Kartografia geologiczna Tatr.pdf

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008

Kartografia geologiczna Tatr

Krystyna Piotrowska 1 , Zbigniew Wójcik 2

The geological cartography of the Tatra Mts. Prz. Geol., 56: 1069–1078.

Abstract.Theareainquestion represents northern part of the central West Carpathians and

the boundary zone of Poland and Slovakia (before 1918 the boundary of Galicia and Upper

Hungary). From the end of 18 th century the authors of geological maps of this area were mostly

Austro-Hungarian geologists, but also specialists from other countries. The first cartographic

documents refer to the occurrence of mineral raw materials (Hacquet, 1796). A little later some

elements of stratigraphy and tectonics were also considered (Staszic, 1815). Zejszner (1844)

was the first to pay attention to biostratigraphy and this problem was continued by his followers.

In the “Geological Atlas of Galicia” (1885–1914) the authors took into account tectogenesis, at

first following the theory of contraction (Uhlig, 1897, 1899) and, subsequently, the concept of

nappes (e.g. Lugeon, 1902, 1903; Uhlig, 1907; Limanowski, 1911; Rabowski & Goetel, 1925; Goetel &. Soko³owski, 1930; Guzik,

1939). Until the beginning of the 21 st century, the number of cartographic works (maps and cross-sections) printed separately or as

attachments and inserts within texts, reached more than 1000 positions. Particularly the cartography of the 20 th century, including the

map of the Tatra Mts.1:10000, represents very valuable basic material for the recently prepared “Detailed Geological Map of the

Tatra Mts.1:10000”.

Z. Wójcik

Keywords: geological maps, Tatra Mts.

Bibliografie geologiczne oraz monografie historyczne

odnotowuj¹ drukowane przekazy kartograficzne dotycz¹ce

Tatr i Podtatrza pocz¹wszy od XVIII do pocz¹tku XXI w.

Samoistnych map jest niewiele. Przewa¿aj¹ mapy i prze-

kroje za³¹cznikowe oraz umieszczone w tekstach rozpraw.

Liczba wszystkich przekazów (mapy, przekroje, profile,

panoramy i fotografie z treœci¹ geologiczn¹) zapewne prze-

kracza tysi¹c pozycji. Do tego nale¿a³oby te¿ doliczyæ

opracowania ogólne (np. ca³ej Polski), w których region

tatrzañski stanowi element wiêkszego ujêcia.

Proces kartograficznego odwzorowywania Tatr i Pod-

tatrza by³ ci¹g³y. Autorzy map ogólnych zamykali okresy

studiów terenowych poprzedników i w³asnych. Wydarze-

niami znacz¹cymi do pocz¹tku XX w. by³y opracowania

kartograficzne Hacqueta (1796 — ryc. 1–4), Staszica (1815

— ryc. 5; 2005 — ryc. 6 i 7), Zejsznera (1842, 1844 —

ryc.8i9;1848, 1856 — ryc. 10), Uhliga (1897, 1899, 1912

— ryc. 11) i Lugeona (1902, 1903). Po ostatniej z tych

prac geologowie zajêli siê szczegó³owym opracowaniem

odwzorowania kartograficznego, w tym tak¿e sporz¹-

dzeniem — ju¿ w okresie powojennym — mapy w skali

1 : 10 000.

Prawie wszystkie mapy XVIII-wieczne by³y w istocie

topograficznymi, czasem z punktowym oznaczeniem

miejsc wystêpowania kopalin u¿ytecznych. Znaczna liczba

map z XIX w. to ju¿ opracowania ogólnogeologiczne,

uwzglêdniaj¹ce stratygrafiê i tektonikê. Pod koniec tego

stulecia pojawi³y siê opracowania dokumentuj¹ce ró¿ne

problemy, np. czwartorzêd, hydrogeologiê i rzeŸbê.

Niniejszy artyku³ z koniecznoœci zosta³ ograniczony do

wybranych map ogólnogeologicznych, g³ównie—wczê-

œci historycznej — Tatr Polskich.

1 Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,

00-975 Warszawa; krystyna.piotrowska@pgi.gov.pl

2 Muzeum Ziemi PAN, al. Na Skarpie 27,

00-488 Warszawa

Ryc. 1. Strona tytu³owa dzie³a Baltazara Hacqueta pt. Hacquet

neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und

Sarmatischen oder nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796)

Fig. 1. The title page of the work of Baltazar Hacquet: Hacquet

neueste physikalisch-politische Reisen durch die Dacischen und

Sarmatischen oder nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796)

1069

K. Piotrowska

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008

Ryc. 2. Mapa geologiczna polskiej czêœci Tatr

(Galizien) — wg Hacqueta, 1796

Fig. 2. Geological map of Polish part (Galizien) of the

Tatra Mts., after Hacquet, 1796

Ryc. 3. Panorama, prawdopodobnie Doliny Ma³ej

£¹ki (Hacquet, 1796)

Fig. 3. Panorama, probably of the Ma³a £¹ka Valley

(Hacquet, 1796)

Ryc. 4. Panorama, prawdopodobnie Doliny Cho-

cho³owskiej (Hacquet, 1796)

Fig. 4. Panorama, probably of the Chocho³owska

Valley (Hacquet, 1796)

Przesz³oœæ

W XVIII w. w Karpatach Zachodnich Tatry

sw¹ rzeŸb¹ i wysokoœci¹ wyró¿nia³y siê od

innych masywów. Poniewa¿ góry najwy¿sze

uwa¿ano wówczas za najstarsze, zainteresowa-

nie nimi wœród przyrodników europejskich by³o

stosunkowo du¿e (Szaflarski, 1972). Baltazar

Hacquet, wówczas profesor historii naturalnej

we Lwowie, przeszed³ Tatry dwukrotnie w latach

1772 i 1774, dokumentuj¹c to tekstem zamiesz-

czonym w czwartym tomie ksi¹¿ki (ryc. 1):

Hacquet neueste physikalisch-politische Reisen

durch die Dacischen und Sarmatischen oder

nördlichen Karpathen (Hacquet, 1796) z map-

kami Karpat i Tatr ukazuj¹cymi morfologiê i

wystêpowanie kruszców (ryc. 2) oraz panora-

1070

Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 12, 2008

mami (ryc. 3 i 4), w tym Ratusza (zapewne pó³nocne zbo-

cze Ma³o³¹czniaka) z zaznaczeniem miejsca wystêpowania

rud metali. W tekœcie pracy wyró¿nia³ ska³y najstarsze

(granity i gnejsy) oraz m³odsze od nich wapienie (m.in. na

Bobrowcu i Ratuszu), ale nie zaznaczy³ tego na za³¹czni-

kach graficznych. Mimo geograficzno-podró¿niczego cha-

rakteru jego relacji, w dziejach geologii tatrzañskiej

spostrze¿enia te maj¹ wa¿ne znaczenie. Pozwalaj¹ nie tyl-

ko poznaæ elementy geologii obszaru zwiedzanego, ale

tak¿e lepiej oceniæ to, co zrobili jego nastêpcy, zw³aszcza

S. Staszic.

Stanis³aw Staszic w 1815 r. og³osi³ ksi¹¿kê O ziemio-

rodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (ryc. 5 –7).

Do³¹czy³ do niej atlas z map¹ geologiczn¹ œrodkowej Euro-

py, przekrój od Tatr po Ba³tyk, panoramê Tatr od pó³nocy i

inne za³¹czniki. Na mapie i na przekroju udokumentowa³

obecnoœæ piêciu ogniw stratygraficznych, zwanych górami:

pierworodne, oœcienne, przedwodowe, pomorskie i osepo-

we. Panorama nie ma elementów stratygraficznych, choæ

— analizuj¹c tekst ksi¹¿ki — dostrzegamy na niej obec-

noœæ dwóch starszych ogniw stratygraficznych w Tatrach i

na Podhalu oraz morfologiczny element, który dziœ nazy-

wamy pieniñskim pasem ska³kowym (nie odnotowa³ go

Hacquet). Informacje o tektonice ca³ego masywu karpac-

kiego zosta³y umieszczone w tekœcie ksi¹¿ki. Lokalnie na

przekroju autor zaprezentowa³ pochy³oœæ warstw, objaœ-

niaj¹c j¹ jako nastêpstwo zapadania siê pró¿ni skalnych w

ni¿ej znajduj¹cej siê serii gór pierworodnych.

To, co dziœ nazywamy trzonem krystalicznym Tatr, dla

Staszica stanowi³o najstarsze ogniwo wiekowe z czasów

stygniêcia roztopionej skorupy globu. M³odsze ogniwa

stratygraficzne powsta³y wskutek erozji pod³o¿a. Zrazu

ska³y osadza³y siê w zbiornikach wodnych o innym

sk³adzie chemicznym, a póŸniej w morzach ju¿ z flor¹ i

faun¹. Najm³odszy okres to sedymentacyjna dzia³alnoœæ

wód w jeziorzyskach i rzekach. Tatry dla Staszica to przede

wszystkim góry pierworodne i oœcienne. Na pó³nocy by³y

m³odsze góry oœcienne, które s¹ w Beskidach. Na ich

pó³nocnym brzegu by³y serie solne gór przedwodowych.

Kruszce serii m³odszych, jego zdaniem, pochodzi³y

g³ównie z rozmycia ich skupieñ w ska³ach pierworodnych

lub z wytr¹cenia z roztworów. Z tego wzglêdu dla Staszica,

usi³uj¹cego wskazaæ mo¿liwoœci odnalezienia na wy¿y-

nach i ni¿u kruszców metali oraz soli kamiennej, poznanie

Tatr mia³o wa¿ne znaczenie. Bada³ wiêc szczegó³owo,

zw³aszcza w latach 1802–1805, Tatry i Podtatrze, g³ównie

stratygrafiê, ska³y z kruszcami, tektonikê, ale tak¿e morfo-

logiê i ró¿ne elementy fizjografii (Czarniecki i in., 2008;

Grigelis i in., 2008).

Mapa Staszica jest pierwsz¹ map¹ ogólnogeologiczn¹

nie tylko samych Tatr, ale tak¿e niemal ca³ych Karpat i nie-

których obszarów s¹siednich. Mieli z niej korzystaæ, podob-

nie jak z przekroju, nastêpcy, a zw³aszcza Pusch i Zejszner.

Na polecenie Staszica, jako dyrektora Wydzia³u Prze-

mys³u i Kunsztów Królestwa Polskiego, w góry Wêgier

(dziœ S³owacja) w 1821 r. uda³ siê Pusch. W drodze odwie -

dzi³ Tatry. Spostrze¿enia swe og³osi³ on w 1824 r. w obszer-

nej relacji pt. Geognostisch-bergmmännische Reisen dürch

einen Theil der Karpathen, Ober- und Nieder-Ungarn

angestellt in Jahre 1821 (1824). Pe³niejszy obraz geologii

(stratygrafii) przedstawi³ w opracowaniu: Krótki rys geogno-

styczny Polski i Karpat Pó³nocnych (1830), z przekrojem

od Ni¿nych Tatr po Kraków. Trzony krystaliczne Ni¿nych

Tatr i Tatr stanowi³y nadal ogniwa najstarsze. Na nich znaj-

dowa³y siê ³upki pierwotne, wapienie numulitowe Tatr,

jeszcze wy¿ej sfa³dowane serie piaskowcowo-³upkowe

Podhala i Beskidów. Na Podhalu, miêdzy Szaflarami a

Nowym Targiem, w przekroju oznaczy³ wychodniê ska³ki

wapiennej pasma pieniñskiego. Pojawi³y siê nie tylko nowe

elementy (wapienie numulitowe), ale tak¿e inny styl budo-

wy na Podhalu i w Beskidach (fa³dy). Szerzej swe pogl¹dy

na budowê geologiczn¹, tak¿e Tatr, wy³o¿y³ G.G. Pusch w

dwóch wa¿nych pracach: Geognostische Beschreibung von

Polen so wie der übrigen Nordkarpathenländern (1833–1836)

oraz Geognostischer Atlas von Polen (1837). Mamy tu ju¿,

w porównaniu z Ziemiorodztwem Karpatów Staszica,

zupe³nie inny podzia³ stratygraficzny, w wiêkszym stopniu

oparty na oznaczeniu skamienia³oœci. Jeœli chodzi o Tatry i

Podtatrze, obraz ten jest w³aœciwie powtórzeniem kwestii

prezentowanych w 1830 r. PóŸniejsze pobyty tego badacza

w Tatrach przynios³y stosunkowo niewiele nowych spo-

strze¿eñ.

W kolejnym dwudziestoleciu g³ównym badaczem Tatr

— i w ogóle Karpat Zachodnich — mia³ siê staæ L. Zejsz-

ner, profesor mineralogii uniwersytetu w Krakowie. Zejsz-

ner pozna³ Karpaty lepiej ni¿ ktokolwiek przed nim.

Zwiedza³ je wielokrotnie, tak¿e w towarzystwie G.G. Puscha

w 1830 r., a w 1843 r. — R. Murchisona. Z ostatnim wiód³

spór o wiek osadów numulitowych pó³nocnego brzegu

Tatr. Geolog angielski przekona³ go, ¿e s¹ to utwory eoce-

nu, a nie liasu. Zejszner og³osi³ bez ma³a sto prac bezpo-

œrednio lub poœrednio poœwiêconych Tatrom i innym

masywom wewnêtrznokarpackim (w tym tak¿e Pieninom).

Niektóre z jego prac maj¹ za³¹czniki graficzne. S¹ to m.in.:

Rzut oka na budowê geologiczn¹ Tatrów i wzniesieñ do

nich równoleg³ych (1842, mapa), Über den Bau des

Tatra-Gebirges und der parallelen Hebungen (1848), Geo-

gnostische Beschreibung des Liaskalkes in der Tatra und in

angrenzen Gebirge (1856, mapa i przekroje). Przede

wszystkim jest autorem og³oszonej w Berlinie w 1844 r.

Carte géologique de la chaine du Tatra et des soulèvements

parallèles , kolejnej w polskim dorobku kartograficznym

tego obszaru (ryc. 8 i 9) po mapie Staszica. Petrograficz-

no-stratygraficzna mapa Zejsznera (por. Graniczny i in.,

2007) eksponuje g³ównie typy ska³ buduj¹cych tê czêœæ

Karpat, w tym tak¿e Tatry i Podtatrze. Z tekstów jego prac

wynika, ¿e pocz¹tkowo uwa¿a³ serie z numulitami za naj-

wy¿sze ogniwo liasu. PóŸniej zweryfikowa³ swe zdanie na

ten temat, ale kompleksy wapienne pó³nocnych zboczy

Tatr uwa¿a³ za liasowe. Pogl¹d ten utrzyma³ siê w du¿ym

stopniu bardzo d³ugo i w istocie ponad czterdzieœci lat póŸ-

niej powtórzyæ go mia³ V. Uhlig, co komplikowa³o inter-

pretacjê budowy serii osadowych Tatr tak¿e badaczom w

pierwszych dwóch dekadach XX w. (Z relacji œp. profesora

S. Soko³owskiego wynika, ¿e W. KuŸniar mia³ powa¿ne

k³opoty ze sporz¹dzeniem tekstu do arkusza mapy Uhliga,

obejmuj¹cego m.in. Czerwone Wierchy. By³o to nastêp-

stwem przypisania niektórym wapieniom œrodkowego tria-

su wieku liasowego. Wykona³ roboczo kilka przekrojów,

które uzna³ za nielogiczne i pracy nie skierowa³ do druku).

W pracy z 1856 r. Zejszner podsumowa³ swe pogl¹dy

na budowê Tatr, tak¿e na mapce Geognostische Karte eines

Theiles des nordlichen Abhanges des Tatra-Gebirges , obej-

muj¹cej obszar od Doliny Koœcieliskiej po Dolinê Stawów

G¹sienicowych (ryc. 10). Interesuj¹cy jest równie¿ prze-

krój, na którym granity Czerwonych Wierchów tworz¹

pakiet skalny zapadaj¹cy na pó³noc, u góry i u do³u ze

ska³ami osadowymi. W ten sposób ustosunkowa³ siê on do

problemu ska³ krystalicznych wœród wapieni. Ich obecnoœæ

w tej czêœci Tatr dostrzegli przyrodnicy ju¿ w koñcu XVIII w.

1071

Ryc. 5. Mapa geologiczna (œrodkowej Europy) zamieszczona w dziele Stanis³awa Staszica O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (Staszic, 1815)

Fig. 5. Geological map (central Europe) inserted in the work of Stanis³aw Staszic entitled O ziemiorodztwie Karpatów i innych gór i równin Polski (Staszic, 1815)

PANORAMA TATR

(w oryginale:

1. Czerwony klasztor

2. Mogora

3. Koperszady Bielskie

4. Hawran ma³y

5. Hawran wielki

6. Muroñ, Rogowa

7. Kolibaho ma³y

8. Kolibaho ma³y

9. RygleKolibaha nad

czarnem ieziorem

10. Krywon

11. Mury

12. Jaworyñ

13. Zielona Szeroka

14. Holica

15. Swistowa

16. Turnie nad ¿abiem

17. Rypy nad okiem

morza i mnich ska³a

18. Rybie iezioro

19. Mury Liptowskie

20. Czarny staw

21. Piêæ stawow

22. Wo³oszyni

23. Wo³oszyni Sczoty

24. Miêtuskowe hory.

Czerwony wirch

25. Mogorka

25" Pyszna

26. Leskowieckie rypy

27. Twardoszynski gruñ

28. sczyt za Hocho³owem

Jaworowa ostrza

29. czarne morze

30. Zabidowskie poiany. Bobrowice

31. Huberskie turnie. Osobil

32. Zuberskie gruñ

33. Korduœ

34. Jaworzyna kuznice

35. Zakopañce kuznice

36. Rzeka bia³a

37. Dunaiec bia³y

38. Dunaiec czarny

39. Nowy targ

40. Bia³a

41. Czorsztyn

42. stara wieœ

43. Bia³ka

44. Cisawa

45. Ob³agowa

46. kramnica

47. Czarna gora

48. Bia³a gora

49. Bukowina

50. Saflary

51. Jaworowa gora

52. Torfy palace sie

53. Krapak lub Krêpak

wielki

Tatry z strony Polski

Opisanie Tatr

Zapis nazw jak w oryginale;

rycina zmniejszona o 65%

w stosunku do podstawy

Stanis³aw Staszic,

, Warszawa 2005

Ryc. 6. . Panorama Tatr (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r.)

Fig. 6. Panorama of the Tatra Mts. (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815)

Ryc. 7. Przekrój geologiczny przez Karpaty (Staszic, 2005, reprint materia³ów Staszica z 1815 r.)

Fig. 7. Geological cross-section through the Carpathians (Staszic, 2005, reprint Staszic 1815)

)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: