzenia

zarysowanego przez Fichtego chodzi tu o łamanie prawa własności w jego fundamentalnej formie.

Ważne jest również to, że nawet posiadanie „rzeczy”, i Fichte podaje tu przykład pola, nie jest w

istocie związane z własnością rzeczy, lecz uprawnia tylko do „wyłącznego prawa do korzystania z

pola zgodnie z własna wolą” [ 11 ] . Ziemia jako taka „jest Pana”, „ludzka jest tylko zdolność do jej

celowego uprawiania i wykorzystywania” [ 12 ] . Utożsamianie własności z posiadaniem „rzeczy”

wiąże się – zdaniem Fichtego – z uznawaniem za jedynych prawdziwych właścicieli tylko

członków stanu wielkich posiadaczy ziemskich i szlachty. Oni też zazwyczaj traktowani są jako

tworzący państwo obywatele, podczas gdy „wszyscy pozostali są tylko łykami, którzy są

tolerowani, gdyż znoszą wszelkie dyktowane przez tamten stan warunki” [ 13 ] .

Zaproponowane nowe pojmowanie własności jako prawa do aktywności upodmiatawia

obywatelsko wszystkie stany i wszystkich ludzi. Pełnoprawnym obywatelem-właścicielem zostaje

w ten sposób każdy pracujący a za pośrednictwem złożonego systemu zapośredniczeń – każdy

człowiek. Formuła o „Ziemi jako własności Pana” / w kontekście stosunku autora do religii z

gruntu metaforyczna / współgra z innymi wypowiedziami Fichtego, w których uznaje on, że pewne

„rzeczy” nie mogą być czyjąś własnością np. morze, powietrze, światło. Przedmiot własności jest tu

konsekwentnie definiowany w kategoriach komunikacji społecznej dalekich od naiwnego

materializmu czy też fetyszyzmu towarowego.

Ale własność dla Fichtego to coś więcej niż możliwość zarobkowania. Zdaje on sobie sprawę i z

oburzeniem reaguje na to, że niemożność realizacji prawa do własności prowadzić może dalej niż

do bezrobocia – do śmierci z głodu. Nierespektowanie prawa własności prowadzić może więc do

głodu i śmierci jako historycznie możliwej formy naruszania prawa do własności. Bezrobocie,

głód… ale i styl życia, godny, choć zrelatywizowany, styl życia jest dla Fichtego kwestią realizacji

własności. Fichte jest przeciwnikiem wielkich zróżnicowań społecznych, różnych form

wykluczania i marginalizacji społecznej, budowanego na biedzie wykwintnego stylu życia i jego

dopełnienia – upadlającej biedy i degradacji.

„Wszyscy powinni być naprzód syci i przyzwoicie mieszkać – pisze Fichte - /…/ zanim ktokolwiek

się wystroi, wszyscy powinni być wygodnie i ciepło ubrani” i w innym miejscu:

„Żądanie, by życie człowieka było tak łatwe i wolne, by tak dalece władał on przyrodą i żył na

Ziemi w sposób tak bardzo [ludzki], jak tylko dopuści natura, nie jest tylko pobożnym życzeniem

ludzkości, lecz jej niezbywalnym prawem i powołaniem. Człowiek powinien pracować, ale nie jak

zwierzę juczne, które uginając się pod ciężarem zapada w sen i po chwili najbardziej niezbędnego

pokrzepienia wyczerpanych sił jest ponownie zmuszane do niesienia dalej tego samego ciężaru.

Powinien pracować wolny od strachu, z przyjemnością i radością, i mieć jeszcze dość czasu, by

wznieść swojego ducha i swój wzrok ku niebu, do oglądania którego jest on stworzony. Nie

powinien jeść po prostu razem ze swoim jucznym zwierzęciem, jego potrawy powinny się różnić od

jego paszy, a jego mieszkanie – od jego stajni, tak samo jak budowa jego ciała różni się od budowy

ciała tamtego. Jest to jego prawo, wynikające wyłącznie z tego, że jest człowiekiem” [ 14 ] .

Własność i jej organizacja mają konstytuować jakość życia człowieka zgodnie z jego powołaniem i

miejscem w organizacji społecznej i nie mogą prowadzić do wywłaszczania w formie śmierci

głodowej, bezrobocia, niskiej jakości życia. Własność jest przecież święta! Śmierć głodowa,

bezrobocie, degradacja, wykluczenie to nie izolowane kataklizmy społeczne czy „przyrodzone

cechy kondycji ludzkiej”. Z perspektywy Fichtego to kolejne społeczne i historyczne kostiumy, w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: