Stanis�aw Kozak Sieroctwo spo�eczne Psychologiczna analiza zaburze� w zachowaniu si� wychowank�w dom�w dziecka Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa - 1986 Poj�cie sieroctwa wsp�cze�nie zmieni�o swoje znaczenie. Dawniej sierot� okre�lano jednoznacznie dziecko, kt�rego rodzice nie �yj� lub s� nie znani. Dzi� obok sieroctwa naturalnego, kt�re szczeg�lnie wyst�powa�o po drugiej wojnie �wiatowej, istnieje i przybiera coraz wi�ksze i niepokoj�ce rozmiary gro�ne zjawisko "sieroctwa spo�ecznego". Termin ten wyodr�bniono w statystyce GUS w(1967 r. Tym dyskusyjnym mianem okre�lamy zjawisko braku opieki rodzicielskiej wynikaj�ce g��wnie z zaburze� w funkcjonowaniu rodziny: braku troski o dziecko, przest�pczo�ci i demoralizacji rodzic�w, alkoholizmu i powa�nych b��d�w wychowawczych. Przemy�lenia, kt�re zawarto w niniejszej pracy, daj� odpowied� na pytanie: czym r�ni� si� tak zwane "sieroty spo�eczne" od dzieci wychowuj�cych si� w domach rodzinnych i jak nale�y z tymi dzie�mi post�powa�. W literaturze psychologicznej i pedagogicznej Czytelnik mo�e znale�� jedynie artyku�y i rozprawy, natomiast szerzej om�wi�a te problemy w ksi��ce Sieroctwo spo�eczne A. Szymborska (1969). W chwili ko�czenia redakcji niniejszej ksi��ki ukaza�o si� studium por�wnawcze B. Barana (1981) dotycz�ce osobowo�ci dzieci wychowywanych w pa�stwowych domach dziecka i dzieci wychowywanych w rodzinach oraz dwie ksi��ki J. Raczkowskiej (1983, 1983a). ' Celem prezentowanej ksi��ki jest cz�ciowe zape�nienie luki w opracowaniu naukowym zagadnienia "sieroctwa spo�ecznego", a pr�cz tego przekazanie Czytelnikowi w�asnych, skromnych do�wiadcze� z pracy wychowawczej w domu dziecka. Uk�ad tre�ci w ksi��ce obejmuje siedem rozdzia��w stanowi�cych dwie cz�ci. W pierwszej cz�ci ksi��ki przedstawiono: w rozdziale I - rozmiary "sieroctwa spo�ecznego" w domach ma�ego dziecka i domach dziecka oraz dzia�alno�� o�rodk�w adopcyjno--opieku�czych, kt�re przywracaj� dziecku sierocemu rodzin�; w rozdziale II wskazano przyczyny "sieroctwa spo�ecznego" tkwi�ce w zak��ceniach funkcjonowania rodziny, w rozdziale III za� sformu�owano pogl�dy badaczy w zakresie przystosowania i niedostosowania spo�ecznego dzieci sierocych w �rodowisku domowym i �rodowisku szkolnym. �' Cz�� druga ksi��ki zawiera wyniki bada� w�asnych, kt�re zaprezentowano w czterech rozdzia�ach. W tej cz�ci ksi��ki udzielono odpowiedzi na pytanie, jakie mechanizmy; psychologiczne, tkwi�ce w dziecku i jakie czynniki zewn�trzne, wynikaj�ce z wadliwej organizacji pracy dom�w dziecka i szk�, utrudniaj� b�d� przeciwdzia�aj� rozwojowi osobowo�ci dziecka. W rozdziale I om�wiono: problematyk�, cel bada�, zastosowane metody i techniki badawcze, a tak�e organizacj� bada� w�asnych oraz podano charakterystyk� badanych grup. W rozdziale II przedstawiono postawy dzieci z dom�w dziecka wobec matek, ojc�w i rodze�stwa. W rozdziale III dokonano psychologicznej analizy zachowania si� dzieci sierocych w �rodowisku szkolnym, badaj�c jednocze�nie postawy dzieci wobec nauczycieli, op�nienia szkolne wychowank�w, stopnie przystosowania szkolnego dzieci oraz opinie nauczycieli na temat zachowania si� dzieci w szkole. W rozdziale IV przeprowadzona zosta�a psychologiczna analiza /- zaburze� w zachowaniu dzieci w �rodowisku dom�w dziecka. ^i Wskazano tu rodzaje bod�c�w wywo�uj�cych l�k u dzieci, �r�d�a i, smutku, przyczyny zmartwie�, zbadano postawy dzieci z plac�wek wobec koleg�w. W rozdziale tym om�wiono ponadto nagrody i kary stosowane przez wychowawc�w w domach dziecka oraz opinie wychowawc�w o zachowaniu si� dzieci w plac�wkach, wreszcie rozpatrzono postawy dzieci w odniesieniu do dom�w dziecka, w kt�rych przebywa�y. ' Zako�czenie ksi��ki jest pr�b� syntezy i zawiera wnioski og�lne: psychologiczne i pedagogiczne, kt�re, y/prowadzone do praktyki wychowawczej, mog� si� przyczyni� do usprawnienia procesu wychowania w domach dziecka. Ksi��ka spe�ni swe zadanie, je�eli umo�liwi Czytelnikowi poznanie istoty, przyczyn i skutk�w zaburzonego zachowania wychowank�w dom�w dziecka. Oddaj� j� do r�k Koleg�w wychowawc�w, pracuj�cych w domach dziecka, nauczycieli, ucz�cych wychowank�w w szko�ach, student�w psychologii i pedagogiki, przygotowuj�cych si� do pracy z dzie�mi i m�odzie��. Mam nadziej�, �e niniejsza publikacja zainteresuje r�wnie� pedagog�w i psycholog�w z poradni wychowawczo-zawodowych i o�rodk�w adopcyjno-opieku�czych. Ponadto adresuj� j� do Rodzic�w oraz do wszystkich Czytelnik�w, dla kt�rych dziecko jest warto�ci� najwy�sz�. Na zako�czenie pragn� z�o�y� serdeczne podzi�kowanie tym Wszystkim Osobom dzi�ki pomocy i �yczliwo�ci kt�rych ta ksi��ka powsta�a. Szczeg�lnie dzi�kuj� Wychowawcom w domach dziecka i nauczycielom szk� podstawowych w Tr�jmie�cie. Wyrazy wdzi�czno�ci sk�adam recenzentom. Panu Profesorowi dr. hab. J�zefowi Rembowskiemu dzi�kuj� za �askawe udost�pnienie metod badawczych oraz cenne uwagi dotycz�ce problematyki rodziny omawianej w ksi��ce. Panu docentowi dr. hab. W�odzis�awowi Sanockiemu dzi�kuj� za s�owa zach�ty do napisania tej ksi��ki, szczeg�lnie za� wdzi�czny jestem za krytyczne uwagi dotycz�ce konstrukcji pracy oraz wskazanie sposob�w usuni�cia brak�w i niedoci�gni��, kt�re wy-st�oi�y w maszynopisie poprzedniej wersji ksi��ki. Zdaj� sobie spraw�, �e w ksi��ce jest jeszcze wiele zagadnie�, kt�re nale�y pog��bi� i udoskonali�. Prosz� wi�c Czytelnik�w o uwagi szczeg�lnie krytyczne, kt�re b�d� mi pomocne w dalszych badaniach nad dzie�mi osieroconymi i wychowywanymi w rodzinie. Ksi��k� t� po�wi�cam moim Wychowankom z Domu Dziecka w Gdyni oraz C�reczce Dagmarze i Synowi Micha�owi, bowiem uczestniczenie w ich rozwoju umo�liwi�o mi weryfikacj� wynik�w bada� z literatury przedmiotu nad istot� i sensem mi�o�ci rodzic�w w �yciu dziecka. Sopot, marzec 1984 r. ROZDZIA� 1 Zjawisko "sieroctwa spo�ecznego" "-sposoby zapobiegania i �agodzenia jego skutk�w 1.1. Wprowadzenie W literaturze przedmiotu wyr�nia si� poj�cia: "sieroctwa spo�e- i cznego" sensu stricte dla okre�lenia dzieci przebywaj�cych w do-/ mach dziecka i "sieroctwa spo�ecznego" sensu largo, u�ywane dla"7 okre�lenia dzieci pozostaj�cych w rodzinach, kt�re nie wywi�zu- \ j� si� z podstawowych obowi�zk�w opieku�czych wobec nich. J Pr�by okre�lenia rozmiar�w tej drugiej, szerszej zbiorowo�ci' dzieci podejmowane s� rzadko. Jest to bowiem k�opotliwe ze wzgl�du na nieprecyzyjno�� kryteri�w uznania lub nieuznania dziecka za "sierot� spo�eczn�", jak i konieczno�� oparcia si� na wycinkowych �r�d�ach danych, dotycz�cych r�nych kategorii rodzin patologicznych, ich niesumowalno�� itp. (M. Jarosz 1977, s. 75). � W Polsce "sierotami spo�ecznymi" opuszczonymi przez rodzic�w zajmuj� si� trzy resorty: zdrowia i opieki spo�ecznej, o�wiaty i wychowania oraz sprawiedliwo�ci, a tak�e Towarzystwo Przyjaci� Dzieci. Obecnie przedstawimy aktualne informacje o stanie liczbowym dom�w ma�ego dziecka i dom�w dziecka w Polsce. Om�wimy te� funkcje opieku�czo-wychowawcze tych plac�wek, jak r�wnie� problemy, z kt�rymi borykaj� si� omawiane instytucje. Tre�ci� rozdzia�u b�d� ponadto formy dzia�alno�ci o�rodk�w adopcyj-no-opieku�czych, kt�re zapobiegaj� sieroctwu spo�ecznemu b�d� �agodz� jego konsekwencje. 1.2. Rozmiary "sieroctwa spo�ecznego" w domach ma�ego dziecka i domach dziecka w Polsce Domy ma�ego dziecka Domy ma�ego dziecka podlegaj� resortowi zdrowia. Przebywaj� w nich dzieci do trzeciego roku �ycia. Najstarsz� plac�wk� tego typu w Polsce by� Dom Boduena (por.: "Ma�e dziecko w zak�adzie", Biuletyn nr 5, 1975), za�o�ony w 17.36 r. Pierwotny cel tej filantropijnej instytucji stanowi�a opieka nad dzieckiem podrzuconym, tak zwanym "podrzutkiem",' oraz walka z dzieciob�jstwem. W 1907 r. Zarz�d m. st. Warszawy przej�� maj�tki zak�adu, a sam zak�ad przekszta�cono w instytucj� miejsk�. Dom Boduena przechodzi� r�ne koleje losu w latach okupacji hitlerowskiej. W pierwszych latach- po wojnie bezpo�redni nadz�r nad Pa�stwowym Domem Ma�ych Dzieci przejmuje Wydzia� 'Zdrowia i Opieki Spo�ecznej Prezydium Sto�ecznej Rady Narodowej m. st. Warszawy, przy ulicy Nowogrodzkiej 75. Dom ten jest aktualnie najwi�kszym tego typu zak�adem v/ Polsce, obejmuje opiek� nad dzie�mi od 0-3 lat. Dzia�alno�� Domu Boduena od lat pi��dziesi�tych do chwili obecnej zmierza w kilku kierunkach: l) prawid�owej organizacji �rodowiska dzieci�cego (bawialnie dla niemowl�t, zabawy tematyczne, wycieczki); 2) indywidualizacji wychowania na miar� mo�liwo�ci domu dziecka (w�asne szafki na s�odycze, ,,przytulanki" - pluszowe zabawki do usypiania, r�norodny ubi�r dla ka�dego dziecka, specjalna indywidualna karta rozwoju psychoruchowego); 3) likwidowania op�nie� mowy (na skutek ma�ej liczby indywidualnych kontakt�w dziecka z doros�ymi, zatrudnianie logoped�w); 4) przeprowadzania adopcji (opracowanie kryteri�w adopcji, dodatkowe badania specjalistyczne). Omawiana plac�wka bierze udzia� w pracach badawczych i naukowych, prowadzonych przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie, dotycz�cych wp�ywu �rodowiska zak�adowego na rozw�j psychiczny dzieci, oraz w wydawaniu wsp�lnie z Instytutem Matki i Dziecka publikacji. (Warto podkre�li�,-�e zaprzestanie wydawania biuletyn�w "Ma�e dziecko w zak�adzie", ,z bli�ej niewiadomych nam przyczyn, stanowi du�� strat� dla pracownik�w dom�w ma�ych dzieci i ��obk�w). Pa�stwowy Dom Ma�ych Dzieci w Warszawie jest obecnie plac�wk� szkoleniow� dla piel�gniarek pediatrycznych i student�w trzecie- 10 " go roku Akademii Medycznej oraz piel�gniarek z Liceum Medycznego Opiekunek Dzieci�cych w Warszawie. Przedstawimy teraz informacje o domach ma�ych dzieci w Polsce (informacje uzyskano w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Spo�ecznej dzi�ki uprzejmo�ci dr I. Iwanickiej). Jak wynika z uzyskanych danych, resort realizuje zadania opieku�czo-wychowaw-� cze w odniesieniu do dzieci w ��obkach i domach ma�ych dzieci. Domy ma�ych dzieci spra...
AGARR