Dziedzictwo a rozwój lokalny.pdf

Zeszyty

Naukowe nr 706

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2006

Krzysztof Broński

Katedra Historii Gospodarczej

Rola dziedzictwa kulturowego

w rozwoju lokalnym.

Doświadczenie polskie

doby transformacji (po 1989 r.)

1. Wprowadzenie

Zachodzące w Polsce od końca lat 80. ubiegłego wieku przemiany ustrojowe

i ekonomiczne spowodowały, że w miejsce centralnego systemu nakazowo-roz-

dzielczego wprowadzone zostały mechanizmy gospodarki rynkowej, a w miejsce

odgórnie sterowanych terenowych organów administracji państwowej rozwinęły

się po kilkudziesięciu latach niebytu struktury samorządu terytorialnego. Pojawił

się więc wolny i samodzielny w zakresie decyzji przedsiębiorca oraz autentyczny

gospodarz terenu. Po kilkudziesięcioletnim okresie braku suwerenności ustrojowej

i ekonomicznej tworzony jest nowy model zarządzania rozwojem w skali lokal-

nej. Wiele dotychczasowych tradycyjnych czynników rozwoju (jak np. przemysł

ciężki) straciło na znaczeniu. W tej nowej sytuacji niezbędne jest poszukiwanie

nowych potencjałów rozwoju lokalnego. Zadanie to nie jest łatwe, gdyż samorządy

muszą pokonywać niejednokrotnie siłę inercji, która jest spuścizną poprzedniego

systemu. Za jeden z istotnych czynników rozwoju wielu liderów samorządu teryto-

rialnego jak też badaczy zajmujących się zagadnieniami rozwoju lokalnego uważa

dziedzictwo kulturowe . Zdarzają się również niekiedy i inne opinie, traktujące

Por. m.in.: J. Purchla, Dziedzictwo a rozwój [w:] Dziedzictwo a rozwój. Doświadczenie

Krakowa , Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2000, s. 59–73; J. Sepioł, Rola dziedzi-

ctwa kulturowego w rozwoju regionalnym [w:] Dziedzictwo a rozwój… , s. 54–58; J. Majchrowski,

Działania samorządu na rzecz dziedzictwa [w:] Dziedzictwo – Polska – Europa , Międzynarodowe

Centrum Kultury, Kraków 2003, s. 25–28; M. Murzyn, Dziedzictwo kulturowe a rozwój miasta ,

Krzysztof Broński

świadectwa przeszłości jako często kosztowny balast dla budżetu lokalnego, pod-

czas gdy brakuje środków na inne, ważniejsze potrzeby. Zgodnie bowiem z ustawą

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ich właściciele są zobowiązani do

zabezpieczenia zabytków przed uszkodzeniem, zniszczeniem pod karą grzywny

lub aresztu 2 .

Problematyka wykorzystania dziedzictwa w rozwoju lokalnym przenika się

więc z problematyką ochrony zasobów historycznych. Należy więc postawić pyta-

nie o zasadniczym znaczeniu: czy dziedzictwo kulturowe jest szansą, czy może

barierą rozwoju lokalnego?

Warto zauważyć, że problem ten jest znakiem nie tylko obecnego czasu. Przy-

kładem może być Kraków, gdzie w drugiej połowie XIX w. podjęto próbę świa-

domego wykorzystania dziedzictwa przeszłości w celu stopniowego podnoszenia

miasta z upadku. Ściągały tu wówczas rodziny szlacheckie nie tylko z Galicji, ale

również z Królestwa i z zaboru pruskiego, a nawet emigracji, ożywiając ten stary

gród przywiezionymi kapitałami . Pod Wawel przyciągały nie tylko swobody

polityczne, jakimi cieszyła się Galicja, ale i sam Kraków, który ujmował „swoimi

pamiątkami, tradycją i religijnością”. Był to niewątpliwie jeden z najważniejszych

czynników rozwoju dawnej stolicy Polski 4 .

Należy podkreślić, że Galicja już od lat 70. XIX w. stawała się głównym ośrod-

kiem kształtowania się polskiego konserwatorstwa na ziemiach polskich. W zabo-

rze austriackim od 1873 r. działały grona konserwatorów zabytków, dla Galicji

Zachodniej w Krakowie, dla Galicji Wschodniej we Lwowie 5 . Można było orga-

nizować zbiórki na cele konserwatorskie, a cele te były okazjonalnie wspierane

także przez władze centralne w Wiedniu. Ukazywały się publikacje ożywiające

naukową dyskusję i popularyzujące idee ochrony narodowej kultury i zabytków.

W samym Krakowie już od 1897 r. działało aktywnie Towarzystwo Miłośników

Historii i Zabytków, zajmujące się badaniami, konserwacją i prowadzące szeroką

Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2002, nr 587, s. 65–80; A. Potoczek, Dziedzictwo

historyczno-kulturowe jako czynnik rozwoju lokalnego i regionalnego [w:] Instytucje kulturalne

i stowarzyszenia regionalne w nowych warunkach rozwoju społeczno-gospodarczego Polski ,

Materiały z konferencji przedkongresowej, pod red. S. Kunikowskiego, Włocławek 2000, s. 49–58;

Miasto historyczne – potencjał dziedzictwa , pod red. K. Brońskiego, J. Purchli, Z. Zuziaka, Mię-

dzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 1997.

2 Por. art. 110 Ustawy z dnia 23.07.2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.

nr 162, poz. 1568). Pojęcie zabytku zostanie wyjaśnione w dalszej części artykułu.

J. Purchla, Matecznik Polski. Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie auto-

nomii galicyjskiej , Znak, Kraków 1992, s. 45.

4 Tamże, s. 52.

5 B. Szmygin, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX

wieku , Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2000, s. 29.

Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym…

działalność edukacyjną i informacyjną. Od 1898 r. organizowane były wycieczki

po mieście, kursy dla przewodników, publiczne zebrania z odczytami naukowymi

o historii i zabytkach miasta. Ważną rolę odgrywały muzea. Z ofiar i zapisów

pochodzących z całej Polski powstało Muzeum Narodowe w Krakowie. W Krako-

wie istniało również Muzeum Etnograficzne, Muzeum Przemysłowo-Rzemieślni-

cze, w innych miastach galicyjskich powstawały muzea regionalne. Należy jednak

zauważyć, że i wówczas występował, i to wcale nierzadko, problem obojętności

wobec zasobów przeszłości, o czym pisał w 1913 r. Władysław Kozicki – sekretarz

Grona Konserwatorów Galicji Wschodniej: „[…] po miastach prowincjonalnych

spotyka się najczęściej zupełną obojętność wobec zabytków i brak zrozumienia

ogromnej ich doniosłości w życiu narodowym” i dalej „władze konserwatorskie

muszą z całym wysiłkiem walczyć o zachowanie i ocalenie zabytków z ludnością

miejscową” 6 .

O roli dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym dyskutowano w okresie

międzywojennym na łamach „Samorządu Miejskiego”. Szczególną wagę przywią-

zywano wówczas do promocji danej miejscowości poprzez jej zabytki, jak również

do roli zabytków w integracji społeczności lokalnych, co miało w konsekwencji

sprzyjać rozwojowi lokalnemu 7 . Należy również wspomnieć, że prawodawstwo

okresu międzywojennego w zakresie ochrony zabytków było nowoczesne, trakto-

wało problematykę w sposób kompleksowy, a niektóre rozwiązania wyprzedzały

swoją epokę 8 .

Celem artykułu jest wskazanie możliwości wykorzystania zasobów historycz-

nych w rozwoju lokalnym, a także ograniczeń w zakresie wykorzystania dziedzi-

ctwa kulturowego. Ze względu na złożoność tej problematyki, zasygnalizowane

zostaną jedynie wybrane kwestie.

Określenie istoty rozwoju lokalnego oraz dziedzictwa kulturowego stanowi

wprowadzenie do dalszych rozważań nad:

1) możliwościami wykorzystania dziedzictwa w rozwoju lokalnym, a w szcze-

gólności:

– rolą dziedzictwa kulturowego w integracji społeczności lokalnej,

– dziedzictwem kulturowym jako produktem turystycznym,

– promocyjną funkcją dziedzictwa,

– oddziaływaniem zasobów dziedzictwa na rynek pracy;

2) barierami prawnymi, ekonomicznymi, instytucjonalnymi i społecznymi

wykorzystania dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym.

6 W. Kozicki, W obronie kościołów i cerkwi drewnianych , Lwów 1913, s. 7.

7 J. Bero, Właściwe drogi propagandy naszych miast , „Samorząd Miejski” 1934, nr 24,

s. 1561–1566.

8 B. Szmygin, op. cit. , s. 65.

Krzysztof Broński

2. Istota rozwoju lokalnego

Rozwój lokalny, jako charakterystyczna kategoria rozwoju społeczno-gospo-

darczego, rozumiany i definiowany jest w rozmaity sposób. Abstrahując od róż-

nic poszczególnych ujęć, wspólną cechą definicji rozwoju lokalnego jest zawsze

określanie tego procesu jako różnicowania i wzbogacania działań ekonomicznych

i społecznych na określonym terytorium, które polega na mobilizacji i koordynacji

własnych zasobów i energii. Odnosi się to do terytorialnego systemu społecznego,

jakim są gminy (miasto lub wieś). Rozwój jest realizowany pod kątem potrzeb spo-

łeczności lokalnych i przy ich zaangażowaniu. Aby mógł zaistnieć rozwój lokalny,

musi pojawić się autentyczny gospodarz terenu (samorząd terytorialny) oraz musi

funkcjonować gospodarka rynkowa. Podstawowym celem rozwoju lokalnego jest

poprawa jakości życia społeczności lokalnej. Autorzy opisujący pojęcie rozwoju

lokalnego zwracają uwagę, że:

– punktem wyjścia w rozwoju lokalnym jest uświadomienie sobie przez spo-

łeczność lokalną swojej sytuacji w różnych jej aspektach i swoich możliwości

formułowania i rozwiązywania problemów;

– kładąc nacisk na siły wewnętrzne i na lokalnych aktorów, wywołuje się

poczucie przynależności do danej społeczności i do danego miejsca, co często

znajduje swój wyraz w licznych mikroinicjatywach;

– rozwój lokalny jest rozwojem terytorialnym, a nie sektorowym; punktem wyj-

ścia jest tu więc przestrzeń i jej zagospodarowanie, dlatego w rozwoju lokalnym

istotnym problemem jest tworzenie środowiska w szerokim tego słowa znaczeniu,

obejmującego elementy materialne i niematerialne, takie jak kultura, zwyczaje

i tradycje, przedsiębiorczość, jak również zdolność danej społeczności do zmian,

co jest warunkiem kreatywności i rozwoju pomysłowości;

– u podstaw rozwoju lokalnego jest poszukiwanie niezależności i autonomii,

jest to chęć decydowania samemu o własnym losie; determinuje to dynamizm

terytorialny i sprzyja identyfikacji społeczności lokalnych i ich poczuciu nieza-

leżności;

– powstawanie środowiska lokalnego wskazuje, że rozwój terytorialny nie jest

jedynie funkcją różnorodnych działań, ale współpracą i współdziałaniem wszyst-

kich aktorów lokalnych, grupujących się wokół akceptowanego i zrozumiałego

programu;

– jednym z najistotniejszych czynników wpływających na trwałość procesu roz-

woju jest tworzenie przestrzeni negocjacji, stymulujących powstawanie różnorod-

nych instytucji (tzw. lokalna mobilizacja społeczna); podstawowa jest tu rola władz

publicznych i rozszerzanie zakresu odpowiedzialności społeczności lokalnych 9 .

9 Problematyka rozwoju lokalnego była w ostatnim dziesięcioleciu przedmiotem wielu opraco-

wań, dlatego też ograniczono się do podania niektórych z nich, m.in.: J. Parysek, Podstawy gospo-

Rola dziedzictwa kulturowego w rozwoju lokalnym…

Można więc przyjąć, że koncepcja rozwoju lokalnego oparta jest na czynnikach

endogennych (lokalne zasoby, potrzeby, podmioty i organizacje gospodarcze, spo-

łeczność) i jest wynikiem wzajemnych oddziaływań atutów wewnętrznych danego

systemu terytorialnego oraz uwarunkowań zewnętrznych (otoczenia), w którym on

funkcjonuje.

Koncepcja rozwoju lokalnego nie ma długoletniej tradycji, ugruntowanej

teorią i metodologią oraz znaczącego i jednoznacznie pojmowanego, szczególnie

w warunkach polskich, dorobku. Nie można jednak powiedzieć, że jest czymś

całkowicie nowym, gdyż w naturze działalności samorządowej, samopomocowej,

samoorganizującej, samokształceniowej w XIX wieku i okresie międzywojennym

tkwiły inicjatywy działań na rzecz miejsca zamieszkania i społeczności lokalnych,

związane z poprawą bytu, wykorzystaniem zasobów, poszukiwaniem efektywnych

rozwiązań i nowoczesnych metod gospodarowania. Nie nazywano tych działań

rozwojem lokalnym, traktowane były co najwyżej jako forma tzw. pracy organicz-

nej. Jak zauważa Jerzy Parysek, rozwój lokalny jako kategoria rozwoju społeczno-

-gospodarczego pojawił się w Europie Zachodniej w końcu lat 70. XX wieku,

kiedy to dał znać o sobie kryzys gospodarczy, który dotknął boleśnie społeczności

lokalne i ich środowisko. W tej sytuacji właśnie wiele osób z kręgu administracji

lokalnej, samorządów terytorialnych, lokalnych środowisk gospodarczych oraz

świata nauki zdało sobie sprawę, że niemal koniecznością jest podejmowanie

inicjatyw na rzecz rozwoju lokalnych jednostek terytorialnych, których sytuacja

uległa znacznemu pogorszeniu.

Inicjatywy te wiązano z tzw. oddolną drogą rozwoju, która oznaczała wyko-

rzystanie, w celu ożywienia gospodarczego, lokalnych zasobów rozwojowych. Tę

drogę rozwoju uważano za szczególnie ważną w sytuacji, gdy poważni inwestorzy

w coraz mniejszym stopniu byli zainteresowani lokalizacją kapitału inwestycyj-

nego w małych miejscowościach. Rozwój lokalny wyrósł także z przeświadczenia

struktur samorządowych o ich odpowiedzialności za ożywienie gospodarcze miast

i gmin z jednoczesnym uwzględnieniem potrzeb zamieszkujących je społeczno-

ści 10 . Reasumując, należy stwierdzić, że o rozwoju lokalnym można mówić w sy-

tuacji, gdy istnieje gospodarka wolnorynkowa i autentyczny gospodarz terenu.

Omawiając rolę dziedzictwa, niezbędne staje się wyjaśnienie takich kategorii,

jak zasoby kulturowe, zabytek i dziedzictwo kulturowe.

darki lokalnej , Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1997, s. 46–50; L. Wojtasiewicz, Czynniki

rozwoju lokalnego – nowe ujęcia metodologiczne , Biuletyn KPZK PAN 1997, z. 117; A. Klasik,

Lokalny rozwój gospodarczy i jego badanie [w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce , Prace

Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, nr 734; Zarządzanie rozwojem lokalnym – studium

przypadku , pod red. R. Brola, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1998.

10 J. Parysek, op. cit .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: