rzut.pdf

Rzut oka na dzieje

polskiej bankowoæci centralnej

Sk¸ad i druk:

Drukarnia NBP

Wyda¸ :

Narodowy Bank Polski

Departament Komunikacji Spo¸ecznej

ul. åwi«tokrzyska 11/21, 00-919 Warszawa

Tel.: (0-22) 653 2335, Fax: (0-22) 653 1321

www. nbp.pl

Bank centralny jest instytucj, bez ktrej nie wyobraýamy sobie funkcjonowania gospodarki,

a zw¸aszcza prowadzenia polityki pieni«ýnej. Warto jednak uæwiadomi sobie, ýe przez wiele stuleci

by¸o inaczej. Historia pienidza liczy sobie przynajmniej kilka tysi«cy lat, a piszc o nim cofamy si« do

czasw staroýytnych. Historia banku centralnego jest zdecydowanie m¸odsza. Europejskie banki

centralne maj przeci«tnie mniej niý 200 lat. Kiedy chcemy odtworzy okolicznoæci ich powstania

w wi«kszoæci przypadkw wystarczy, ýe cofniemy si« do XIX wieku.

Zanim dosz¸o do uformowania si« systemu bankowego, w ktrym ãcentralneÓ, a wi«c szczeglne

miejsce b«dzie zajmowa¸ jeden bank, up¸yn«¸o sporo czasu, a kaýde z paÄstw mia¸o w tej dziedzinie

w¸asne doæwiadczenia. Najcz«æciej bankami centralnymi stawa¸y si« instytucje, ktrym w przesz¸oæci

paÄstwo powierzy¸o wy¸czne prawa w dwch dziedzinach: emisji krajowego pienidza papierowego

i obs¸udze d¸ugu publicznego. Dlatego w XIX wieku (ale teý w okresie mi«dzywojennym) nie mwiono

o banku centralnym, ale o banku emisyjnym. By¸ nim zarwno Bank Anglii, jak i banki Europy

kontynentalnej powsta¸e w XIX wieku 1 . Prawie wsz«dzie by¸y to sp¸ki akcyjne, czasem z udzia¸em

paÄstwa, czasem ca¸kowicie prywatne, ktrym paÄstwo powierzy¸o okreælone zadania.

Wraz z powstawaniem licznych bankw prywatnych (g¸wnie w II po¸owie XIX wieku) rozpocz¸ si«

proces, ktry doprowadzi¸ do powierzenia bankom emisyjnym zadaÄ czynicych z nich ãbanki

bankwÓ, przez co przesta¸y wykonywa czynnoæci typowe dla normalnych bankw handlowych.

Najpe¸niej cechy te osign¸ w koÄcu XIX wieku Bank Anglii. W ten sposb banki emisyjne zacz«¸y

stawa si« bankami centralnymi we wsp¸czesnym tego s¸owa znaczeniu. Dopiero wtedy, tj.

w warunkach dwupoziomowego systemu bankowego, uýywanie okreælenia ãbank centralnyÓ nabra¸o

nowego znaczenia.

Patrzc na histori« bankw centralnych, powinniæmy widzie przede wszystkim ich status i funkcje,

ktre uczyni¸y z nich instytucje inne od pozosta¸ych bankw. Czynnoæci emisyjne wyranie wiý

histori« bankw centralnych z histori paÄstw, wszak posiadanie w¸asnego pienidza by¸o jednym

z wyznacznikw paÄstwowoæci. Pozosta¸e czynnoæci s odbiciem poziomu rozwoju systemu

finansowego, a nawet cech systemu gospodarczego. W przypadku Polski jest to szczeglnie widoczne.

1 Anglia 1694 r.; Francja 1801 r.; Austria 1816 r.; Krlestwo Polskie 1828 r.; Belgia 1850 r.; Rosja 1860 r. Nieco odmienne

rozwizania przyj«¸a federacyjna Szwajcaria (centralizacja czynnoæci monetarnych 1849 r., monopol 1907 r.) i zjednoczone

Niemcy (Reichsbank rozpocz¸ emisj« w 1876 r., ale prawo to aý do 1935 r. zachowa¸y takýe banki czterech landw:

Badenii, Bawarii, Saksonii, Wirtembergii).

Bank Polski 1828 Ð 1886

Jak wspomniano wyýej, w koÄcu XIX wieku wi«kszoæ paÄstw europejskich mia¸a w¸asne banki

emisyjne. Nie dotyczy¸o to Polski, poniewaý na mapie Europy nie by¸o paÄstwa polskiego. Niemniej

Polacy mieli w tej dziedzinie swoje w¸asne doæwiadczenia. Wiza¸y si« one z istnieniem w latach

1828 Ð 1886 na obszarze Krlestwa Polskiego instytucji emisyjnej nazwanej Bankiem Polskim.

Krlestwo Polskie, stworzone na Kongresie WiedeÄskim w 1815 r. z okrojonego Ksi«stwa

Warszawskiego, nie by¸o paÄstwem suwerennym. Jego krlem by¸ kaýdorazowo cesarz Rosji. Do roku

1830 cieszy¸o si« jednak doæ szerok autonomi polityczn i gospodarcz. Po nieudanym

powstaniu listopadowym i przegranej wojnie z Rosj w roku 1831 nastpi¸a stopniowa utrata owej

autonomii oraz integracja z Cesarstwem Rosyjskim. Powyýsza sytuacja wp¸yn«¸a na losy polskich

instytucji publicznych, w tym rwnieý Banku Polskiego.

O potrzebie stworzenia ãbanku narodowegoÓ dyskutowano w Polsce od lat 70. XVIII wieku, ale

pniejszy bieg wydarzeÄ i upadek paÄstwa polskiego nie pozwoli¸y na realizacj« pojawiajcych si«

koncepcji. Sta¸o si« to moýliwe ponad p¸ wieku pniej. Dzi«ki staraniom i determinacji ksi«cia

Ksawerego Druckiego-Lubeckiego w 1828 r. powo¸ano w Warszawie Bank Polski.

Bank Polski by¸ bankiem paÄstwowym. Jego kapita¸ zak¸adowy pochodzi¸ z funduszy rzdowych.

Mia¸ prawo emisji biletw Ð z¸otego polskiego Ð do wysokoæci kapita¸w zak¸adowych. Emisja odbywa-

¸a si« wed¸ug tzw. monometalizmu srebrnego. Znaczy¸o to, ýe emitowane z¸ote by¸y wymienialne

na monety srebrne, przez co rozmiary emisji zaleýa¸y od zasobw srebra Banku Polskiego.

Oprcz emisji Bank zajmowa¸ si« obs¸ug d¸ugu

publicznego, pomaga¸ rzdowi w zaciganiu poýy-

czek, przechowywa¸ depozyty i fundusze instytucji

publicznych. Prowadzi¸ ponadto operacje charakte-

rystyczne dla banku handlowego tamtej epoki:

depozytowo-kredytowe (m.in. przyjmowa¸ wk¸ady

osb prywatnych), skup dewiz, inkaso weksli. Jednak

szczeglnie istotn rol« odgrywa¸ w sferze kredyto-

wania ýycia gospodarczego, udzielajc poýyczek

krtko- i d¸ugoterminowych prywatnym przedsi«-

biorcom oraz przedsi«biorstwom i instytucjom paÄ-

stwowym. Angaýowa¸ si« bezpoærednio w dzia¸alnoæ

inwestycyjn, zarwno rzdow, jak i w¸asn. Wspiera¸

w ten sposb rozbudow« przemys¸u, hutnictwa,

grnictwa i infrastruktury, a w koÄcu sta¸ si« administra-

torem bd w¸aæcicielem niektrych przedsi«biorstw

rzdowych, ktre wczeæniej finansowa¸.

Ksawery Drucki-Lubecki (1779-1846) minister skarbu

Krlestwa Polskiego w latach 1821-1830. Przeszed¸ do historii

jako twrca koncepcji rozwoju przemys¸u krajowego,

zwolennik protekcjonizmu gospodarczego, twrca Banku

Polskiego, surowy minister skarbu.

Bank Polski w Warszawie przy Placu Bankowym 1.

Bank Polski by¸ wi«c nie tylko bankiem emisyjnym czy bankiem paÄstwa. Mia¸ szczeglne zadania

w dziedzinie kredytowania gospodarki, daleko wykraczajce poza dzia¸ania wsp¸czesnego banku

centralnego. Wynika¸o to przede wszystkim z zamiarw sfer rzdowych, dotyczcych rozbudowy sektora

publicznego (dzia¸alnoæ etatystyczna). Bank sta¸ si« najwaýniejsz instytucj kredytow rwnieý dlatego,

ýe nie by¸o wwczas innych duýych bankw prywatnych. Zacz«¸y powstawa dopiero w latach

siedemdziesitych XIX wieku.

Opisany wyýej zakres dzia¸alnoæci rozwija¸ si« do lat czterdziestych XIX wieku, potem by¸ stopniowo

ograniczany. Bieg wydarzeÄ by¸ przy tym rýny w odniesieniu do sfery kredytowej i emisyjnej. W pierwszym

przypadku istotn rol« odgrywa¸y przyczyny ekonomiczne, w drugim Ð polityczne. Od po¸owy wieku Bank

Polski zacz¸ si« wycofywa z dzia¸alnoæci, ktr moýna nazwa w¸aæcicielskoÐzarzdcz. Ostatecznie

przynios¸a ona duýe straty i wraz z reorientacj polityki rosyjskiej na bardziej liberaln, dzia¸alnoæ

za¸oýycielsk pozostawiono kapita¸owi prywatnemu, w tym zagranicznemu. Bank Polski pozosta¸ instytucj

kredytu krtkoterminowego, osigajc w tej dziedzinie znaczny post«p.

Czynnoæci zwizane z emisj, obs¸ug rzdu i instytucji publicznych by¸y przejmowane przez instytucje

rosyjskie. By¸o to nast«pstwem likwidacji odr«bnoæci Krlestwa Polskiego i coraz g¸«bszej integracji

z cesarstwem. Zmiany w systemie pieni«ýnym rozpocz«¸y si« w latach czterdziestych. Od 1841 r. podstawow

jednostk pieni«ýn by¸ rubel, pojawi¸y si« teý dwuj«zyczne napisy na biletach Banku Polskiego. Ostatnia

emisja pienidza Krlestwa nastpi¸a w 1866 r., a cztery lata pniej Bankowi Polskiemu ostatecznie

odebrano przywilej emisyjny. Prawo to przekazano powsta¸emu w 1860 r. rosyjskiemu Bankowi PaÄstwa.

Po roku 1860 Bank Polski dzia¸a¸ jeszcze przez ponad 20 lat. W tym czasie by¸ po prostu bankiem

handlowym zajmujcym si« normalnymi operacjami depozytowo-kredytowymi. Sprawa jego likwidacji

by¸a jednak kwesti czasu. Warto odnotowa, ýe w tych warunkach polscy finansiæci z Leopoldem

Kronenbergiem na czele pracowali nad koncepcj przekszta¸cenia go w bank akcyjny o handlowym

profilu dzia¸ania. W¸adze rosyjskie nie zgodzi¸y si« na to i 1 stycznia 1886 r. Bank Polski postawiono

w stan likwidacji. Jego majtek i agendy przej¸ rosyjski Bank PaÄstwa.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: