1.2.Furdal-Przedmiot i zakres historii języka polskiego.pdf

Antoni Furdal

PRZEDMIOT I ZAKRES HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO

W niepublikowanych dyskusjach, jakich wiele wokół historii języka polskiego, powtarza

się najczęściej opinia, że jej przedmiotem są tzw. zewnętrzne dzieje języka, gdy przedmiotem

gramatyki historycznej ma być jego rozwój wewnętrzny. Fragmenty tych dyskusji przedostają się

niekiedy do druku, czego ostatnim przykładem jest wystąpienie S. Szlifersztejn. Oto wnioski

autorki: "Być może, że jeżeli zadaniem historii języka przy ukazywaniu ogólnych przyczyn

ewolucji jest m. in. zrozumienie związków przyczynowych, zachodzących w pewnych okresach

miedzy różnorodnymi faktami, tzn. językowymi i pozajęzykowymi czy gramatyka i leksyka, to

zadaniem gramatyki historycznej jest ujawnienie tych związków między faktami

jednorodnymi, tzn. między poszczególnymi faktami fonetycznymi, fleksyjnymi, między

fonetyką i fleksją czy fleksją i składnią". (S. Szlifersztejn, Historia języka a gramatyka

historyczna w studiach polonistycznych, "Poradnik Językowy", Warszawa 1964).

To nawiązujące do tradycyjnych poglądów ujęcie nastręcza pewne wątpliwości.

Wynikałoby bowiem z niego, iż podstawą rozdziału zjawisk opisywanych przez językoznawcę,

między historią języka a gramatyką historyczną jest ich interpretacja. Wiadomo jednak, że

interpretacja faktów językowych jest często dyskusyjna, a poglądy na nie bywają wręcz

przeciwstawne. Jedne i te same zjawiska (np. mazurzenie czy zanik samogłosek pochylonych)

mogą być oceniane jako rezultat wewnętrznej ewolucji języka bądź jako wynik działania

czynników stojących poza systemem językowym. W ten sposób ustalenie zakresu tematyki

historii języka polskiego byłoby zależne od najzupełniej indywidualnych przekonań,

niemożliwych do obiektywnego skontrolowania.

Trudności tych unika drugie stanowisko, reprezentowane przez Z. Klemensiewicza: "Tu

się też zarysowuje granica i różnica między gramatyką historyczną i historią języka. Tamta

rejestruje wszelkie fakty zmienności, nawet bardzo odosobnione, hapax legomena , wszelkie

tendencje rozwojowe, nawet wykolejone, zwyrodniałe, szybko obumierające; ta dąży do

nadbudowy, uogólnienia, unadrzędnienia, oderwania od szczegółów nieraz sprzecznych, czasem

przypadkowych, niekiedy krótkofalowych, kolejnie niknących i znów powracających."

(Z. Klemensiewicz, Zagadnienia i założenia historii języka polskiego). Trudno nie zauważyć, że

takie postawienie sprawy prowadzi jednak do zepchnięcia gramatyki historycznej na dalszy plan.

Historia języka przejmuje wszystkie ważniejsze zadania językoznawstwa historycznego, czyniąc

jednocześnie gramatykę historyczną magazynem szczegółów materiałowych. Na tego rodzaju

ujęcie (słuszne może ze względów terminologicznych, bo mianem historii języka określa się tu

jednostkę nadrzędną, opisującą rozwój językowy) niełatwo się zgodzić, gdyż ginie w nim to,

cośmy tradycyjnie zwykli uważać za historię języka.

s.115-116

Czym się stała historia języka polskiego w ostatnich czasach, możemy się zorientować

z materiałów Sesji Odrodzeniowej w r. 1953, zwłaszcza zaś z dyskusji nad referatem

W. Kuraszkiewicza o języku M. Reja (w: "Odrodzenie w Polsce. Historia języka", Warszawa

1960, cz. I). Wśród dyskutantów zarysowały się wyraźnie dwa stanowiska: historyków literatury

i językoznawców. Pierwsi widzieli w historii języka naukę pomocniczą w stosunku do dziejów

literatury i domagali się od językoznawców współdziałania w rozwiązywaniu interesujących ich

zagadnień. Językoznawcy natomiast w sposób mniej lub bardziej wyraźny dawali do

zrozumienia, że ich zadaniem jest co innego, mianowicie śledzenie wewnętrznego rozwoju

języka. Takie stanowisko nie jest niczym innym, jak potwierdzeniem tezy o marginalności

historii języka w zespole nauk lingwistycznych. Jedynie Z. Klemensiewicz próbuje (...) bronić jej

niezależnego stanowiska, ale w konsekwencji prowadzi to do utożsamienia historii języka

w ogóle z językoznawstwem diachronicznym.

Widać, że przedstawione wyżej sposoby traktowania historii języka polskiego nie dają

wystarczających i jasnych argumentów co do jej stanowiska w obrębie lingwistyki. Pozostaje

zatem ostatnia możliwość: wyróżnianie historii języka i gramatyki historycznej w naszym

językoznawstwie historycznym jest uwarunkowane raczej względami dydaktycznymi. Zwróćmy

uwagę, że w dyskusjach na ten temat zabierają głos wyłącznie osoby związane z dydaktyką

uniwersytecką bądź twórcy opracowań syntetycznych, natomiast autorzy szczegółowych rozpraw

z polskiego językoznawstwa historycznego nie mają potrzeby opowiadać się za zaliczaniem

danej rozprawy do jednej bądź do drugiej dziedziny.

s.117

Zastanówmy się, jakie warunki powinna spełniać historia języka polskiego, by ją można

było uznać za niezależną dyscyplinę nowoczesnego językoznawstwa. Musielibyśmy wykazać po

pierwsze, że opiera się na własnej podstawie materiałowej (tekstowej), i po drugie, że

podejmowane z jej zakresu tematy mogłyby być ograniczone tylko do opisu tekstu.

Przypomnijmy jeszcze raz, że językoznawca nie odcina się od powiązań faktów językowych

z historią, ale może zamknąć swoją pracę wnioskami, jakich mu dostarcza opis samego tylko

materiału zaczerpniętego z tekstu. Zatem historia języka będzie samodzielną gałęzią lingwistyki,

jeśli przynajmniej w pierwszej fazie zdoła się odgraniczyć od historii społeczeństwa.

s.118

W dzisiejszej polszczyźnie możemy wyróżnić cały szereg odmian: język kulturalny

potoczny, pisany język literacki, zróżnicowany mocno w zależności od gatunków literackich,

autorów i tematyki dzieł, najrozmaitsze typy języka naukowego, dalej mówionego zawodowego,

niewyspecjalizowane gwary ludowe, odmiany fachowe tych gwar, różne warstwy przejściowe

między gwarami a językiem kulturalnym, zróżnicowane geograficznie, zawodowo i socjalnie,

o niejednakowym stosunku do literackiej normy gramatycznej i leksykalnej.

A jak było w okresie, gdy z języka prasłowiańskiego wyodrębniał się niezależny język

polski? Sytuacja była wtedy nieporównanie prostsza. Istniał język, który z dzisiejszego punktu

widzenia odpowiadałby gwarom ludowym. Były one zróżnicowane prawdopodobnie tylko

geograficznie, bo odmienności wynikające z wykonywania różnej pracy lub użycia tych gwar do

celów prymitywnie artystycznych z pewnością nie były wielkie. Nie mamy jednak prawa nazwać

ówczesnego języka gwarami ludowymi, bo nie było przeciwstawiającego się im zespołu odmian

językowych, socjalnie wyższych.

s.118-119

A więc mamy dwie grupy zagadnień w rozwoju języka polskiego: ewolucję

ogólnopolskiego systemu językowego i rozwój odmian językowych. Narzuca się nam wprost

możliwość przyjęcia, że pierwszą z nich zajmuje się gramatyka historyczna, drugą - historia

języka. (...) czy takie ujęcie wyczerpuje tradycyjną tematykę historii języka polskiego? (...), nie

wszystko, co się w praktyce wykłada na kursie historii języka, jest historią języka. Zobaczmy

jednak najpierw, co wejdzie do grupy zagadnień określonych tu jako rozwój odmian językowych.

Biorąc chronologicznie, po okresie istnienia pierwotnego "naturalnego" języka polskiego mamy

do czynienia z symbiozą polszczyzny i łaciny. Ta bowiem, jak wiadomo, spełniała początkowo

rolę języka pisanego i kulturalnego mówionego niektórych sfer czy tylko okoliczności. Z czasem

jednak dochodzi do pojawienia się obok niej języka polskiego. Powstaje jego odmiana kulturalna

zarówno mówiona, jak pisana (...). Odmiany te zaczynają się od początku różnicować na

potoczną i fachowe. Specjalne miejsce zajmuje odmiana artystyczna (powstanie języka literatury

pięknej). Z wolna pojawia się coraz więcej odmian językowych. Różnią się one między sobą nie

funkcją - to dla językoznawcy drugorzędne - ale formą. Jedne z nich kontynuują w zasadzie

elementy językowe odziedziczone z czasów dawniejszych, w drugich stwierdzamy obecność

niepolskich (wpływy obce). (...) Razem z rozwojem miast powstają dalsze typy języka

potocznego, warstwy pośrednie między mową kulturalną a ludową. Coraz bardziej zaczynają się

między sobą różnić odmiany języka literatury naukowej, a zwłaszcza pięknej (style literackie).

Wraz z rozwojem literatury obserwujemy wyraźniejsze odrębności indywidualne (język

autorów).

s.120

(...) czy historyk języka może się w pierwszej fazie pracy odciąć od powiązań faktów

językowych z historią społeczeństwa i zająć się tylko tym, co mu daje tekst. (...) Przez tekst nie

należy rozumieć wyłącznie zapisanego fragmentu realizacji języka. Tekstem będą przede

wszystkim formy językowe mówione, dla nas niekiedy formy jedynie rekonstruowane z czasów

przedpiśmiennych. (...) dla historyka języka, który w myśl przedstawionych wyżej założeń

zajmuje się różnymi odmianami językowymi, materiał tekstowy tych odmian stwarza

dostateczne, znacznie szersze niż w poprzednim wypadku pole badań. Na podstawie materiału

tekstowego można dojść do szeregu uogólnień, które (z grubsza biorąc) dotyczyć będą dwóch

aspektów: na czym polegają wspólności językowe między tymi odmianami, a na czym różnice.

s.120

Niekiedy może się wydawać, że tekstem się nie posługujemy, bo wystarcza nam

operowanie zaczerpniętymi zeń już uprzednio elementami. Jednakowoż nawet tak szczegółowe

zagadnienia, jak np. uchwycenie stylizacji archaizacyjnej możliwe jest w istocie tylko tą drogą.

Jeśli tekst konkretnego utworu literackiego zawiera elementy nie istniejące w materiale odmian

językowych tej samej epoki i jeśli te elementy odnajdziemy w zasobach odmian dawniejszych,

wyciągniemy z tego wniosek, iż należy je uznać za archaizmy. Jaką zaś droga pisarz do nich

doszedł, jest dla badacza języka zagadnieniem drugoplanowym. Językoznawca może się na tym

etapie pracy zatrzymać. To decyduje, że historia języka spełnia jeden z warunków uznania jej za

samodzielną dyscyplinę lingwistyki.

s.120

Trzecie zagadnienie (...) dotyczy synchronii i diachronii w badaniach językowych.

Współczesna lingwistyka wychodzi, jak wiadomo, z pojęcia systemu, co pociąga za sobą także

określone spojrzenie na językoznawstwo historyczne. Ewolucje języka możemy opisać w sposób

metodycznie poprawny, przedstawiając nie kolejne zmiany pojedynczych jego elementów

(fonemów, morfemów, wyrazów), ale dając synchroniczne przekroje przez język w następujących

po sobie epokach, innymi słowy - ukazując system językowy w kolejnych fazach rozwojowych.

Da się to z powodzeniem zastosować również do proponowanej tu definicji historii języka.

Odmiany językowe nie stanowią bowiem izolowanych jednostek, ale zespół systemów

językowych (co nie znaczy systemów gramatycznych), także powiązanych między sobą.

Zadaniem historyka języka będzie więc nie tyle zajmowanie się jedną odmianą językową (np.

językiem literatury pięknej) i ciągniecie jej przez stulecia, ile pokazywanie wzajemnego stosunku

między odmianami językowymi w kolejnych epokach. To znaczy: epoka A - istnieją następujące

odmiany języka..., powiązane między sobą następującymi elementami..., i różniące się

następującymi..., podobnie epoka B, C itd.

s.121

Na zakończenie najważniejsze wyniki dotychczasowych rozważań:

1. historia języka polskiego jest samodzielną dyscypliną lingwistyczną, opartą na tekście;

2. przedmiotem badań historii języka jest rozwój odmian językowych.

s.122

A. Furdal, Przedmiot i zakres historii języka polskiego. W zb.: Studia językoznawcze poświęcone

Stanisławowi Rospondowi . Wrocław 1966.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: