Górnoślązacy i górnośląscy gauleiterzy.PDF

Górnoślązacy i górnośląscy gauleiterzy

«Upper Silesians and Upper Silesian Gauleiters»

by Ryszard Kaczmarek

Source:

Bulletin of the Institute of National Remembrance (Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej), issue:

0607 / 2004, pages: 4651, on www.ceeol.com .

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

YSZARD K

K K ACZMAREK,

ACZMAREK, U NIWERSYTET

NIWERSYTET Ś LĄSKI,

LĄSKI, K ATOWICE

ATOWICE

GÓRNOŚLĄZACY

I GÓRNOŚLĄSCY GAULEITERZY

Tereny polskie zostały wcielone do III Rzeszy po kampanii wrze-

śniowej i odrzuceniu ostatecznie przez Hitlera koncepcji utworze-

nia polskiego państwa satelickiego. Aneksji dokonano na mocy

dekretu z 8 października 1939 roku, wcielając do Niemiec prawie

połowę przedwojennego obszaru Polski: okręg Poznań, okręg

Gdańsk-Prusy Zachodnie, do Prowincji Prusy Wschodnie włączono

Ciechanowskie i Suwałki, a do Prowincji Śląskiej rejencję kato-

wicką ( Regierungsbezirk Kattowitz ) oraz powiększoną rejencję

opolską ( Regierungsbezirk Oppeln ). W dwa lata później z tych

dwóch ostatnich jednostek administracyjnych utworzono odrębną

Prowincję Górnośląską ( Provinz Oberschlesien ) z siedzibą jej władz

w Katowicach.

Gauleiterzy graniczni

Władza polityczna i partyjna na terenach wcielonych do Rzeszy znalazła się w rękach

zwierzchników okręgów partyjnych NSDAP (gauleiterów). Głównym elementem prowa-

dzonej przez nich polityki były zagadnienia narodowościowe. Ich kompetencje na obsza-

rach pogranicza były znacznie szersze w porównaniu z uprawnieniami, którymi dyspono-

wali ich odpowiednicy w głębi Rzeszy. W nomenklaturze tego okresu pojawiło się więc

osobne pojęcie – Grenzgauleiter 1 . Zakładano, że do tych specjalnych zadań dobrani zo-

staną funkcjonariusze partyjni o specyficznych cechach osobowościowych i dysponujący

doświadczeniem zdobytym w działalności na terenach pogranicza jeszcze przed wybuchem

wojny. Według Hitlera nominacje te wiązać się miały z budową nowej administracji nie

obciążonej tradycją pozytywizmu prawniczego, z utworzeniem nowej elity urzędniczej. Wśród

gauleiterów mianowanych przez Hitlera do realizacji tych zadań na polskich terenach wcie-

lonych znaleźli się: Erich Koch (Prusy Wschodnie, odpowiedzialny za rejencję ciechanowską,

Suwałki, a od 1941 roku szef zarządu cywilnego w Okręgu Białostockim), Albert Forster

(Prusy Zachodnie), Artur Greiser (Kraj Warty), Josef Wagner i Fritz Bracht (rejencja kato-

wicka). Większość z nich traktowała swoje nominacje jako powierzenie im osobiście przez

führera misji do wypełnienia na terenach anektowanych.

Josef Wagner i Fritz Bracht – dwóch gauleiterów śląskich

Górny Śląsk podlegał podczas wojny dwóm gauleiterom – Wagnerowi i Brachtowi.

Pierwszy z nich jeszcze przed formalnym utworzeniem rejencji pełnił funkcję szefa zarządu

cywilnego, potem odgrywał decydującą rolę podczas organizacji administracji w rejencji

1 Por.: P. Hüttenberger, Die Gauleiter. Studie zum Wandel des Machtgef ü ges in der NSDAP ,

Stuttgart 1969; R. Kaczmarek, Niemiecka polityka narodowościowa na ziemiach wcielonych do

Trzeciej Rzeszy [w:] Wieki Stare i Nowe , t. II, red. I. Panic, M.W. Wanatowicz, Katowice 2001.

R YSZARD

K K

YSZARD

ACZMAREK,

NIWERSYTET

LĄSKI,

446

katowickiej. Drugi był najpierw organizatorem górnośląskiej organizacji partyjnej, a od 1941

roku właściwym realizatorem polityki niemieckiej na Górnym Śląsku 2 .

Wagner pochodził z Lotaryngii. Urodził się w 1899 roku w Algeringen (franc. Algran-

ge). Już w dzieciństwie rodzina Wagnera przeniosła się jednak do Palatynatu, gdzie po

ukończeniu szkoły ludowej Josef został wychowankiem seminarium nauczycielskiego. Jako

osiemnastoletni chłopak został powołany do służby wojskowej, którą pełnił na froncie za-

chodnim. W 1918 roku, ciężko ranny, trafił do niewoli francuskiej. Po zakończeniu wojny

wrócił do Niemiec i w 1920 roku zdał egzamin nauczycielski umożliwiający mu pracę

w szkolnictwie. Zawód pedagoga pozostał jego niespełnionym marzeniem, ponieważ naj-

pierw ze względu na bezrobocie, a potem już działalność w Nationalsozialistische Arbeiter-

partei (NSDAP), nie uzyskał nigdy zgody na pracę w szkole.

W 1921 roku przeniósł się na stałe do Zagłębia Ruhry i z Westfalią związany był cały okres

jego początkowej działalności politycznej. Znalazł tam najpierw zatrudnienie jako urzędnik,

a potem poświęcił się działalności w NSDAP. Zaliczał się do grupy tzw. starych bojowników (do

NSDAP przystąpił w 1922 roku, otrzymując legitymację partyjną numer 16 951). Podczas

okupacji Zagłębia Ruhry przez Francuzów i Belgów utrzymywał kontakty z działającymi w Bo-

chum Freikorpsami „Organisation Hauenstein” i „Oberland”. Niewątpliwą zasługą Wagnera

było zbudowanie w Westfalii na początku lat trzydziestych jednego z najsilniejszych okręgów

NSDAP. W maju 1928 roku znalazł się wśród pierwszych dwunastu deputowanych NSDAP do

Reichstagu. Westfalia stała się dla Wagnera miejscem, gdzie zdobył decydujące w jego biogra-

fii doświadczenia polityczne. Tam zetknął się również z problematyką kierowania polityką go-

spodarczą w zindustrializowanym okręgu. Miejscem kształtowania się poglądów gospodarczych

Wagnera był sztab jego doradcy gospodarczego – Paula Pleigera, jednego z późniejszych kie-

rowników przemysłu ciężkiego w Trzeciej Rzeszy. Jego poglądy na rolę gospodarki w nowej

rzeczywistości po 1933 roku stanowiły zbitkę doświadczeń zdobytych w Westfalii z tendencjami

etatystycznymi dominującymi w ruchu narodowosocjalistycznym, szczególnie w kręgu Gregora

Strassera. Opinia o uzdolnieniach Wagnera do kierowania gospodarką pomogła mu zapewne

w przejęciu w 1934 roku nowego okręgu partyjnego – Śląska. Formalnie dwie osobne pro-

wincje, górnośląska i śląska, faktycznie połączone były już wówczas unią personalną (1 kwiet-

nia 1938 roku zlikwidowano zresztą ten sztuczny już wówczas podział).

Fritz Bracht także rozpoczynał swoją karierę partyjną w Westfalii. Należał do młodszego

pokolenia członków NSDAP. Mimo że był równolatkiem Wagnera, w porównaniu ze swoim

poprzednikiem zajmował w hierarchii partyjnej drugoplanową pozycję. Do NSDAP wstąpił

w 1927 roku (nr legitymacji partyjnej 77 890). W 1928 roku został kolejno bezirksleiterem

i kreisleiterem NSDAP w Altonie. Później całą swoją karierę partyjną w latach trzydziestych za-

wdzięczał Wagnerowi, pełniąc z jego nominacji funkcję zastępcy gauleitera w zarządzie okrę-

gowym NSDAP we Wrocławiu. Kiedy jego zwierzchnik popadł w kłopoty w 1940 roku, nie

wahał się jednak wykorzystać jego trudności osobistych i prawdopodobnie przyłożyć ręki do

intrygi zakończonej dymisją Wagnera. Oznaczało to bowiem dla Brachta kolejny awans, obję-

cie nowo utworzonej Prowincji Górnośląskiej i stanowiska gauleitera w Katowicach. Realizacja

celów polityki narodowościowej na tym obszarze w czasie wojny zależała więc od niego.

2 Szerzej zob.: R. Kaczmarek, Pod rządami gauleiterów. Elity i instancje władzy w rejencji

katowickiej w latach 1939–1945 , Katowice 1998; idem , Nazistowskie elity władzy na Górnym

Śląsku 1939–1945 , „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”, t. 23, red. K. Jonca,

Wrocław 2000.

4 47

447

Stosunek śląskich gauleiterów do Górnoślązaków

Gauleiterzy, rozpoczynający administrowanie terenami wcielonymi, stanęli przed zada-

niem rozstrzygnięcia dylematu, czy traktować anektowane obszary jako teren eksperymentu

administracyjnego dla stworzenia nowej, wzorcowej, nazistowskiej struktury władzy, czy też

kontynuować w Poznaniu, Gdańsku i Katowicach politykę prowadzoną do tej pory w „sta-

rej Rzeszy”. Wagner przystępując w 1939 roku do wcielenia Górnego Śląska, miał ukształ-

towany plan działania, oparty zarówno na jego poglądach dotyczących pryncypiów w poli-

tyce gospodarczej i społecznej, jak przede wszystkim na doświadczeniach, które zebrał

w toku długiej przedwojennej kariery partyjnej i administracyjnej. To on właśnie nadał pięt-

no polityce niemieckiej realizowanej przez sześć lat na Górnym Śląsku, a jego następca,

Fritz Bracht, stał się tylko kontynuatorem tych zamysłów.

Wagner sądził, że możliwe jest przeprowadzenie na szeroką skalę germanizacji na Gór-

nym Śląsku, a więc niepotrzebne będą masowe wysiedlenia. Nie wiedział wówczas, że w ra-

mach przydzielonego mu obszaru znajdą się tereny prawie w całości zamieszkane przez

ludność polską na obszarze tzw. stref wschodnich (Oststreifen), należących przed wojną do

województw krakowskiego i kieleckiego. Przez pierwsze dwa lata wojny podkreślał wielowie-

kową, nierozerwalną łączność Niemców na Górnym Śląsku z ojczyzną, negując przy tym

różnice pomiędzy jego dwiema częściami. Zapewniał o wspaniałej przyszłości wszystkich

Ślązaków w niemieckiej ojczyźnie. W przemówieniach, które wygłaszano podczas manifesta-

cji organizowanych z okazji „powrotu do ojczyzny” we wszystkich miastach powiatowych re-

jencji katowickiej, podkreślano ten właśnie motyw przewodni polityki Wagnera. Jej kwinte-

sencją jest jego własna wypowiedź na wielkiej manifestacji, która odbyła się w Katowicach

15 września 1939 roku: „Wróciliście do wielkich Niemiec i do waszej macierzystej prowin-

cji. Istnieje tylko jeden Śląsk! I macie pełne podstawy do tego, by być dumni z tego wielkiego

i pięknego Śląska [...] Ślązacy, jesteśmy przyszłością, nie środkiem do celu! Dolnoślązacy

albo Górnoślązacy, mamy wszyscy własny Śląsk. Jestem dumny z tego regionu, który histo-

rycznie i gospodarczo zawsze należał do Rzeszy” 3 . Wagner często porównywał Górny Śląsk

do tak bliskiego i dobrze znanego mu Zagłębia Ruhry. Wydawało mu się prawdopodobnie,

że jest w stanie powtórzyć osiągnięty tam sukces dzięki przyciągnięciu do ruchu narodowo-

socjalistycznego rozczarowanych wówczas swoją sytuacją gospodarczą robotników Ruhry, stąd

stały motyw w jego przemówieniach: „Chcemy z tego regionu zrobić pod względem gospo-

darczym i stosunków pracy nowe niemieckie Zagłębie Ruhry” 4 .

Wbrew oczekiwaniom Wagnera, to jednak nie gospodarka i administracja, a kwestie

narodowościowe okazały się najbardziej skomplikowane na Górnym Śląsku. Śląski gauleiter

od początku prowadził politykę narodowościową w cieniu sporu z odpowiedzialnym za nią na

kresach wschodnich aparatem terroru podporządkowanym Heinrichowi Himmlerowi, a na

Śląsku lokalnemu wyższemu dowódcy SS i policji – Erichowi von dem Bach-Zelewskiemu.

Po przeprowadzeniu spisu policyjnego w 1939 roku, którego wyniki stanowiły spore

zaskoczenie dla samych Niemców, ponieważ w byłej pruskiej części Górnego Śląska naro-

dowość niemiecką wskazało jako własną aż 94,97 proc. ludności, wydawało się że plany

Wagnera zmierzającego do wciągnięcia do współpracy jak największej liczby Górnośląza-

ków były bliskie ziszczenia. Jednak ten pierwszy spis przez samych Niemców uznany został

za mało wiarygodny z racji dobrowolności opcji. Nie powstrzymało to więc aparatu podpo-

3 „Kattowitzer Zeitung”, 16 X 1939.

4 Ibidem .

448

rządkowanego komisarzowi Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny przed realizacją pla-

nu olbrzymich wysiedleń na modłę Kraju Warty, szczególnie na wschodzie rejencji katowic-

kiej, gdzie nie mogło być mowy o skutecznym zniemczeniu całkowicie polskiej ludności.

Do realizacji wizji Wagnera potrzebne było przyzwolenie Górnoślązaków na uczestnictwo

w projekcie stworzenia z Górnego Śląska wzorcowej prowincji na terenach wcielonych ( Mu-

stergau) . Zachęcającym motywem miało być zaliczenie Górnoślązaków do tzw. niemieckiej

wspólnoty narodowej. Postawa Wagnera nie stała w całkowitej sprzeczności z oficjalną oceną

sytuacji na Górnym Śląsku dokonaną przez aparat Himmlera odpowiedzialny za politykę ra-

sową. W ekspertyzach sporządzanych przez urząd rasowy SS zakładano możliwość zaliczenia

Górnoślązaków do tzw. niemieckiej wspólnoty narodowej. Konieczne było tylko wypracowanie

instrumentów selekcji umożliwiających oddzielenie Górnoślązaków od Polaków. Kluczowe oka-

zało się rozstrzygnięcie kwestii, czy chodzić ma o germanizację, czy o udowodnienie posiadania

„krwi niemieckiej”. Problemem było więc, czy winna nastąpić „tylko” kolonizacja, czy też bez-

względna eksterminacja na wzór polityki prowadzonej przez Greisera w Wielkopolsce.

Nieoczekiwana zmiana na stanowisku gauleitera w 1941 roku nie oznaczała zmiany w po-

lityce narodowościowej na Górnym Śląsku. W gospodarce Bracht zrezygnował z ambicji mo-

dernizacyjnych swojego poprzednika, dotyczących budowania „nowego Zagłębia Ruhry” na

wschodzie. Polityka okupanta przeszła bowiem, z powodu coraz trudniejszej sytuacji zaopatrze-

niowej, w fazę rabunkowej eksploatacji, szczególnie w górnictwie i hutnictwie. Podstawą polity-

ki narodowościowej nowego gauleitera była jednak chęć pozostawienia Górnoślązaków na

obszarze prowincji górnośląskiej, a więc realizacja zniemczenia na podstawie uznania pozytyw-

nych cech rasowych części mieszkańców rejencji katowickiej. Podstawą tej koncepcji stała się

realizacja akcji wpisów na niemiecką listę narodowościową ( Deutsche Volksliste – DVL ).

Bracht, kontynuując główne założenia polityki narodowościowej przyjęte jeszcze w 1939

roku przez swego poprzednika, mimo posługiwania się retoryką rasistowską, dopuścił w re-

jencji katowickiej możliwość zaliczenia do grupy III DVL (dającej zaliczonym do niej, oprócz

4 49

449

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: