Matusewicz Czesław - Wprowadzenie do psychologii.pdf - Psychologia podręczniki - gotowce.prace

Czesław Matusewicz

Wprowadzenie do psychologii

Janinie i Michałowi poświęcam.

Lublin 2005

„Znajomość ludzi jest domeną, której nikt nigdy nie opanuje do perfekcji, i nawet

najwytrawniejszy znawca ciągle przyłapuje się na błędach”.

A.Schopenhauer

Słowo wstępne

Prezentowane opracowanie zostało pomyślane jako pomoc dydaktyczna dla studentów,

rozpoczynających trudny proces przyswajania zawiłych zagadnień wiedzy z dziedziny zwanej

psychologią. Tak pojęte zadanie wymaga odpowiedzi na dwa podstawowe pytania: co należy

opisać, by studiujący wyrobili możliwie dokładne wyobrażenie o psychologii i, po drugie, jak

należy opisać charakteryzowane zjawiska, prawidłowości i nurty myślenia, aby spełnić postulat

komunikatywności przekazu.

Dokonano w nim selekcji materiału na podstawie kryterium znaczenia, to jest przedstawiono

wszystkie osiągnięcia myślicieli i psychologów-empiryków, trwale, zdaniem autora, wpływające

na procesy badań psychologicznych. W tym zestawie znalazły się trudne problemy sformułowane

jeszcze przez filozofów starożytnych, ale mimo licznych prób psychologów współczesnych, nie

rozwiązane do dnia dzisiejszego. Przykładem mogą to być pytania o istotę człowieka i psychiki

istot żywych. Wiemy na ten temat o wiele więcej niż starożytni myśliciele, ale nadal daleko nam

do wyjaśnienia tych zagadek natury.

Z dorobku psychologów nowożytnych uwzględniano przede wszystkim inspirujące teorie,

koncepcje metodologiczne i pomysłowe eksperymenty. Wspólną właściwością tych trzech

elementów jest to, że wyznaczały one kierunki poszukiwań i torowały drogę kolejnym pracom

badawczym, wzbogacającym wiedzę o procesach psychiki człowieka.

Pytanie o to jak należy opisać ukazywane zagadnienia może wydawać się nie na miejscu.

Wiadomo przecież jakimi prawidłowościami rządzi się komunikacja interpersonalna, istnieją

liczne publikacje i „instrukcje” podręczne na ten temat. Rzecz jednak nie sprowadza się do

umiejętności technicznych przekazu. Problemy psychologiczne są tak powikłane i tak wza-

jemnie przenikające się, że trudno je uporządkować zgodnie z logiczną zasadą wynikania lub

następstwa czasowego. Najczęściej badania najnowsze ukazują zagadnienia bardziej dokładnie i

wszechstronnie niż starsze. Wynika to m. in. z posługiwania się nowoczesną aparaturą

techniczną, lepszego przygotowania metodologicznego, wyższego poziomu wykształcenia

psychologicznego badaczy i innych. Zdarzają się jednak i takie sytuacje, że nowe badania

ukazywały doniosłość wcześniejszych koncepcji, niedocenianych należycie w czasie ich

powstawania. Należało je przypomnieć.

Niekiedy z prezentowanym wątkiem głównym kojarzą się uboczne. W takich sytuacjach

stosowano metodę grona, tzn. charakterystyki wątku wiodącego i wskazywania na jego

różnorodne powiązania uboczne. Praktycznie owe powiązania są demonstrowane w postaci tzw.

ramek, jako ciekawostki lub wyróżniające się konsekwencje. Przyjęcie tego sposobu prezentacji

miało zapobiec uproszczeniu obrazu narastania wiedzy, przedstawianego niekiedy symbolicznie

jako ciągła linia wznosząca.

Inną ważną kwestią wyboru metody prezentacji problemów danej nauki jest jakość języka

narracji. Wydaje się rzeczą oczywistą, że język profesjonalistów, w czystej postaci, jest zbyt

trudny, a nawet niedostępny osobom rozpoczynającym studia z danej dyscypliny. Chcąc ułatwić

im przyswajanie specjalistycznych wiadomości próbuje się niekiedy przedstawiać prawa nau-

kowe i wizje naukowców w kategoriach języka potocznego. Ułatwia to zapewne przyswajanie

informacji, ale nie sprzyja opanowaniu terminologii naukowej.

Z powyższych powodów przyjęto w niniejszym opracowaniu zasadę posługiwania się językiem

profesjonalnym, a środkiem ułatwiającym jego rozumienie mają być w miarę jasne i przejrzyste

definicje oraz przykłady stosowania wprowadzanych terminów.

Mam nadzieję, że taki sposób przekazania wiedzy o psychologii i badaniach psychologicznych

okaże się użytecznym i ułatwi rozpoczynającym studia przyswajanie dorobku tej dyscypliny

naukowej, a także zapewni Czytelnikom poczucie satysfakcji z racji poznania tego, co było

dotychczas (jeżeli było!) nieznanym i tajemniczym.

Na zakończenie trzeba powiedzieć czego Czytelnik nie znajdzie w przedkładanej pracy. Nie

ma w niej omówienia koncepcji metodologii ani poszczególnych metod badań psychologicznych.

Wymagają one dokładnej i wyczerpującej zarazem prezentacji, niemożliwej do realizacji w

syntetycznym wprowadzeniu. Nie ma w niej nawet pobieżnej charakterystyki psychologii

stosowanej, wzbogaconej dziś i ciągle wzbogacanej o liczne specjalizacje. To wykracza poza

zakres wprowadzenia ogólnoteoretycznego

W obiegu czytelniczym w Polsce znajdują się obszerne, a nawet bardzo obszerne amerykańskie

opracowania „Wstępu do psychologii”. Zawierają one wiele cennych informacji szczegółowych,

dobre ilustracje graficzne i wiele przykładów zaczerpniętych z codziennego życia

amerykańskiego. Te ostatnie nie zawsze są czytelne dla polskiego odbiorcy. Dla osób

zainteresowanych tymi pozycjami podaję ich wykaz. Oto on:

E.R. Hilgard: Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa, 1967 r.

D. G. Myers: Psychologia, Wyd. Zysk i Sp., Poznań 2003 r.

Ph. Zimbardo: Psychologia i życie,PWN, Warszawa, 1999 r.

CZĘŚĆ I

Rozdział I Psychologia przednaukowa

Nie wiemy kiedy pojawiły i jak się kształtowały pierwsze pojęcia i wyobrażenia psychologiczne,

właściwe naszej kulturze. Domyślamy się, że proces ten miał miejsce w latach 4500-3000 p.n.e.

Trudno jednoznacznie przypisać autorstwo tych wytworów, być może są one dziełem najstarszej

kultury greckiej, ale nie można też wykluczyć zapożyczenia od innych ludów (ludu), w tym od

Egipcjan.

Prehistoryczni Grecy, podobnie jak ludzie wszelkich czasów doświadczali bólu, radości,

zmęczenia, euforii, smutku itp. Obserwowali ludzi w sytuacji pracy, na wojnie, w trakcie

wymiany dóbr, zabawy i innych. Dostrzegali różnice między nimi. Jedni byli niezawodni w boju,

uczciwi w handlu inni wręcz odwrotnie. Trzeba było nauczyć się określać i dostrzegać

wspomniane różnice dla celów praktycznych. Ludziom czasów starożytnych znajomość psychiki

człowieka była równie potrzebna, aczkolwiek w różnym zakresie, jak nam, współczesnym.

Zainteresowania starożytnych Greków człowiekiem i jego psychiką nasiliły się w czasach

przechodzenia od „starego” do „nowego porządku” (ustroju niewolniczego), czasach chaosu walk

i niepewności. W okresie „siedmiu mędrców” pojawiły się maksymy o treści psychologiczno-

moralnej, które miały zastąpić starą, obyczajową regulację zachowań ludzi w zmiennych

sytuacjach społecznych. Radzono np. zachowywanie umiaru, kierowanie się rozsądkiem,

potępiano rozkosze („Rozkosze są śmiertelne, cnoty nieśmiertelne”) i inne.

Ta praktyczna wiedza sprowadzała się w zasadzie do tzw. mądrości życiowej, pozwalała unikać

niebezpieczeństw współżycia zbiorowego. Pomagała odróżnić osobnika groźnego od łagodnego,

wrogiego od nastawionego przyjaźnie, pobudzonego od spokojnego. Ułatwiała opowiedzenie się

po właściwej stronie, dokonania właściwego wyboru drogi życiowej. Znajomość psychiki

ludzkiej była równie potrzebna, choć w różnym zakresie, ludziom czasów prehistorycznych,

starożytności jak i nam, współczesnym.

Gromadzono obserwacje o ludziach metodą anegdotyczną, zwracano uwagę na wyjątkowo bar-

wne przypadki, nie przestrzegano zasady systematyczności w obserwowaniu, mimo to osiągnięty

poziom wiedzy i umiejętności jej wykorzystania wzbudzają nasz szacunek.. Ilustruję tę myśl

treść ramki 1.

Ramka 1

Agamemnon, dowodzący wojskami greckimi pod Troją, po wieloletnim, bezskutecznym oble-

ganiu miasta, opuszczony przez zagniewanego Achillesa, dysponował wojskiem o niskim morale.

Wojownicy myśleli raczej o domowych pieleszach, niż o walce z przeciwnikiem. Chcąc pobu-

dzić ich zapał do walki postanowił użyć pomysłowego fortelu. Zwołał, mianowicie, sekretną

naradę dowódców oddziałów i uzgodnił z nimi, że on na zgromadzeniu wojennym zaproponuje

opuszczenie placu boju i powrót do domów, a oni temu przeciwstawią się. Zachęcą także, posłu-

gując się chwytliwymi i zawczasu przygotowanymi argumentami, swoich podwładnych do

podobnego czynu. Pomysł zrealizowano, a rycerze uniesieni honorem wzbudzili u siebie zapał do

boju.

Takiego rozwiązanie problemu nie powstydziłby się współczesny psycholog społeczny, bowiem

zostały tu wykorzystane zasady reaktancji i dysonansu postdecyzyjnego (patrz str. 223 ), opisane

dokładnie w połowie XX wieku. Wzbudza to uznanie, a nawet podziw dla ówczesnych ludzi, że

dysponując tak prostymi metodami, dochodzili oni do tak wysokiego poziomu wykorzystania

wiedzy psychologicznej.

Wyobrażenia starożytnych Greków o psychice ludzkiej są interesujące dla współczesnego

psychologa i z tego względu, że to właśnie one stały się podstawą, punktem wyjścia dalszych

dociekań i badań w tej dziedzinie nauki. Wiemy jak trudno wyzwolić się z raz przyjętych

wyobrażeń i przekonań , utrwalonych stereotypów myślenia i odczuwania. Świadczy o tym na

przykład przekonanie o pechowej liczbie 13 , trwające ponoć około 30 wieków lub o szczęśliwej

liczbie 7, młodsze o 5 wieków.

Szczególny wpływ na myślenie psychologiczne wywarło greckie pojmowanie duszy (psyche).

Utożsamiano je z tym, co dzisiaj nazywamy życiem. Starożytny Grek dzielił świat na ożywiony i

nie ożywiony, a temu pierwszemu przypisywano duszę, czyli czynnik ożywiający, sprawczy.

Występował on według tych mniemań zarówno u ludzi, zwierząt jak i u roślin. Powodował trwa-

nie organizmu jako całości. Opuszczał ciało wraz z ostatnim tchnieniem, dlatego też skojarzono

na trwałe duszę z tchnieniem, duchem. Od momentu opuszczenia ciała następował jego rozpad,

śmierć. Ale życie nie ustawało, bo sądzono, że jest ono wieczne, a jedynie jego konkretne formy

zmienne i zniszczalne (śmiertelne). Nie znano więc nieśmiertelności indywidualnej,

nieśmiertelna była jedynie zasada życia.

Człowieka w czasach, o których mowa, traktowano jako mikrokosmos, w nim miały uwidacz-

niać się te same właściwości i prawa, które rządzą całym kosmosem. Z tego punktu widzenia

przypisywano duszy ludzkiej takie, które według danego myśliciela charakteryzowały całość

istniejącą. Jednak niemal powszechnie upatrywano w niej źródło ruchu, czynnika ożywczego

wobec ciała. H e r a k l i t np. dowodził, iż jest ona ogniem, gdyż w naturze jedynie ogień jest

żywy, ruchliwy. A życie jest ruchem, wieczną zmiennością. ( Ciekawe, że do dzisiaj o człowieku

żwawym, ruchliwym mówimy, iż ma w sobie ogień!). D e m o k r y t z kolei, utrzymywał, że

dusza, podobnie jak cała materia, jest zbudowana z atomów. Jednak jej atomy są bardzo drobne,

gładkie (koliste), niezmiernie ruchliwe, i właśnie dlatego ożywiają organizm. Zdolność do

autogennego ruchu, jak widać, traktowano jako podstawową cechę organizmów żywych,

tożsamą z psyche.

W najwcześniejszych koncepcjach psychologicznych nie dostrzegano substancjalnych różnic

pomiędzy duszą i ciałem, i jedno i drugie uznawane za materialne. Prezentowano pogląd, który

nazywamy m o n i z m e m m a t e r i a l i s t y c z n y m . Duszy przypisywano odmienną i

szlachetniejsza funkcję nośnika życia i nie dostrzegano dalszych właściwości, różniących ją od

ciała. Czucie np. rozumiano jako ruch cząsteczek wewnątrz ciała wywołany ruchem

przenikających doń cząsteczek zewnętrznych. W tym kontekście sformułowano zasadę, że

podobne działa na podobne, tzn. ogień (światło) działa na ogień cielesny (błyski w oku),

powietrze działa na odpowiednie cząstki w uchu, określony smak pokarmu zależy od tego, jakie

drobiny przenikają przez pory języka itp.

Zapatrywania te poddał gruntownej modyfikacji P l a t o n (427-347 p.n.e.) i to on wypracował

przesłanki poglądów i teorii dominujących aż do końca XVII wieku. Niekiedy wykorzystują je

także psychologowie współcześni.

Przede wszystkim wzbogacił o wiele nowych elementów pojęcie duszy. W dialogu pt. Fajdros

pisał „Bo to, co wiecznie się rusza nie umiera. Tylko to, co inne rzeczy porusza, a samo skądinąd

ruch bierze, mając koniec ruchu ma też koniec życia... Skoro tedy się pokazuje, że nieśmiertelne

jest to, co samo siebie porusza, wolno powiedzieć zupełnie śmiało, że to właśnie jest istota i

pojęcie duszy”.

Z założenia, że dusza sama z się może być źródłem ruchu wyciągnął Platon wniosek, że jest ona

nieśmiertelną. W jego interpretacji znaczyło to, że dusza może istnieć i realnie istnieje poza

konkretnym ciałem. Znaczy to, że prócz świata obserwowalnego zmysłowo musi istnieć świat

niematerialny, duchowy, zdaniem Platona doskonały. Jest to pogląd o charakterze d u a l i z m u ,

zaliczany do kategorii i d e a l i z m u o b i e k t y w n e g o .

Dusza przez pewien czas przebywała w świecie „ prawdziwego bytu”, w świecie idei. I właśnie

stamtąd wyniosła wiedzę racjonalną o takich zjawiskach jak doskonałe piękno, dobro,

sprawiedliwość itp. Jest to wiedza o ideach i w swej istocie jest wiedzą wrodzoną. A zatem

możemy zasadnie uznać Platona za ojca n a t y w i z m u , czyli poglądu o istnieniu wiedzy

wrodzonej, nie pochodzącej z doświadczenia. Pogląd ten jest przedmiotem sporów do dnia

dzisiejszego.

Platon sądził, że dusza nie jest jednolitą, że składa się z trzech elementów: rozumu,

pożądliwości i popędliwości. Pierwszy, lokowany w głowie, występuje u ludzi ceniących

przyjemność poznawania, wiedzy, a takimi są mędrcy. Drugi, czerpiący przyjemność z

przeżywania emocji, lokowany w sercu, charakteryzuje ludzi walki, rycerzy. Trzeci, najsilniej

występujący u rolników zlokalizował Platon w podbrzuszu. Każdego człowieka można charakte-

ryzować na zasadzie przewagi jednego z tych elementów.

Pierwszy jest racjonalny i szlachetny, godny osiągania, stanowi cel zabiegów tych, którzy dos-

konalą siebie. Pozwala on panować nad sobą, zachowywać równowagę emocjonalną, zbliżać się

do doskonałości, jest wręcz ideałem. Dzięki niemu człowiek dąży do prawdy, dobra i piękna,

przekracza granice naturalnej rzeczywistości, pociąga go t r a n s c e n d e n c j a .

Dwa pozostałe są irracjonalnymi, nie zasługującymi na szacunek, z tym, że popędliwy zyskał w

oczach Platona wyższa ocenę niż pożądliwy. Ostatni, najniżej stojący w platońskiej hierarchii

został przedstawiony niemal wyłącznie w kategoriach negatywnych. Ludzi o duszy pożądliwej

Matusewicz Czesław - Wprowadzenie do psychologii.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: