WYŻSZA SZKOŁA UBEZPIECZEŃ I BANKOWOŚCI
W WARSZAWIE
ZARZĄDZANIE RYZYKIEM KREDYTOWYM BANKU KOMERCYJNEGO
PRACA DYPLOMOWA
RECENZENT:
........................................................
WARSZAWA 2004
Spis treści
Wstęp
Rozdział 1 Operacje bankowe
1.1. Pojęcie i rodzaje operacji bankowych
1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku komercyjnego
1.2.1 Rodzaje operacji kredytowych
Rozdział 2 Charakterystyka ryzyka bankowego
2.1. Pojęcie i przyczyny występowania ryzyka bankowego
2.2. Rodzaje ryzyka bankowego
2.3. Zarządzanie ryzykiem bankowym
Rozdział 3 Ryzyko kredytowe – jako najistotniejsze ryzyko – w działalności banku
3.1. Pojęcie i klasyfikacja ryzyka kredytowego
3.2. Przyczyny powstawania ryzyka kredytowego
3.3. Następstwa występowania ryzyka kredytowego
Rozdział 4 Ograniczanie ryzyka i zarządzanie ryzykiem kredytowym banku komercyjnego
4.1. Pojęcie, funkcje i elementy zarządzania ryzykiem kredytowym
4.2. Działania i mechanizmy służące redukcji ryzyka kredytowego
4.3. Tworzenie rezerw celowych
4.4 Monitoring portfela kredytowego
4.5. Prawne formy zabezpieczenia kredytu
Rozdział 5 Analiza i ocena ryzyka kredytowego w działalności wybranych banków polskich
5.1.Ocena zdolności kredytowej – pojęcie, kryteria i zakres
5.2. Ocena zdolności kredytowej wybranych banków
5.2.1. System oceny zdolności kredytowej stosowany w Pekao SA
5.2.2. System oceny zdolności kredytowej w PKO BP
5.2.3. Ocena zdolności kredytowej PBK SA w Warszawie
Zakończenie
Bibliografia
Spis rysunków
Spis tabel
Zmiany systemowe w gospodarce polskiej i jej głęboka restrukturyzacja miały wpływ na zmiany tradycyjnej filozofii prowadzenia działalności gospodarczej. Wdrażanie gospodarki rynkowej miało swoje odbicie również w bankowości. Gruntowna reorganizacja systemu bankowego w Polsce spowodowała znaczny rozwój aparatu bankowego. Zmienione zostały prawnie uregulowane zależności między bankami i jednostkami gospodarczymi. Przede wszystkim zlikwidowano monopol niektórych banków gwarantujący im wyłączność na prowadzenie określonych operacji. Różnorodność usług świadczonych przez banki i zróżnicowanie oferowanych warunków uległy poszerzeniu. Klienci uzyskali prawo wyboru i korzystania równolegle z usług kilku banków.
Spośród wielu zadań bankowych, kredytowanie jest nie tylko najważniejszą ale i najtrudniejsza działalnością. W działalności kredytowej ryzyko jest nie do uniknięcia, gdyż w momencie podejmowania decyzji nie dysponuje się pełną, wiarygodną i pewną informacją. Nie zawsze też trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń. Nie da się również wykluczy błędów w informacji i ich interpretacji. Istotnym elementem ryzyka są też niekorzystne zmiany otoczenia gospodarczego – przy złej koniunkturze ryzyko kredytowe silnie wzrasta.
Dlatego też działalność kredytowa powinna być kontrolowana, przede wszystkim pod kątem dokładnej analizy ryzyka i stworzenia systemu jego monitorowania.
Ze względu na znaczenie ryzyka kredytowego szczególnie istotne jest przestrzeganie pewnych zasad i procedur przy udzielaniu kredytów.
Te właśnie zagadnienia stanowią podstawowy obszar badawczy niniejszej pracy. Obejmuje ona zatem szeroki wachlarz zagadnień, ujętych zarówno w aspekcie przedmiotu ryzyka, jak i instrumentów ograniczających je.
Niniejsza praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Jej celem, jest próba bliższego ukazania zagadnień dotyczących bezpiecznego zarządzania ryzykiem kredytowym, które stanowi najważniejszy element prawidłowego działania bankowości komercyjnej. W rozdziale empirycznym zaprezentowano ocenę zdolności kredytowej stosowaną przez wybrane banki polskie.
Praca została podzielona na pięć rozdziałów.
Pierwszy z nich charakteryzuje operacje bankowe, ujmując kredytowania jako aktywna działalność banku komercyjnego oraz przedstawia rodzaje operacji kredytowych.
W rozdziale drugim przedstawiono istotę, rodzaje ryzyka bankowego, przyczyny jego występowania i proces zarządzania nim.
Rozdział trzeci zawiera ogólny zarys i klasyfikację ryzyka kredytowego, przyczyny oraz następstwa jego występowania
W rozdziale czwartym omówiono podstawowe pojęcia związane z zarządzaniem ryzykiem kredytowym. Przedstawiono tu krótką charakterystykę, wymieniając funkcje i elementy w celu wprowadzenia do tematyki działań i mechanizmów redukcji tegoż zjawiska. Omówiono zasady tworzenia rezerw celowych, monitoring portfela kredytowego jak również prawne formy zabezpieczenia kredytu.
Ostatni piąty rozdział analizuje na podstawie zebranych danych i informacji bankowych szczegółową sytuację dotyczącą ryzyka kredytowego w działalności wybranych banków polskich. W rozdziale tym zaprezentowana została szeroka gama instrumentów i przedsięwzięć minimalizujących ryzyko w akcji kredytowej Pekao SA, PKO BP oraz PBK SA w Warszawie. Charakterystycznym walorem piątego rozdziału są tablice, które przez oddziaływanie graficzne ułatwiają zrozumienie i upraszczają odczyt danych.
W pracy wykorzystano literaturę przedmiotu w postaci zwartej, akty normatywne oraz materiały niepublikowane
Zakończenie pracy ma charakter ogólnego jej podsumowania.
Rozdział 1
OPERACJE BANKOWE
Pojęcie operacji bankowych ujmuje się również jako usługi bankowe czy też czynności bankowe. Polskie prawo bankowe operuje powyższymi pojęciami jednak nie definiuje, a jedynie klasyfikuje je.
W. L. Jaworski formułuje operacje bankowe jako stosunki umowne między bankiem a klientem, w których bank oferuje usługi, a klient jest usługobiorcą. Operacje te są połączone z określonymi świadczeniami na rzecz banku lub na rzecz klienta[1].
Operacje bankowe mają najczęściej charakter pieniężny. Konkurencja międzynarodowa sprawia, iż banki oferują coraz to nowsze pod względem technicznym i ekonomicznym operacje.
Ustawa o prawie bankowym do czynności bankowych zalicza[2]:
– przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenia rachunków tych wkładów,
– prowadzenie rachunków bankowych,
– udzielanie kredytów,
– udzielanie gwarancji bankowych,
– emitowanie bankowych papierów wartościowych
– przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,
– wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku, w odrębnych ustawach.
Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi ustawa wylicza następujące czynności, o ile są one prowadzone przez banki[3]:
– udzielanie pożyczek pieniężnych,
– operacje czekowe i wekslowe,
– wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,
– terminowe operacje finansowe,
– nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,
– przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,
– wykonywanie czynności obrotu dewizowego,
– udzielanie poręczeń,
– wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych.
Poza wyżej wymienionymi czynnościami bankowymi, według art. 6 prawa bankowego, banki mogą[4]:
– obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej, nie będącej bankiem, lub jednostki uczestnictwa w funduszach powierniczych, z tym ich łączna wartość w stosunku do jednego podmiotu nie może przekroczyć 15 % funduszy własnych banku,
– zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,
– dokonywać obrotu papierami wartościowymi,
– dokonywać na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem zmiany wierzytelności na składki majątku dłużnika z tym, że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,
– nabywać i zbywać nieruchomości oraz wierzytelności zabezpieczone hipoteką,
– świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,
– świadczyć inne usługi finansowe.
Literatura przy rodzajach operacji bankowych rozróżnia: operacje bierne tzw. pasywne, operacje czynne tzw. aktywne i operacje pośredniczące uzupełniając je innymi usługami świadczonymi przez banki.
Operacje czynne jak i bierne banki przeprowadzają na własny rachunek i własne ryzyko. Operacje bierne, wiążą się z pasywami bilansu (zobowiązania), polegają na gromadzeniu depozytów, emitowaniu własnych papierów wartościowych i wykonywaniu innych czynności, które mają wpływ na powiększanie sumy środków, którymi bank dysponuje. Operacje czynne, mają związek z aktywami bilansu (należności), polegają na lokowaniu zgromadzonych funduszy w różnego rodzaju korzystne przedsięwzięcia, a w szczególności w udzielane kredyty.
Operacje pośredniczące banki wykonują na zlecenie, rachunek i ryzyko klientów.
Banki świadczą również usługi, które nie maja odzwierciedlenia w bilansie należą tu m.in.: Operacje finansujące polegają na natychmiastowym lub późniejszym zwiększaniu środków płatniczych klienta wraz z należącymi do nich czynnościami. Operacje depozytowe umożliwiają klientowi lokowanie w banku czasowo wolnych środków z należącymi do nich czynnościami. Usługi biur maklerskich gdzie na zlecenie klientów, banki dokonując różnych operacji na giełdzie papierów wartościowych.
Pasywa i aktywa banku powinny być w takich wzajemnych relacjach, aby zapewniały płynność. W celu zapewnienia płynności każdy bank musi synchronizować strumienie przewidywanych wpływów i wydatków oraz ich wartości i terminów. Warunkiem stałego utrzymania płynności jest zdolność banku do gromadzenia niezbędnych w każdym momencie do wypłaty środków pieniężnych. Rezerwę płynności zabezpieczają lokaty terminowe, możliwość zaciągania kredytu w innych bankach oraz lokaty w skarbowych papierach wartościowych, które można natychmiast upłynnić. Ponadto w banku centralnym są lokowane obowiązkowe rezerwy banków. Podstawowym warunkiem i celem działalności banku jest również osiąganie zysku, co wiąże się z tym, iż banki muszą równocześnie brać pod uwagę stopień ryzyka towarzyszącego operacjom bankowym.[5]
Sprawne przyjmowanie wpłat, dokonywanie wypłat, wymiana znaków pieniężnych oraz przeprowadzanie rozliczeń bezgotówkowych na rachunkach bankowych są warunkiem dokładnego i właściwego wykonywania operacji kredytowych i depozytowych. Struktura, gęstość i wyposażenie techniczne sieci bankowej oraz jej przystosowanie do potrzeb klientów decydują o dostępności usług bankowych i poziomu zaspokojenia różnorakich potrzeb. Z kolei sprawne, szybkie i solidne wykonywanie operacji, a w szczególności rozliczeniowych, wpływa na zaufanie oraz wizerunek banku w oczach klienta.[6]
1.2. Kredytowanie jako aktywna działalność banku
Udzielanie kredytów jest podstawową czynną (aktywna) operacja bankową. Jest stosunkiem ekonomicznym między bankiem a kredytobiorcą.
Bank udzielając kredytu nawiązuje z klientem stosunki umowne, a obie strony maja zagwarantowane prawa i obowiązki sprecyzowane umowa kredytową.
Prawo bankowe definiuje umowę kredytu jako zobowiązanie banku do oddania do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczenie na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu[7].
Umowa o kredyt bankowy ma charakter cywilnoprawny, powinna być zawarta na piśmie i określać[8]:
– strony umowy,
– kwotę i walutę kredytu,
– cel, na który kredyt został udzielony,
– zasady i termin spłaty kredytu,
– wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany,
– sposób zabezpieczenia spłaty kredytu,
– zakres uprawnień banku związanych z kontrolą wykorzystania i spłaty kredytu,
– terminy i sposób postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych,
– wysokość prowizji, jeżeli umowa je przewiduje,
– warunki dokonywania zmian i rozwiązań umowy.
Kredytobiorcę obowiązują ustalenia regulaminu kredytowego danego banku, które precyzują szczegółowo warunki stosunku kredytowego. Regulamin wiąże kredytobiorcę, jeżeli zostanie mu doręczony najpóźniej przy zawarciu umowy. W razie sprzeczności między regulaminem kredytowym a treścią umowy kredytowej wiążące są ustalenia danej umowy[9].
Bank uzależnia przyznanie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy. Zdolność kredytowa to zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności[10].
W wyjątkowych sytuacjach, podmiotowi, który nie ma zdolności kredytowej, o ile posiada zdolność prawną bank może udzielić kredytu. Pod warunkiem, jeśli ustanowi on szczególny sposób zabezpieczenia spłaty kredytu oraz przedstawi niezależnie od zabezpieczenia spłaty kredytu programu naprawy gospodarki, którego realizacja zapewni uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie – według oceny banku.
Przed zawarciem umowy kredytowej kredytobiorca składa w banku wniosek o przyznanie kredytu. We wniosku powinno być zawarte ekonomiczne uzasadnienie rodzaju i kwoty niezbędnego kredytu oraz okresu jego trwania, ewentualnych rat spłaty. Do wniosku często załączane są plany przyszłego przedsięwzięcia, ostatnie bilanse, informacje o dotychczas prowadzonej działalności, dokumenty uprawniające do jej prowadzenia, zaświadczenia o opłacaniu podatków itp. Wniosek o udzielenie kredytu jest analizowany, stopień analizy zależy od tego, czy wnioskodawca jest stałym klientem banku, czy osobą ubiegającą się o kredyt po raz pierwszy, także od rodzaju kredytu i jego wysokości.[11]
W celu ograniczenia ryzyka kredytowego ustalone zostały limity koncentracji kredytowej, czyli normy ostrożności obowiązujące banki. Suma udzielonych kredytów, pożyczek pieniężnych, nabytych obligacji i innych niż akcje papierów wartościowych, wierzytelności z tytułu gwarancji bankowych, poręczeń i akredytyw oraz innych wierzytelności banku w stosunku do jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych kapitałowo i organizacyjnie ponoszących wspólnie ryzyko gospodarcze nie może przekroczyć 25 % funduszy własnych banku[12].
Zarząd banku jest obowiązany zgłaszać każdorazowo do Komisji Nadzoru Bankowego fakt udzielenia kredytu w wysokości przekraczającej 10 % funduszy własnych banku[13].
Gdy wniosek kredytowy sprosta wymaganiom banku przystępuje się do wstępnej oceny kredytobiorcy. W ocenie tej bank zbiera informacje o dotychczasowej działalności oraz wywiązywaniu się ze zobowiązań finansowych osoby ubiegającej się o kredyt. Zasięga opinii w innych bankach i rozmaitych dostępnych źródłach. Pozytywna opinia warunkuje przejście do kolejnego etapu badań szczegółowych, które dotyczą efektywności proponowanego przedsięwzięcia. Na podstawie dokumentów (bilansów, rachunków wyników i innych sprawozdań) dostarczonych przez kredytobiorcę, inspektor kredytowy banku analizuje jego obecną sytuację finansową, strukturę majątku i ustala czy posiada on zdolność kredytową. Po zapadnięciu pozytywnej decyzji negocjowane są szczegółowe warunki umowy.
Powyższy tok postępowania kończy podpisanie umowy przez kredytobiorcę i osobę reprezentującą bank (prokurenta). Przyznanie kredytu jest ewidencjonowane na kontach pozabilansowych.
Rysunek 1
Schemat toku postępowania przy udzielaniu kredytu
101
Wniosek o kredyt
Decyzja
Wstępna ocena kredytobiorcy
(informacje ogólne)
Analiza działalności kredytobiorcy:
– sytuacja i struktura finansowa
– zdolność kredytowa
– efektywność kredytowego
przedsięwzięcia
Uzgodnienie szczegółowych
warunków umowy kredytowej
(negocjacje)
UMOWA KREDYTOWA
ocena możliwości i preferencji banku
nie (odmowa udzielenia kredytu)
nie (odrzucenie wniosku kredytowego)
nie (odrzucenie wniosku kredytowego
Źródło: Zbigniew Krzyżkiewicz, Operacje bankowe, w red. Władysław L. Jaworski i Zofia Zawadzka, „Bankowość. Podręcznik akademicki”, Poltext, Warszawa 2001, s. 273.
1.2.1. Rodzaje operacji kredytowych
Banki komercyjne przeprowadzają różnorodne operacje kredytowe, które są przystosowane do indywidualnych potrzeb klientów, a tryb udzielania, wykorzystania i spłaty kredytów uzależniony jest od rodzaju kredytu.
Podziału kredytów można dokonać przy zastosowaniu różnych kryteriów, wśród których należy wymienić[14]: okres kredytowania, czyli zwrotność kredytu w określonym terminie. Polskie banki rozróżniają kredyty krótkoterminowe udzielane na rok, kredyty średnioterminowe z terminem spłaty od 1 roku do 3 lat oraz kredyty długoterminowe z terminem spłaty powyżej 3 lat. Kolejnym kryterium jest metoda udzielania kredytu. Kredyty mogą być udzielane w rachunku bieżącym lub rachunku kredytowym. Technika kredytowania w rachunku bieżącym polega na tym, że bank na dobro tego rachunku zapisuje wpływy danej jednostki gospodarczej, a w jego ciężar – wydatki. Rachunek ten może mieć saldo debetowe, które oznacza zadłużenie banku albo kredytowe, oznaczające nadwyżkę środków własnych klienta. Następnym jest przeznaczenie, czyli cel kredytu. W zależności od celu kredytu występują kredyty obrotowe, które są najczęściej krótkoterminowe, oraz inwestycyjne udzielane na dłuższy okres czasu. Kredyty inwestycyjne najczęściej udzielane są w rachunku kredytowym. Kredyty obrotowe zaś mogą być udzielane zarówno w rachunku bieżącym jak i kredytow...
stary_hipis