Analiza stylistyczna tekstu. Stylistyczna wartość środków językowych.
Analiza stylistyczna tekstu obejmuje opis elementów wszystkich poziomów języka: od najbardziej wyrazistego dla stylu słownictwa (dobór wyrazów i sposób ich tworzenia), poprzez poziom gramatyczny (kształt składniowy i typowe konstrukcje fleksyjne), aż do fonetycznego(np. typowe konstrukcje prozodyjne i rytmizacyjne).
3. 1. Wyrazowe środki stylistyczne
Podstawowym budulcem każdej wypowiedzi są wyrazy. Oryginalność wypowiedzi uzyskuje się przede wszystkim przez wprowadzenie do niej różnych wyrazów: oficjalnych lub potocznych; ekspresywnych lub emocjonalnie neutralnych; częstych albo rzadkich; nowych, modnych albo wręcz przeciwnie – dawnych (archaizmów); przestarzałych; pospolitych (nawet wulgarnych) lub eufemizmów; rodzimych albo zapożyczonych; użytych dosłownie lub metaforycznie; neologizmów, wyrazów poetyckich i in.
3. 1.1. Synonimy, hiperonimy, hiponimy
W tekstach użytkowych (nieartystycznych) dobór słów podyktowany jest przede wszystkim normą i zwyczajem językowym oraz dążeniem, by precyzyjnie i bez wieloznaczności oddawać sens zgodnie z intencją nadawcy. Odpowiedniość słowa wiąże się ze stosownym do potrzeb komunikacyjnych oraz okoliczności wypowiedzi, trafnym wyborem wyrazu spośród innych słów znaczeniowo tożsamych lub bliskich. Nazywa się je synonimami (np. miłosierny-miłościwy-litościwy-współczujący-samartytański-dobroczynny-charytatywny-filantropijny-ofiarny). Przydatne w tekstach użytkowych okazują się także hiperonimy (wyrazy o zakresie znaczeniowym szerszym, np. mebel w stosunku do fotela) oraz hiponimy (wyrazy o zakresie znaczeniowym węższym, np. kot w stosunku do ssaka). W tekstach obecność synonimów, hiperonimów i hiponimów jest przejawem bogactwa indywidualnego stylu autora. Dzięki zastosowaniu takich środków wyrazowych można uniknąć w tekście rażących, niezamierzonych powtórzeń. Synonimy ponadto, gdy ich szereg zawiera słowa o różnym nacechowaniu ekspresywnym, dają okazję do stopniowania w wypowiedzi ładunku ekspresywnego.
3. 1.2. Peryfraza
Podobną funkcję do synonimu pełni w tekstach peryfraza. Jest ona połączeniem wyrazów o charakterze opisowym, zastępuje pojedyncze wyrazy. Przykładami konstrukcji peryfrastycznych są na przykład zwroty: snuć plany (por. planować); dokładać starań (por. starać się), zająć stanowisko (por. ustosunkować się), wpaść w gniew (por. rozgniewać się),
wywierać wpływ, nacisk (por. wpływać, naciskać). Warto pamiętać o zachowaniu umiaru w ich stosowaniu, a także liczyć się z ich wartością stylistyczną: w znacznej części są one typowe dla wypowiedzi oficjalnych (zwłaszcza urzędowych). Inne mają nacechowanie książkowe, erudycyjne. Niektóre budzą wręcz zastrzeżenia poprawnościowe (*posiadać znajomość, *mieć w posiadaniu,* fakt istnienia).
Są sytuacje, w których peryfrazy okazują się wyjątkowo przydatne. Dzieje się tak na przykład w wypadku, gdy ze względów kulturowych, estetycznych, cenzuralnych nadawca nie chce wprowadzić do wypowiedzi pewnych słów. Posługuje się wówczas peryfrazami eufemistycznymi (np. pustynia intelektualna, zamiast: ktoś głupi, kobieta w wieku balzakowskim, zamiast: kobieta dojrzała, sprawny inaczej, zamiast: inwalida, rozmijać się z prawdą zamiast: kłamać).
Peryfrazy mogą także służyć celom ozdobnym w kontekstach, w których konstrukcji opisowej używa się zamiast już wiele razy powtarzanej w tekście nazwy (np. pora krokusów, zamiast: wiosna, największy polski kompozytor romantyczny, zamiast: Fryderyk Chopin, kraj kwitnącej wiśni, zamiast: Japonia itp.).
3.1.3. Wyrazy modne i szablon leksykalny a styl
Niefortunne dla stylu jest posługiwanie się wyrazami modnymi (np. formuła – w wielu kontekstach lepsze jest użycie rzeczowników: forma, postać, kształt: nowa formuła audycji; szeroki – w wielu kontekstach lepsze jest użycie przymiotników: wszechstronny, duży, różnorodny, powszechny: szeroki dostęp do dóbr kultury) oraz stosowanie szablonu leksykalnego (skostniałych, utartych zbitek słów). Uleganie modzie na niektóre wyrazy stanowi poważne zagrożenie dla stylu indywidualnego: słowa o dużej frekwencji w tekstach, zacierają swoją wyrazistość znaczeniową i eliminują z naszego języka inne, znaczeniowo precyzyjniejsze i ze względu na okoliczności komunikacyjne stosowniejsze. Korzystanie z szablonu leksykalnego staje się często w tekstach źródłem znaczeniowego nadmiaru. Jest on obecny na przykład w takich schematycznych znaczeniowo nadmiarowych połączeniach, jak: *cofnąć się do tyłu (zamiast: cofnąć się), *spaść w dół (zamiast: spaść), *podnieść się do góry (zamiast podnieść się) itp. Automatyzm w ich odtwarzaniu zwalnia użytkowników z dbałości o podstawową cechę dobrego stylu w tekstach użytkowych, jaką jest jego prostota.
3.1.4. Wartość stylistyczna wyrazów zapożyczonych
Stylistyczna wartość wyrazu wiąże się często z jego pochodzeniem. Wyrazy zapożyczone, szczególnie z języka łacińskiego, współtworzą książkowe nacechowanie tekstu. Taką właściwość wykazują na przykład rzeczowniki: iluzja, atrofia, dyslokacja, inklinacja, redundancja itp. Właśnie dlatego nadają się one do użycia w tekstach naukowych, erudycyjnych. Jeśli nadawcy zależy na stylistycznej neutralności tekstu, lepiej by stosował, jeśli to tylko możliwe, polskie odpowiedniki zapożyczeń (np. złudzenie, zanik, rozmieszczenie, pociąg, nadmiar).
3.1.5. Słownictwo wspólnoodmianowe i wyrazy o ograniczonym zakresie użycia
Tylko pewną część zasobu leksykalnego polszczyzny stanowią wyrazy neutralne, czyli takie, których można używać swobodnie w każdym typie tekstów. Bywają one nazywane za A. Markowskim słownictwem wspólnoodmianowym (por. A. Markowski, 1990). Składają się na nie wyrazy, które nie należą do leksyki nacechowanej ekspresywnie, ani do słownictwa specjalnego (naukowego, zawodowego, środowiskowego), ani erudycyjnego, np.: niebo, spotykać się, gwiazdy, ziemia, chleb, , łokieć, miękki, gorący, serce, skakać, pływać, chodzić, szybki itp. Warszawski językoznawca proponuje trzy testy na wykrywanie słownictwa wspólnoodmianowego:
Test pozytywny o formule: Proszę pomyśleć o X (z mutacjami dla różnych części mowy) – odróżniający słownictwo wspólnoodmianowe od nacechowanego ekspresywnie.
Test negatywny o formule: Jest to tak zwany X i Jest to, jak to się mówi, X (Można, jak to się mówi x-ować) –– odróżniający słownictwo wspólnoodmianowe od słownictwa specjalnego.
Test negatywny o formule: Jest to, że się tak wyrażę X (Można, że się tak wyrażę, x-ować i Jest to, przepraszam za wyrażenie, X (Można, przepraszam za wyrażenie, x-ować) – odróżniający słownictwo wspólnoodmianowe od słownictw...
warycki