Chrząstowska - Lektura i poetyka.doc

Lektura i poetyka (Współczesne uwarunkowania odbioru literatury)

Pojęcie "lektura" oznacza zarówno "proces czytania", jak i "materiał do czytania". Proces ten obejmuje m.in. czytanie dzieł literatury pięknej. Warto zwrócić uwagę na swoistość dzieła literackiego. Składają się na nią:

·         fikcyjny charakter świata przedstawionego,

·         obrazowość,

·         poetycka funkcja języka.

Przy czym każde dzieło wyznacza inne progi trudności (proza - poezja, tradycyjna i awangardowa poetyka, wiersz współczesny i dawny). Intensyfikację w procesach lektury i pełniejszy odbiór zapewni rozpoznanie swoistości literatury, języka utworów literackich, cech rodzajowych i gatunkowych.

Dla polonisty istotna zdaje się być wiedza, że dobre rozwiązania dydaktyczne oparte są na trzech czynnikach:

·         wiedzy o literaturze,

·         wiedzy o procesie dydaktycznym,

·         wiedzy o uczniu.

Termin "odbiór" (proces odbiorczy) pojawił się dopiero pod koniec lat 70. (W. Pasterniak "Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego", inni autorzy: Marzec, Polakowski, Chrząstowska, Uryga) za sprawą teorii Ingardena. Wcześniej (zamiast "recepcja", "odbiór") mówiono "czytanie", "lektura". Pojęcie konkretyzacji Ingardena utorowało drogę badaniom nad odbiorem i odbiorcą, w których dziś możemy wskazać następujące nurty:

·         zainteresowanie samym dziełem jako zorientowanym na odbiór,

·         badania historycznoliterackie ujmowane z perspektywy odbiorcy,

·         badania nad mechanizmami odbioru w kulturze literackiej.

Współcześnie problematykę tę wspiera semiologia (teoria znaku, nauka o istocie i funkcjonowaniu znaków). Bada ona także funkcjonowanie znaków między odbiorcą i nadawcą, czyli komunikację (proces porozumiewania za pomocą znaków).

Komunikacja dokonuje się przez proces emisji (nadawania) i recepcji (odbioru) znaku. Porozumiewamy się za pomocą znaków: świetlnych, dźwiękowych, ikonicznych i symbolicznych (umownych). Znaki językowe należą do znaków umownych (symbolicznych). Dzieło literackie jest systemem znaków literackich i samo (jako całość) także jest znakiem w szerszym systemie kultury.

Proces zachodzący między nadawcą i odbiorcą dzieła literackiego nazywamy komunikacją literacką.

Szczególnym przypadkiem komunikacji literackiej jest proces odbioru literatury w szkole. Jest on bowiem zapośredniczony - między autorem (nadawcą) i uczniem (odbiorcą) pośredniczą: podręcznik, program nauczania, opracowania pomocnicze, nauczyciel. Można więc powiedzieć, że odbiór szkolny jest wielorako uwarunkowany.

Rodzaje uwarunkowań:

·         instytucjonalne - system oświaty, struktura szkolnictwa, wyposażenie bibliotek, szkół, przymus lekturowy, program nauczania, podręczniki szkolne, pomoce naukowe, kadra, system kształcenia kadry, instruktaż metodyczny, pomoce metodyczne, poradniki.

·         socjologiczne - grupa uczniowska / szkolna, środowisko, podkultura dziecięca / młodzieżowa, komunikacja masowa.

·         psychologiczne - uczeń (wiek, stadium rozwoju umysłowego, uzdolnienia, dyspozycje umysłowe i emocjonalne, wykształcone nawyki odbioru, osobista kultura literacka), nauczyciel (osobowość, temperament, zamiłowanie do przedmiotu, kultura literacka, głos, wiek, powierzchowność, autorytet / jego brak, takt / nietakt).

·         prakseologiczno - pedagogiczne - model dydaktyki, teoria wychowania, poprawność prakseologiczna (ład, spójność, celowość czynności dydaktycznych, konsekwencja w działaniu, wymagania, dyscyplina).

·         literackie - tekst (treść, rodzaj i gatunek utworu oraz jego geneza), odbiorca wirtualny, teoria dzieła literackiego, założenia metodologiczne procesu analizy i interpretacji.

Rozumienie wytworów kultury (w tym także utworów literackich) nie można wyjaśnić tylko za pomocą procesów psychicznych (spostrzeganie, wyobrażanie, pamięć, myślenie, emocje). W badaniach Kreutza i Szumana ustalone zostało, że nawet w rozumieniu zwykłych tekstów istotną rolę pełni znajomość przedmiotu. Zatem dla rozumienia tekstu literackiego ważna jest nie tylko zdolność do myślenia abstrakcyjnego (a jest ono niezbędne ze względu na obrazowość, niedosłowność i symboliczność tekstu literackiego), ale i kompetencja literacka (znajomość przedmiotu).

Problematykę rozumienia możemy rozpatrywać w dwóch aspektach:

·         czysto psychologicznym - młodsi uczniowie znajdujący się w fazie myślenia konkretnego,

·         psychodydaktycznym - proces rozumienia uczniów starszych, którego podstawą jest aktualizacja i pogłębianie dotychczas zdobytej wiedzy i warsztatu.

Typowe mechanizmy odbioru szkolnego:

·         faktyczność, dosłowność odczytań, jednoznaczne interpretacje, streszczenia

·         mimetyzm (naśladowanie rzeczywistości), sztuka jako odbicie rzeczywistości, dokument

·         alegoreza wyizolowanych elementów, dychotomia utworu na treść i formę

·         wartościowanie przez kategorię realizmu

·         nierozpoznawanie znaków kulturowych i literackich

·         identyfikacja ze światem przedstawionym

·         projekcja własnych pragnień i dążeń

·         wypełnienie zmysłowe obrazu (dopisywanie wątków fabularnych i motywów spoza tekstu)

·         fałszowanie sensu

·         przymus czytania - brak motywacji

Czego uczniowie nie rozumieją?

·         istoty i funkcji znaków literackich

·         kreacyjny charakter sztuki słowa

·         zrozumienie struktury dzieła literackiego (jako całości znaczącej)

·         różnicy między prawdą logiczną a artystyczną

Jak sprawić, by odbiór był łatwiejszy?

·         zwrócić uwagę na wyróżniki literatury, obrazowość, funkcja poetycka języka (co odróżnia język literacki od języka codziennego)

·         wprowadzenie w zagadnienia fikcji literackiej

·         wskazanie związków między elementami utworu

·         wskazanie prawdopodobieństw życiowych i ich związków z różnymi formami obrazowania

·         funkcjonalna wiedza z poetyki, historii literatury i kultury

·         pomocny jest dystans wobec fikcji literackiej

·         ograniczenie emocji i wyobraźni na rzecz postawy badawczej

·         kontrolowanie luźnych skojarzeń i uznawanie granic tekstu

·         wykształcenie sprawności recepcyjnej, rozumienie reguł odbioru tekstu

·         wywołanie różnorodnych motywacji lektury (twórcza aktywność uczniów, wykonywanie utworu)

Wiedza szczegółowa z poetyki jest w szkole wtórna wobec procesu interpretacji. Proces interpretacji zaś uwarunkowany jest metodologią literaturoznawczą - przyjętą teorią dzieła.
A tymczasem w procesach rozumienia utworu ważniejsza niż szczegółowa jest ogólna wiedza z poetyki. Dlatego też Polakowski i Uryga mówią o "sytuacyjności" postaw estetycznych
w szkole. Doświadczenie i przeżycie estetyczne rodzi się bowiem w akcie poznania
i intelektualnej gotowości w procesach poznania. Kierują zatem swoją uwagę ku kompetencji literackiej.

1