Wiech Cafe pod Minogą.pdf

Z chomika Valinor

Stefan Wiechecki

(WIECH)

Cafe „Pod Minogą"

Tekst oparto na wydaniu Książki i Wiedzy, Warszawa 1991

Przedmowę napisał SZYMON KOBYLIŃSKI

Okładkę i stronę tytułową projektował MICHAŁ JĘDRCZAK

Korekta ': HALINA RUSZKIEWICZ , "

Skład komputerowy: SOFT EDITION

ul. Umińskiego l /44, 03-983 Warszawa

tel. 671 38 75

S> Copyright by Alicja Wiechecka Warszawa 1979

by Unia Wydawnicza „Verum"

Warszawa 1998

ISBN 83-85921-49-4

I PATRZ, PAN, CO SIĘ ROBI!

Pan Stefan Wiechecki z Saskiej Kępy, elegancki, ironicznie uśmiechnięty

dżentelmen z dyskretnym wąsikiem, należał do najobrotniejszych dziennikarzy i

najsławniejszych pisarzy dwu ważkich epok kultury polskiej: Ściślej: trzech,

wliczając lata wojny i okupacji, będące akurat motywem głównym niniejszego tomu

Wiecha. Lata po trosze próby, i to zwycięskiej próby, tych cech, tych wartości,

z jakich zostały zbudowane postaci literackie wielkiego artysty. Knajacka, z

lekka — lub nie z lekka — szemrana populacja jego tekstów, ta szczególna i

specyficzna „Warsiawka", stała się bowiem tyleż portretem, ile wzorcem wcale

niemałej sfery stolicy, nawet dla kogoś, kto jest bardzo daleko od wszelkich

Maniusiów Kitajców, cwaniackich Szmulek i praskiego folkloru, jak był zresztą

osobiście w swym stylu bycia, życia i kręgów towarzyskich sam autor opowieści.

Albowiem cechy i wartości bohaterów Wiecha są uniwer-salniejsze, rozleglejsze

niż Szmulki, stanowią — śmiem twierdzić — ogólniejszy i znaczący rys całej bez

mała naszej niepokorności wobec wszelkiej przemocy i wszelkiego zniewolenia, a

sztafaż akurat warszawski — gdzie już dawno „w Saskim Ogrodzie przy wodotrysku

pan policmajster dostał po pysku" — jedynie wzmacnia, podkreśla i daje jeden z

możliwych kostiumów sprawie nader rozległej i wiekowej. Taki fryzjer z Lalki

Prusa, taki Rzędzian z Trylogii Sienkiewicza, lwowski Tońcio ze Szczepciem,

poznańskie „bubki frechowne" Łosia, wileńskie Kaziuki i krakowskie typy sławnego

wodewilu o Krowodrzy — to rodzeni bracia pana Aniołka i całej „Cafe pod Minogą".

Właśnie w swojej zadziornej niezgodzie na krzywdę, na gwałt zadawany swobodzie i

godności. Za wielkie słowa? Wcale nie za duże, gdyż właśnie — na podobieństwo

paryskiego gawrosza — zjadliwa ironia ulicy, szyderstwo przechod-

nią, niczym hyrność podhalańska i twardość śląska, bije we wszelkiego wroga

bronią wyjątkowo ostrą i skuteczną, a mianowicie ośmieszeniem go,

obezwładnieniem przez celną kpinę. I jeśli Wiech potrafił upiory okupacyjne,

uosobione w żandarmerii czy pokrewnych patrolach, nazwać (lub wsławić ich

nazwanie autentyczne): „blondyni w blaszanych kapeluszach" — to ukazał w pełni

tę niezniszczalność moralnych zwycięzców, zdolnych do wyszydzenia zagrożeń z

wysokości swych racji. Taki niby przelotny epitet, a ileż w nim poczucia siły i

wyższości! No, a zdanko pana Piecyka, rzucone mimochodem w roku 1956: „— Jak nam

te zachodnie szkopy Warszawę sfajczyli?!..." Toż to najzjadliwszy komentarz

polityczny! I to właśnie okazało się uniwersalne w naszym narodzie,

ponadczasowe, stałe.

A niewyobrażalne bez najważniejszej zalety: bez poczucia humoru.

Nieodparty dowcip, pobrany z natury, stanowi naczelny i najskuteczniejszy nośnik

literacki, ba! moralizatorski, tych dzieł, tego dorobku, którego Cafe jest

typowym przykładem. To rabelaisowska, dickensowska, twainowska, czechowowska i

mrożkowska wreszcie linia twórcza w światowym skarbcu kultury. Tędy wiedli

swoich bohaterów (nawet bez dosłownego żartowania, ale zawsze z wyczuciem

paradoksu) najwięksi, „gdyż—jak stwierdził jeden z nich, Joseph Conrad —

wszystko stoi na żarcie". Niech Szekspir z Dantem, tym od Boskiej komedii,

poświadczą z samego szczytu Parnasu.

Jakiego zaś warsztatu komediowego, sposobu technicznego w swoim dowcipie użył

Wiech? Po pierwsze użył wiecha, tego, który dostąpił zaszczytu naukowego owej

małej litery, znaczącej awans na pojęcie literackie, na zjawisko kulturowe. A

więc język, mowa i tryb skojarzeń, oto czym się posługiwał pan Stefan w swoim

dziele. Tu bardzo cenną uwagę uczynił pewien autentyczny twórca, wywodzący się z

kręgów praskiego folkloru, skądinąd wyborny stolarz i wcale nie gorszy pisarz

(autor Opowieści wuja z Zacisza, Iskry 1983), majster Stefan Roguski. Otóż

artysta ten, mówiąc kiedyś w prywatnej rozmowie o tworzywie Wiecha, stwierdził,

że wszystkie zwroty, sposoby werbalne, zbitki myślowe, słowem cały zespół

wyrażeń

panów Piecyków i szwagrów Piekutoszczaków jest prawdziwy, taki się spotykało od

Zygmuntowskiej po owo tytułowe Zacisze; jednakże w życiu, w mowie tych dzielnic

występowało to z rzadka, niczym rodzynki w cieście zwykłego, wspólnego dla

wszystkich rodaków języka. Te „znakiem tego", te „przypuszczam, że wątpię" i

inne „w ząbek czesane" ozdóbki, na co dzień rozproszone, zostały przez Wiecha

zagęszczone, skondensowane, wzmocnione niejako w postaci dialogów, pyskówek,

monologów jego figur literackich. Na tym właśnie polegała prawda i zarazem

przetworzenie zjawiska lingwistycznego, a jednocześnie specyfika narracji.

Narracji, która niosła przepyszne sceny, zbitki obrazowe, gęstą i z reguły

komiczną fabułę — także wydestylowaną z życia. Nie dziwota, toż pisarz narodził

się w miejscu, gdzie samo życie destyluje swoje jaskrawości, swoje intensywne

przygody z bliźnimi, czyli w sądzie cywilnym przed wojną. Pan Piecyk wiódł się w

prostej linii z tamtej publiczki, jaką tak olśniewająco ukazał Prus w Lalce,

odmalowując sale warszawskiego sądu i fascynujące typy tamtejsze. Łącznie z —

jakże ważkim naonczas, aż po pierwszy okres twórczości Wiecha -sprawozdawcy —

bujnym folklorem żydowskim stolicy! Kwintesencją tego aliażu stał się jeden z

ulubionych placów Wiecha, przesławny, nieodżałowany Kiercelak, niepowtarzalny

targ, panoptikum typów i typków. Dalekim echem, pozbawionym już bogactwa

kupieckiego z pobliskich Nalewek, jest Bazar Różyckiego między Targową a

Brzeską, relikt daw-ności, jakże niestety wyblakłej i sczezłej... Kiedy jednak

świeżo w telewizji oglądałem zbiórkę, zrzutkę ze wszystkich kramów na

najszczytniejsze cele narodowe („Żeby pomóc temu rządowi — mówiła jakaś

„nieśmiertelna paniusia", równa tamtej ze strof Tuwima — bo myśmy tu mieli cały

czas naszą własną, tajną "Solidarność*, cały czas..."), odczułem odległy wiew

lat odeszłych, a przez Wiecha dokumentowanych. Lat głębokiej wrażliwości na

sprawy najpatetyczniejsze, ale przecież podane z wdziękiem i wesołą

nonszalancją, właśnie w tym stylu i tym gestem, jakby to uczynił pan Walery

Wątróbka. Onże Walery Wątróbka, który dracznie i hecnie, ale przecież

uczestniczył via „Expressiak" w co ważniejszych wydarzeniach kultury, od

„Lilii Wenecji" począwszy, i który się stał dzięki Wiechowi nowym Niemcewiczem w

specjalnych, szmulkowskich Śpiewach historycznych powojnia. Tego powojnia, jakie

pozbawiało ogół związków z tradycją, z dziejami, z wielką przeszłością.

I nie było wcale przypadkiem, że to akurat pan Stefan Wiechecki został

prelegentem na pewnym tłumnym zebraniu świata publicystycznego, kiedy po polskim

Październiku zaświtała (jakże przelotnie!) nadzieja na okiełznanie cenzury. To

właśnie on, Wiech, autor tak znaczącego zwrotu jak „pan wiesz, a ja rozumie",

czyli mistrz zjadliwej aluzji, wygłosił arcydowcipny referat o wystawianiu

cenzury do wiatru. Stamtąd poszła owa walna recepta, by chcąc uchronić przed

czerwonym ołówkiem zdanie A, trzeba napisać na przynętę stokroć ostrzejsze

zdanie B i wtedy strażnik ustroju rzuci się wykreślać wielkie bluźnłerstwo,

dzięki czemu to właściwe zda mu się niegroźne, puści je płazem, a o to szło od

początku. Bo też od pierwszych felietonów zdruzgotanej i odradzającej się

Warszawy Wiech, nie inaczej niż Sienkiewicz, „dla pokrzepienia serc" mrugał

porozumiewawczo okiem — już to pana Piecyka, już to pana Wątróbki czy nawet

Gieniuchny — do czytelników i zawsze był po stronie tych, którzy dobrze

wiedzieli swoje i którzy nigdy nie porzucili nadziei.

Napadano na Wiecha nieraz, czując w nim dobrze przeciwnika, groźnego przez tę

zdolność morderczej kpiny, przeciwnika wszelkiego „betonu"! Napadano rozmaicie,

deprecjonując wartość artystyczną dzieła, pomniejszając znaczenie kulturowe

dorobku, a zwłaszcza napadając na rzekome „zaśmiecanie języka". Ha! Akurat w

dobie, gdy z najwyższych trybun lało się to upiorne: „byŁOby błyn-demniemać, że

Salamon naleje z pustego na hAktary..." Potrafił na to odpowiedzieć bez kostiumu

a la Piecyk, wprost od siebie, gniewnymi słowy: „Moi bohaterowie używają

zabawnej gwary, ubarwiającej polszczyznę, ale żaden z nich nie popełnił nigdy

błędu w rodzaju idąc od dworca leżały szyny tramwajowe..." W zalewie strasznej,

odgórnie wzmacnianej brzydoty języka teksty Wiecha stanowiły wzorzec

poprawności, folklorem jeno inkrustowanej ku ozdobie. .:•••••:••. , ' •„-.. :

"-.c1. ; --.• •• ."<.><• ••:•: , ..;.••.- •.-

Tymczasem najwięksi uczeni w polszczyźnie byli admi-ratorami dorobku i znaczenia

Wiecha, a jeden z tuzów polonistyki, sławny varsavianista, spec od metodyki

języka (i zarazem autor cennego Słownika gwary warszawskiej XIX wieku), profesor

Bronisław Wieczorkiewicz, wprowadził właśnie do nazewnictwa naukowego termin

„wiech" jako pojęcie lingwistyczne. Nie umiem powiedzieć, który z pisarzy

dostąpił takiego zaszczytu, mimo ogromnych zasług; nie powiadamy jednak, że ktoś

„pisze strugiem" albo „stosuje w narracji prusa", tu zaś aż taka nobilitacja!

Toteż obok mnóstwa innych atrakcji czytelniczych delektujemy się w czasie

lektury Wiecha — właśnie wiechem. Boy zwracał kiedyś (jako poeta notabene)

słusznie uwagę na piękno brzmieniowe u Fredry, wskazując m.in. na „Pod-stolinę,

wdówkę tantną, wdówkę gładką". Pan Stefan miał zaś wyjątkowo wyczulone ucho na

melodię, na muzykę frazy literackiej, rzecz jasna: łącznie ze zwrotami Piecyków

czy Piekutoszczaków. Warto wczuć się, uwrażliwić i na tę urodę prozy Wiecha;

otwórzmy książkę na chybił trafił, odczytajmy głośno i wyraźnie dowolny

fragment, dajmy na to: „— I patrz, Stasluchna, chociaż szkopy naokoło, polski

starosta w razie zabradziażenia spokoju do polskiego mamra może cię wsadzić! —

dodał Maniuś, ocierając zgiętym palcem wskazującym łzę z powieki..."

Wiech, często i chętnie występujący na estradach, przed mikrofonami, w

wieczorach autorskich (był pierwszym pisarzem inaugurującym cykl osobowości

telewizyjnych w pierwszym tejże Telewizji Polskiej programie, gdy do kilku

odbiorców odezwał się z — jak to właśnie raz na zawsze nazwał wtedy stylem pana

Piecyka — „radia z lufcikiem"), nie był najlepszym interpretatorem własnych

tekstów. Warsiaskie akcentowanie słów i zdań, tak arcymistrzowsko podawane przez

wielkich: Grzesiuka i Stępowskiego, nie było mocną stroną Stefana Wiechec-kiego,

choć nikt lepiej odeń nie wyczuwał niuansów tej mowy. Natomiast, co chcę

podkreślić, wyraziście skandował ów wewnętrzny, literacki, muzyczny rytm i puls

swej prozy. A jest to cecha warsztatu już staroświeckiego, rzadko dziś

zauważana, jeszcze rzadziej stosowana przez współczesnych twórców, cecha w swej

staroświeckości piękna

urodą zabytku, bo też i zabytkowej łaciny jako chwytu formalnie sięgająca.

Osobnego foliału rozważań wymagałaby analiza obrazowości tego języka, zwłaszcza

w warstwie gwarowej, co zresztą po części uczynił prof. Wieczorkiewicz. Dowcipna

lapidarność określeń wynalazczych etymologicznie, tak chyba należałoby językiem

uczonego określić zjawisko Wiecha i wiecha. To są przecież całe girlandy

metafor! „...Wrócę z wojny, ślub się zrobi i wszystko będzie w korekt. Na razie

jesteś wolna, ale pamiętaj, że jakbym się dowiedział w wojsku o tobie czegoś nie

a propos, na polski urlop przyjadę, fiołków pod terni kochanemi oczkami nasadzą,

morduchnę na ciemny mahoń przerobię, tak jakbym by} mężem przysięgłem..."

Fiołki, mahoń, same przenośnie, a to właśnie jest typowością tejże mowy,

obrazowej i komizmem podszytej. I to właśnie również Wiech zagęścił na potrzeby

swych utworów, temu nadał intensywność stylistyczną większą niż w ustach żywych

mieszkańców Starówki, Szmulek czy Woli. Swoiste kłamstwo sztuki stanowi o

prawdzie wizji.

Sprawozdawca tedy sądowy, onże antreprener teatralny i obrotny biznesmen

stołeczny, z czasem dystyngowany posiadacz ekskluzywnej willi, a zarazem piewca

i ulubieniec dzielnic tyle brutalnych, ile zakazanych i jednocześnie poetyckich

folklorem miasta, a także patosem emocji w przełomowych chwilach — był Wiech

postacią wyjątkowo barwną i wrażliwą. Udzielny pan w swojej dziedzinie

literackiej, stworzył osobny i —jak dziś widzimy — niezbędny fragment naszego

dorobku kulturowego swoją niepowtarzalnością artystyczną, satyryczną i rodaczą.

Fakt, iż nie ma następców, epigonów i naśladowców, jest jednocześnie dowodem tej

niedosiężnej dla innych osobności twórczej, a także dowodem, że jedną z

trudniejszych dziedzin sztuki jest to, co zwiemy najzwyczajniej prostotą. :

Doceniajmy prostotę, najkunsztowniejszą ze sztuk!

Szymon Kobyliński

ROZDZIAL I

zawierający genezę tytułu całej opowieści

i szczegółowy opis przygotowań

do uroczystości familijnej w restauracji

państwa Aniołków

Myliłby się, kto by przypuszczał, że na szyldzie wymienionego w tytule

niniejszej opowieści zakładu gastronomicznego przy ulicy Zapiecek widniała

dorodna minoga na przybranym zieloną pietruszeczką półmisku. Nic podobnego.

Szyld wyglądał banalnie. Na czerwono pomalowanej blasze umieszczony był napis,

tchnący powagą urzędowego niemal dokumentu:

RESTAURACJA

III kategorii z wyszynkiem

napojów alkoholowych

wł. Konstanty Aniołek

Koncesja Genowefy Rypalskiej

i Wawrzyńca Śmieciuszki

Surowość głównego, umieszczonego nad wejściem znaku łagodziły dwa szyldy boczne,

których treść opiewała:

„Śniadania, obiady, kolacje" ; oraz

„Żymne i goronce zakonski". j i •

Wszystkie trzy godła były dziełem powszechnie cenionego na Starówce mistrza

sztuki malarskiej, pana Dawida Kapelana (Bonifraterska 18).

Część graficzna reklamy firmy uzupełniały dwie kartki wycięte z brystolu, na

których sam pan Aniołek wprawną ręką wypisał: „Pieczeń rzemska" i „Zrazy po

nalesońsku z gżypkamy".

Resztę propagandy załatwiały umieszczone na wystawie oryginały, jako to: lśniący

pozłocistą skórką dy-

dyszek cielęcy, biała kiełbasa garnirowana przysmażoną cebulką lub nacięty w

misterną, drobniutką kostkę rumiany boczek pieczony, wszystko to podane na

efektownym tle słojów z biało-czerwoną ćwikłą i zielonożółtymi „małosolnymi"

ogórkami. Oczywiście eksponaty zmieniały się odpowiednio do pory roku.

Nie było jednak nigdy w witrynie minóg. Na próżno też szukałby ich ktoś na

bufecie. Interpelowany o nie przez gości gospodarz odpowiadał zazwyczaj: —

Minoga robak, nie rybka i w porządnym interesie trzeciej kategorii nie ma prawa

figurować.

Stali bywalcy lokalu wiedzieli jednak, że nie zawsze tak bywało, że minogi w

musztardzie zajmowały kiedyś honorowe miejsce wśród innych zakąsek. Znali też

przyczynę znalezienia się ich na indeksie.

Oto przed kilku laty znany na Starówce alkoholik i awanturnik, niejaki Millerek,

pogniewawszy się na lokal za odmowę kredytu, zwrócił się do małżonki właściciela

z następującą apostrofą: „Ach, ty minogo z ma-łem łebkiem, za wieczne ondulacje

szarpana, ja cię tu zaraz nauczę szaconku dla gościa!" Po czym usiłował

przewrócić bufet, co mu się zresztą całkowicie udało.

Obrażeni współbiesiadnicy podnieśli się od stolików, usunęli awanturnika na

ulicę, ale orzekli, że:

„Właściwie pani Aniołek nie ma się o co obrażać, bo faktycznie na minogie

podobna. Długa, mizerna na urodzie, z małą mordką, tylko z tą różnicą, że nogi

posiada, ale za bufetem nie widać".

Wywołało to nową awanturę zakończoną wezwaniem pogotowia, ale odtąd lokal,

dawniej nazywany „Pod Aniołkiem", zdobył nową, błyskawicznie zaakceptowaną przez

Krzywe Koło, Nowomiejską, Freta i obydwa Dunaje, nie licząc, rzecz prosta,

Zapiecka, firmę: „Pod Mino-

gą"-

Pani Serafina Aniołkowa mimo „mizernej urody" obdarzona była przez naturę

niezwykle metalicznym, donośnym głosem, którym umiała należycie władać, oraz

temperamentem, nad którym nie życzyła sobie zbytnio panować. ,

Te cechy sprawiały, że pan Konstanty był właścicielem przedsiębiorstwa tylko de

nomine, na szyldzie. Twarde rządy w domu i w interesie sprawowała jego małżonka.

Powyższy układ stosunków politycznych w restauracji spowodował wykluczenie minóg

raz na zawsze z menu zakładu. Oczywiście dopomogło to raczej do utrwalenia wśród

klientów nowej nazwy firmy. Pan Aniołek protestował przeciwko tej nomenklaturze

dość słabo i tylko kiedy żona słyszała, a i wówczas pozwalał sobie na lekkie

przymrużenie oka.

Usposobienie miał bowiem jowialne i filozoficzne skłonności, na co w niemałym

prawdopodobnie stopniu wpływała waga własna — około 120 kilogramów. Sympatyczna,

rumiana jego twarz, ozdobiona staropolskim blond wąsem, zdradzała wielką

życzliwość dla bliźnich.

Lekko fiołkowy koniec nosa świadczył o żywym interesowaniu się swego właściciela

produkcją wszelkiego typu zakładów rektyfikacyjnych.

Gościnny był pan Konstanty również bardzo. Kiedyś, korzystając z nieobecności

żony, którą wybrała się do Gdyni na Święto Morza, sympatyczny restaurator,

wypiwszy jako środek zapobiegawczy przeciwko tęsknocie litr czystej wyborowej,

wprowadził w barze ciekawą innowację w postaci bezpłatnej konsumpcji dla

wszystkich chętnych.

Cafe „Pod Minoga" przeżyła wówczas okres najwspanialszego swego rozkwitu. Dzień

i noc wszystkie stoliki były zajęte. Za oblężonym bufetem królował

rozpromieniony pan Aniołek, rozdając na wszystkie strony potrawy i napoje.

Niestety okres ten trwał bardzo krótko. Gdy po trzech dniach pani Serafina

wróciła do baru, nie zastała ani jednej pełnej butelki, ani cienia zakąski.

Na środku sklepu w srebrzystej trumnie, obstawiony u wezgłowia zdjętymi z bufetu

sztucznymi palmami, spoczywał jej małżonek, obok w trumnie znacznie

skromniejszej chrapał pan Celestyn Konfiteor, właściciel sąsiadującego z barem

zakładu pogrzebowego.

Jak się odbyło przebudzenie, nie lubi pan Aniołek mówić, faktem jest, że od tej

pory pani Serafina nigdzie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: