Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Powie�� w sze�ciu cz�ciach z epilogiem Fenomen Dostojewskiego Stawiaj�c w centrum swoich zainteresowa� cz�owieka, jego aspiracje i niepokoje, literatura, zw�aszcza ta wielka literatura, mo�e niejednokrotnie wcze�niej i trafniej ani�eli dociekania nauk humanistycznych wykrywa� to, co nurtuje ludzkie serca i umys�y, sygnalizowa� narastanie nowych konflikt�w czy kszta�towanie si� nowych postaw i nowych form stosunk�w mi�dzy lud�mi. Tym w�a�nie charakteryzuje si� tw�rczo�� Fiodora Dostojewskiego, autora m.in. powie�ci Zbrodnia i kara (1866), Idiota (1868), Biesy (1872), M�odzik (1875) i Bracia Karamazow (1879-1880). W swoich poszukiwaniach etyczno-artystycznych Dostojew-ski genialnie wyprzedza ledwie zarysowuj�ce si� w�wczas antynomie gwa�townie laicyzuj�cej si� �wiadomo�ci. I te w�a�nie sprzeczno�ci wyznaczaj� specyficzn� problematyk� jego powie�ci. Przy czym niepokoi pisarza nie tyle erozja �wiadomo�ci religijnej, co ewentualne konsekwencje emancypacji cz�owieka, kt�ry odrzuciwszy �idea� Chrystusa", �yje na w�asne ryzyko i odpowiedzialno�� zgodnie z samooczywist� � dla pisarza � dewiz�: je�li Boga nie ma, wszystko wolno. Up�yw czasu z�agodzi�, ale bynajmniej nie wygasi� nami�tno�ci towarzysz�cych sporom wok� osobowo�ci i tw�rczo�ci Dostojewskiego. Ten wybitny pisarz i my�liciel dla jednych pozosta� �okrutnym talentem", apologet� cierpi�tnictwa i prorokiem animowanym wielk� tradycj� patrystyczn�, dla innych � fanatykiem wolno�ci, szowinist� wielkoruskim, a nawet prekursorem faszyzmu. Tak czy inaczej mroczny i drapie�ny �wiat kreowany przez Dostojewskiego � przeci��ony i zag�szczony nad wszelk� miar� czasu i przestrzeni � wci�� fascynuje historyk�w literatury, filozof�w, psycholog�w i teolog�w, i to r�nej proweniencji. A wi�c czerpali z tego �r�d�a m.in. immoralista Fryderyk Nietzsche, psychoanalitycy od Zygmunta Freuda po Ericha Fromma, idol symbolist�w rosyjskich W�adimir So�owjow, prawos�awny mistyk Niko�aj Bierdia-jew i egzystencjalista bezbo�ny Jean-Paul Sartre, a tak�e katolicki personalista Henri de Lubac. O zasi�gu za� dyskusji Dostojewskiego ze �wiatem literatury niechaj �wiadcz� te, przyk�adowo tu wybrane nazwiska: we Francji � Guil-laume Apollinaire, Andre Gide, Marcel Proust, Julien Green, Frangois Mauriac, Andre Malraux, Albert Camus; w Niemczech � Thomas Mann, Heinrich Boli; w Anglii � Joseph Conrad, James Joyce, Yirginia Woolf i Aldous Huxley; w Norwegii � Henrik Ibsen i Knut Hamsun; w Szwecji � August Strindberg; w USA � Theodore Dreiser, Francis Scott Fitzgerald, William Faulkner i Henry Miller; we W�oszech � Alberto Moravia. W obiegowych � i nie tylko � interpretacjach tw�rczo�ci Dostojewskiego ch�tnie si�gano do jego biografii, niekiedy te� pochopnie wpisuj�c w ni� perypetie i s�dy powie�ciowych bohater�w. Warto wi�c pokr�tce przypomnie� zmienne koleje losu tw�rcy Zbrodni i kary. Fiodor Dostojewski przyszed� na �wiat 30 pa�dziernika 1821 roku jako jedno z o�miorga dzieci Michai�a Dostojewskiego, lekarza ordynuj�cego w Maryjskim Szpitalu dla ubogich na przedmie�ciu Moskwy. Tu te� jako dziecko zetkn�� si� ze �wiatem n�dzy i wyst�pku, krzywdy i poni�enia. W domu r�wnie� si� nie przelewa�o. Ojciec, cz�owiek o trudnym usposobieniu, apodyktyczny i dra�liwy, lubi� zagl�da� do kieliszka. iviaiK.a, lYiana z aomu iMeczajew, niewiele mia�a do powiedzenia, ale to jej w�a�nie zawdzi�cza Dostojewski ch�opi�ce rozmi�owanie si� w literaturze. Kr�g jego m�odzie�czych lektur to historyczne romanse Waltera Scotta, �powie�ci grozy" Ann Radcliffe oraz utwory Honoriusza Balzaka i E.T.A. Hoffmana, z literatury ojczystej za� � Niko�aj Karamzin, Wasilij �ukow-ski i oczywi�cie uwielbiany Aleksander Puszkin. W roku 1837 � po �mierci matki � ojciec umie�ci� syna w szkole w Sankt- -Petersburgu dla uzupe�nienia edukacji. W latach 1838-1843 Dostojewski studiowa� w G��wnej Szkole In�ynierskiej, kt�r� uko�czy� z patentem in�yniera i w stopniu podporucznika. Podj�� s�u�b�, ale ju� w roku nast�pnym poda� si� do dymisji, by po�wi�ci� si� wy��cznie pracy literackiej. Debiutowa� w roku 1846 powie�ci� epistolarn� Biedni ludzie, kt�rej tematem by�a nieodwzajemniona mi�o�� drobnego kancelisty do ubogiej panny. Powie�� zosta�a entuzjastycznie przyj�ta w kr�gu wielce w�wczas wp�ywowej �szko�y naturalnej" (Wissarion Bieli�ski, Niko�aj Niekrasow). M�odego debiutanta pasowano na nast�pc� wielkiego Niko�aja Gogola i kontynuatora jego �dramy urz�dniczej". Wkr�tce jednak Dostojewski odchodzi od socjologizmu �szko�y naturalnej" ku romantycznemu psychologizmowi, zauroczony problematyk� buntu jednostki przeciwko represyw-nym konwencjom spo�ecznym u Fryderyka Schillera, Johanna W. Goethego, George'a G.N. Byrona i Michai�a Lermontowa. Ju� bohater opowiadania Sobowt�r (1846), kancelista Goladkin (�ambitna szmata"), cierpi na typowo romantyczn� przypad�o��: rozdwojenie ja�ni. Dalszym krokiem Dostojewskiego na tej drodze � ku wsp�czesnej prozie psychologicznej � by�y granicz�ca z horrorem nowela Gospodyni (1847), w kt�rej z�y staruch Murin zaw�adn�� ja�ni� pi�knej m��dki Katarzyny, oraz opowie�� sentymentalna Bia�e noce (1848), b�d�ca subteln� psychologiczn� analiz� kondycji duchowej rosyjskiego inteligenta (Marzyciel), kt�ry w braku mo�liwo�ci sensownego dzia�ania ucieka w romantyczn� �krain� marze�". AKcja ma�ycn nocy toczy si� wsp�cze�nie, a czasy, o Kiorycn mowa, by�y wyj�tkowo ponure dla inteligencji rosyjskiej. Car Miko�aj I, kt�ry odziedziczy� po swym ojcu, Pawle I, chorobliw� podejrzliwo�� oraz zami�owanie do regulamin�w i musztry, rozbudowa� ponad wszelk� miar� aparat administracyjny i system policyjny, zaraz na pocz�tku swego panowania powo�uj�c os�awiony III Oddzia� Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mo�ci, do kt�rego zada� nale�a�y nadz�r nad prawomy�lno�ci� obywateli, inwigilacja cudzoziemc�w i innowierc�w, jak r�wnie� cenzura. Teraz, w okresie burzliwej Wiosny Lud�w, system inwigilacji i represji w Rosji jeszcze si� zaostrzy�. Kariera pisarska Dostojewskiego zosta�a brutalnie przerwana przez aresztowanie wiosn� 1849 roku. Powodem by�o ucz�szczanie na towarzyskie �pi�tki" u Michai�a Butaszewicza- -Pietraszewskiego, podczas kt�rych �ywo dyskutowano na tematy filozoficzne, ekonomiczne, spo�eczne, m.in. o socjalizmie francuskim (Etienne Cabet, Charles Fourier, Pierre Proudhon). Poci�gni�to w�wczas do odpowiedzialno�ci 123 osoby. Osadzony w Twierdzy Pietropaw�owskiej Dostojewski po wielomiesi�cznym �ledztwie zosta� � w grupie 21 os�b � skazany na kar� �mierci przez rozstrzelanie. Reskrypt Miko�aja I o z�agodzeniu wyrok�w odczytano skaza�com dopiero na miejscu ka�ni, gdy pierwsz� tr�jk� spo�r�d nich przywi�zano ju� do s�up�w (Dostojewski by� w drugiej tr�jce). Ostatecznie skazano pisarza na 4 lata katorgi, a potem wcielenie do wojska w stopniu szeregowca. Katorg� odbywa� Dostojewski w Omsku, s�u�b� za� w Semi-pa�aty�sku. W roku 1857 po�lubi� z wielkiej mi�o�ci Mari� Isajew�, by� to jednak zwi�zek wyj�tkowo nieudany (pewne cechy Marii odziedziczy�a Katarzyna, �ona Marmie�adowa w Zbrodni i karze). W 1859 roku, ju� za panowania Aleksandra II, Dostojewski uzyska� zwolnienie z wojska i z ko�cem roku � po 10 latach � powr�ci� do sto�ecznego Sankt- -Petersburga. 8 Swoje do�wiadczenia i przemy�lenia z czas�w katorgi zawar� we Wspomnieniach z domu umar�ych (1861-1862). Jest tam wiele znakomitych, zaiste dantejskich scen. Nas wszak�e interesuj� tu szczeg�lnie dwa spostrze�enia pisarza. Ot� na podstawie obserwacji spo�eczno�ci kator�niczej doszed� on do wniosku, �e psychika cz�owieka nie poddaje si� racjonalnej analizie, a zatem nie jest r�wnie� mo�liwa jakakolwiek terapia. To po pierwsze. Po wt�re za�, przewija si� tu my�l o duchowym prymacie ludu i pokorze jako wyj�tkowej w�a�ciwo�ci narodu rosyjskiego. My�l ta leg�a u podstaw mesjanizmu narodowego pisarza. Zafascynowany reformami cara Aleksandra II � jak wielu w�wczas w Rosji � w oparciu o neos�owianofilsk� historiozofi� i w�asn�, oryginaln�, �eby nie powiedzie� kuriozaln�, historiografi� Dostojewski sformu�owa� wizjonerski program dla Rosji, zwany poczwiennictwem (od ro�. poczwa � gleba, tu za� przeno�nie � lud). Program ten zak�ada� rych�e moralne odrodzenie si� Rosji na gruncie prawos�awia, a pod jej braterskim przewodem ca�ej S�owia�szczyzny, w perspektywie za� �ludzko�ci europejskiej". Z czasem te� nast�pi�o zbli�enie pisarza, zapatrzonego w sw� utopijn� wizj�, z wojowniczym panslawizmem arcyreakcyjnego publicysty i wydawcy Michai-�a Katkowa oraz imperialn� ideologi� wszechpot�nego Konstantego Pobiedonoscewa, w latach 1880-1905 nadprokurato-ra Naj�wi�tszego Synodu Cerkwi. To przynajmniej po cz�ci t�umaczy bezpardonow� krytyk� katolicyzmu, oskar�anego przez pisarza o spowodowanie powstania rewolucyjnego socjalizmu z jego rewindykacyjnymi programami oraz nieodst�pnie mu towarzysz�cym ateizmem. W tym kontek�cie r�wnie� sytuowa� i ocenia� Dostojewski narodowowyzwole�cze aspiracje Polak�w. Jego powie�ciowi �Polaczkowie" to z regu�y typy marne, fanfaroni i hipokryci. Przekonanie o szczeg�lnym dziejowym pos�annictwie Rosji ��czy� Dostojewski ze zdecydowanie negatywnym stosunkiem do Zachodu (cho� z czasem poczyni� tu pewne ust�pstwa). Da� temu wyraz m.in. w Zimowych notatkach o wra�eniach z lata (1863), b�d�cych relacj� z pierwszej podr�y pisarza na Zach�d. Zobaczy� tu to, co chcia� zobaczy�. W Londynie (gdzie odwiedzi� Aleksandra Hercena i pozna� anarchist� Michai�a Bakunina) dostrzeg� tylko degrengolad� i deprawacj� nieszcz�snego robotniczego mot�ochu, w Pary�u � panosz�cego si� mieszczucha i �a�osne efekty rewolucyjnej walki socjalist�w pod has�em: �Wolno��, r�wno��, braterstwo". Generaln� rozpraw� z socjalizmem rewolucyjnych demokrat�w w Rosji mia�y by� Notatki z podziemia (1864), ale na skutek nieoczekiwanej ingerencji cenzury, kt�ra pozbawi�a utw�r autorskiej puenty, Notatki sta�y si� manifestem skrajnego nihilizmu. Bohater Notatek w swym agresywnym monologu za pomoc� zr�cznych paradoks�w wyszydza determin...
Przemo28