Ikonografia nowożytna
16.02.
Ikonoklazmy
IV- V w. politycznie sterowany przez dwór cesarski w Bizancjum
Ikonoklazm bizantyjski
Oddolny ikonoklazm w późnym średniowieczu u husytów, ok. 1419-1437
Reformacja
Pojawienie się wielkich różnych fal obrazoburczych
miasta niemieckie 20.- połowa 30. XVI
Andras Karlstadt i Gabriel Spinning- akcja oczyszczania świątynii- 1522, następnie od południowo-zachodnich Niemiec- Bazylea i Strasbourg aż po Tallin
Radykalizacja reformacji- odnogi społeczno-reformatorskie
Wielkie rozruchy w Munster w 1534 r., powiązane z ruchem anabaptystów
Erhard Schoen, ok. 1530- rycina ukazująca ikonoklazm- burzenie bożków
Ikonoklazm rozprzestrzenił się w kierunku Niderlandów- pogranicze francusko- niemiecko- niderlandzkim 1562-3, 1566- całe Niderlandy, zniszczenie większości kościołów
Lata 30. XVI- fale związane z anglikanizmem
Potem w latach 60. XVI w.
Czechy, 1618- ostatnia wielka fala nowożytnego ikonoklazmu
Fale niszczenia miały na celu niszczenie świętych wizerunków, przeciwko nadużyciu powszechnego późnośredniowiecznego kultu obrazowego- wykluczenie pośrednictwa obrazu pomiędzy wiernymi a świętymi, bunt przeciwko ceremonializmowi związanego z obrazami.
Bunt przeciwko obyczajowości pielgrzymkowej.
ok. 1530- pielgrzymka do obrazu Pięknej Madonny Altdorfera
bunt przeciwko pośrednictwu wizerunku w sakramencie Eucharystii
własna ikonografia dla ikonoklazmu
odwołania do wzorców starotestamentowych: np. historia Daniela opróżniającego świątyni jerozolimskiej z wizerunków, „bożków”
król Jozjasz
idea nawrotu do czystego kultu, bez wizerunków
Nicolas Manuel Teutsch, Historia Jozjasza, pierwsza połowa XVI w.
Cykl rycin Maertera van Heemskerck
Dwie potępiane formuły obrazów:
-Kultowy obraz liturgiczny ołtarzowy
Np. ołtarz gandawski van Eycka
- obraz dewocyjny- przeznaczony do modlitwy i kontemplacji w domu, kaplicy prywatnej lub w bractwach- pobożność nieliturgiczna, pobożność indywidualna, zakładana kontemplowanie boskości i świętości
Tryptyk Jacha, van der Veydena
Vir dolorum mistrza Franke
devotio moderna
Niezależny prąd odnowy religijności w formie pozaliturgicznej, za pośrednictwem obrazów
Wystąpienie Lutra
Od 1516 r.
1522- Wittenberga- Karlstadt i Zwilling- ruchy ikonoklastyczne
Luter był bliżej kompromisu, po 1522 r., szczególnie w pismach z 1524- postawa umiarkowanie proobrazowa:
Soli Deo- tylko Bóg może być otoczony czcią, zatem nie wolno składać czci obrazom- jeśli nie, to występuje ad usus, Misbrauch
Nowa koncepcja zbawienie- tradycyjny katolicyzm zakłada, że zbawienie dokonuje się na podstawie oceny dobrych i złych uczynków
Zasada redemptio sola gratia- redemptio sola fides- zbawienie poprzez łaskę i zarazem przez łaskę; zbawienie odbywa się nie za pomocą handlu z Bogiem na uczynki, ale na podstawie czystej i żarliwej wiary człowieka i dzięki łasce, która na człowieka spływa- nie ma prawdziwej wiary, jeśli nie ma łaski, zaś żarliwa wiara powoduje łaskę boską- grzesznicy mogą być zbawieni (za św. Pawłem i Piotrem)
Fundowanie obrazów jest uczynkiem- nie liczy się to do zbawienia
Wiara musi być bezpośrednia- Bóg-wierny, pomiędzy nimi nie ma niczego świętego, nie ma świętego Kościoła, lecz są wierni, którzy gromadzą się we wspólnocie- ta wspólnota jest pomocą w kontakcie z Bogiem, w nabożeństwach ważniejsza jest liturgia słowa i modlitwa niż sakramenty; kościół staje się święty tylko wtedy, jeśli wspólnota łączy się w żarliwej wierze, pod łaską Boga- tylko na tę chwilę, a nie jako instytucja
Maria była czcigodna, ale nie była święta- tylko historyczna postać, należy jej się szacunek, a nie kult
Pojęcie neutralności- adiafora- chroniło obrazy
Filip Meralchiton- pojęcie adiaforalności- mogą istnieć obrazy, ale jako narzędzia liturgiczne, pomagają słabym i prostaczkom, ale nie mogą być przedmiotem kultu
Inna niż katolicka (transsubstancjacja- ziemska substancja przekształca się w realną substancję ciała Chrystusa i jego krwi, Chrystus realnie przebywa na ołtarzu) i kalwińska (ostatnia wieczerza była wydarzeniem historycznym, transsubstancjacja odbyła się wtedy i w Emaus, każda Eucharystia jest tylko symbolem, Chrystus pozostaje substancjalnie w niebie, Eucharystia jedynie uświęca wiarę, bo poprzez przejęcie pamiątki wzmacniana jest wiara) koncepcja Eucharystii- konsubstancjacja- nie ma przekształcenia- pod postacią chleba w metafizyczny sposób doznawane jest ciało Chrystusa, Eucharystia pod oboma postaciami- nie ma kapłaństwa, bo nie ma pośrednictwa- pastorzy, kaznodzieje, księża- to tylko urzędnicy, jedni z wiernych, a nie wyróżnieni jak kapłani katoliccy
Kalwin
Deus absconditus- Bóg nieskończenie odległy od człowieka, niepoznawalny, ale doznawalny przez żarliwą wiarę
Nie można pochylać się nad słabymi, trzeba wyjść od czystości wiary, płomienia wiary, który ogarnie także tych wątpiących
W człowieku zawarta corruptio Anie- zawikłanie duszy w cielesność- materialne obrazy powodują utratę czystej wiary
Człowiek ma wrodzoną potrzebę antropomorfizacji Boga- co jest sprzeczne z wiarą, dlatego muszę być wykluczone
Słabość umysłu i ducha ludzkiego zawsze będzie powodować, że obraz nawet niewykonany w celu kultu, wreszcie stanie się podmiotem kultu
Historia węża miedzianego- nakaz zbudowania węża miedzianego dla Mojżesza- kto boi się na niego spojrzeć, zostanie potępiony- wąż miedziany był znakiem łaski pańskiej i żarliwej wiary, potrzebnej do zbawienia
Ale jednak obraz- aeikon- obraz działał zbawczo, ale dlatego, że była wiara, ale nie oddawano mu kultu; potem został otoczony kultem, więc został zniszczony
W kościołach luterańskich pojawia się dekoracja
Budynek kościelny nie jest mieszkaniem Boga, a tylko miejscem, gdzie gromadzą się ludzie, jest miejscem zboru
Scheunenkirche- wierni mogą się zebrać na modlitwę nawet w stajni; Luter, potem wycofał się z tej koncepcji
Kościoły pokoju na Śląsku- po 1555 r.
Albrecht von Säbischa
Kościoły ze słomy, gliny i drewna, a nie budowane, poza terenem miasta, nie mogą mieć wież, nie mogą być wyższe niż kościoły katolickie- kościołu po pokoju Westfalskim
Świdnica, Naworz, Głogów
Nie wyglądają okazale, dach gontowy lub słomiany, ale w środku bogato dekorowane
W kościołach trzy miejsca powinny i mogą być dekorowane- ołtarz główny i chrzcielnica (w kruchcie lub w oddzielnym baptysterium)- miejsca związane z jedynymi sakramentami luterańskimi; dodatkowo ambona- najważniejszy punkt kościoła, gdzie głoszone jest słowo Pisma
Ambony zdobione cyklami obrazów
Kanzelaltar- ołtarz-ambona, ambona w konstrukcji ołtarza
Do ambony kierowana jest cała przestrzeń, wszystkie ławy
Dodatkowo: epitafia
Tam, gdzie luteranizm współistnieje z kalwinizmem, np. Gdańsk- także przejęcie obrazowych epitafiów
Gdańsk- walka kalwinów o dominację w radzie miasta- walka także w sztuce, stąd obrazowe epitafia
1644- dyskusja w Holandii
Nowe prosektoria organowe, wcześniej zachowywane były katolickie, zdobione
Funkcje kościoła także pozareligijne- zawieranie transakcji, spotkania towarzyskie- stąd pieski na obrazach, nawet sikające i kopulujące- żadne sacrum
Kościół nie potrzebuje ołtarza- mogą się w jego miejscu pojawiać elementy świeckie, np. nagrobki zasłużonych postaci
Np. nagrobek Wilhelma Orańskiego, kościół Nieuwe Kerk, Delft, Hendricks de Kayser, od 1642
Ikonografia protestancka
Raczej negacja- wszelkie kompozycje narzucające kultowość, obrazy liturgiczno-ołtarzowe, szczególnie odrzucenie przemienienia na górze Tabor, scen ukrzyżowania z fornatlnym, górującym Chrystusem; można przedstawiać ukrzyżowanie adiaforalnie- jako historię z Pisma- np. moment podniesienia krzyża, zdjęcie z krzyża, przybicie do krzyża, czy z perspektywy skośnej
Np. Trzy krzyże Rembrandta- za dużo się dzieje, żeby można było osiągnąć wrażenie górowania Chrystusa; w kalwinizmie zabronione jest umieszczanie krucyfiksów- jedynie znak krzyża- pozostawione słynne i cenne artystycznie dzieła, lub jako oznaczenie pradawności kościoła
Holandia, ok. 1630- ok. 30% mniejszości katolickiej, w Utrechcie była większością, bardzo majętną i najlepiej wykształconą, ale bez dostępu do rady- zatem mogły być także fundacje katolickie
23.01
Odrzucenie tronowania Marii oraz jej zaśnięcia
Odrzucenie Marii Bolesnej- ideologia compassio i corredemptio (współodczuwanie Męki i udział w akcie zbawienia)
Odrzucenie Marii z płaszczem, pod którym zebrani są wierni
Odrzucenie Marii Ecclesiae (odrzucenie interpretacji Pieśni nad Pieśniami)
Wyjątki zachowania ikonografii maryjnej
Wielka święta rodzina- Maria z wszelkimi skoligaconymi z nimi Mariami itd., z dziećmi, małym Jezusem, św. Janem itd.- utwierdzenie luterańskiego przekonania, że rodzina jest pierwszą komórką religii
Maria przedstawiona w glorii przez Rembrandta- odniesienie do dzieła włoskiego, a nie do jej świętości; odniesienia do sztuki z Italii były bardzo popularne
Wykluczona tematyka eklezjologiczna- wykluczony kult kościoła
Nie ma sądu ostatecznego- jest sąd indywidualny
Nie ma statusu świętych, wszyscy są równi wobec Boga, nie ma też kapłaństwa
Byli ludzie świątobliwi- wyróżnili się w historii żarliwą wiarą i byli obdarzeni łaską boską
Badanie historyczne hagiografii- odrzucenie np. św. Jerzego, św. Katarzyny Aleksandryjskiej
Ostaje się św. Krzysztof- jego ikonografia zyskuje wielką popularność w luterańskich Niemczech- bardzo dobra alegoria kościoła protestanckiego- Krzysztof przenoszący Jezusa, który nie poznał na początku Chrystusa, dopiero pod wpływem jego nadmiernego ciężaru i słów Jezusa: „niesiesz zbawienie świata”- nawrócił się- alegoria eucharystii, słowa i łaski
Krzysztofowie- olbrzymi na ścianach domów i świątyni
Dozwolona ikonografia świętych kościoła apostolskiego- powrót do kościoła apostolskiego i odrzucenie kościoła katolickiego, który był ceremonialny
Powrót do nauki św. Pawła- to on zbudował kościół i naukę kościoła- pierwszą teologię i zasady wiary
Albrecht Durer, tzw. Czterej Apostołowie 1536 (ostatni jego wielki obraz)- zamówiony do Sali rady miejskiej Norymbergi, która była neutralna
Durer nie był zdeklarowany w wierze luterańskiej- reagował na tendencje luterańskie, ale pozostał katolikiem.
Inskrypcja: pamiętajcie, abyście byli tak czyści, jak apostołowie
Motyw dysputy św. Pawła z Piotrem (np. Rembrandt)
Dysputa apostołów z Chrystusem
Ilustracje historii z Dziejów Apostolskich (nowe, wcześniej jej nie przedstawiano)
Fides ex auditu- wiara ze słowa
Historia św. Hieronima
Fides ex sculptura- należy czytać Pismo, należy je czytać codziennie
Prorokini, Rembrandt- czyta pismo
Tzw. Matka Rembrandta- kobieta czytająca Pismo
Odrzucenie wszelkich dodatkowych wykładów pisma
Odrzucenie czterostopniowej hermeneutyki biblijnej z XII w.
Nowe dzieci Izraela- wszyscy wierni Chrystusowi; biedni Holendrzy! Bez państwa, otoczeni katolikami- tworzą świadomość narodową na Starym Testamencie
Obrazy rodzin
Słynne pary małżeńskie ze Starego Testamentu
Żydowska Narzeczona, Rembrandt- syn i żona Rembrandta w roli Izaaka i Rebeki
Bardzo znaczący kostium tożsamościowy dla Holendrów XVII w.
Marten van Heemskerk- ok. połowy XVI w., jeden z najlepszych grafików tego czasu
Popularyzacja tematów ST poprzez cykle rycin, w kolejnych epizodach symultanicznie zawierają daną historię
Peter Lastman, Uczta u Estery (nauczyciel Rembrandta)
Często trudno jest odczytać, jaka historia została przedstawiona- pobudzało to do wertowania Biblii i odnalezienia historii
Biblia mazorecka- biblia hebrajska podstawą do nowych tłumaczeń biblii w kręgu protestanckim
1524- wydanie ST tłumaczonego przez Lutra
Bez niektórych ksiąg, ale uznanych przez Lutra za użyteczne
Nowe ujęcia doktrynalne
Nowa doktryna zbawienia: redemptio sola fides et gracias
Odwrotne do Werkrechtfertigung- zbawienia przez uczynki
Lucas Cranach ST- ryciny – działania antychrysta związane z uczynkami i te z wiarą, związane z Chrystusem
Lucas Cranach St. – definicja obrazu tablicy prawdy i łaski
Błogosławienie dzieci
Anabaptyści
Dopiero ludzie dorośli w wieku 21 lat powinni być chrzczeni
1531, Strasburg- chrzest ceremonialny
Protest Lutra i Kalwina- argument- historia Chrystusa błogosławiącego dzieciom
Portrety historyzowane (zamawiane prawdopodobnie na chrzty)
Temat błogosławieństwa dzieci
W połowie XVII ukazuje już ufność dziecka, a nie rodzinę
Sąd ostateczny- na podstawie uczynków
Protestancki modelowy sąd ostateczny
Hans Fredeman de Frisk, dekoracja Sali czerwonej ratusza w Gdańsku
Reinterpretacja kalwińska cnót i występków
Nie ma psychomachii- walki demonów z aniołami o dusze
Nie ma psychostasis- ważenia uczynków
Tylko Bóg Chrystus, pan zastępów
Mogą być zastępy anielskie, ale nie ma świętych, 24 starców apokalipsy, grupy Deesis (Maria i św. Jan)- to wszystko byliby pośrednicy, a przecież dusza ludzka jest bezpośrednio postawiona wobec wyroku boskiego
Cztery córy Boga- sprawiedliwość, miłosierdzie, łaska…- personifikacje postaci opisujących Boga
Mundus- ucieleśnienie świata w otoczeniu pokus i występków
Wokół przedstawione dusze utożsamiane ze złem
Personifikacje cnót- powiązane z ideą walki
Anton Meller, panneau w dworze Artusa
W kręgu kalwińskim nie ma sądu ostatecznego
2.03.
Najważniejsze powody zmian w ikonografii w stosunku do średniowiecza:
Zachwianie dominującej do tej pory roli sztuki religijnej.
W wyniku kontrreformacji nastąpiło wyraźne rozejście się treści świeckich i religijnych.
Reformacja i kontrreformacja w zależności od kraju.
Emancypacja świeckich tematów.
Powstanie konwencjonalnych języków formalnych, jak alegoryka i symbolika.
Pojawienie się świeckiego mecenatu oraz rozwój kolekcjonerstwa.
Renesansowa teoria sztuki od 2. ćwierci XV w., która sprawia, że sztuka europejska zostaje na kilka wieków zdominowana przez koncepcję mimesis. (Leone Battista Piranesi)
XV-XVI w. teoria mająca na celu zintelektualizowanie sztuki i wyniesienie jej do sfery sztuk wolnych
„obraz ma być jak poemat”- ma opowiadać historię i uczyć
Szuka ma uczyć, wzruszać i podobać się.
XVII w.- teoria akademicka i hierarchia tematyczna; zasada inwencji, naturę się selekcjonuje
Wymóg decorum- stosowności
Odrodzenie myśli i filozofii po średniowieczu
RECEPCJA ANTYKU
Tradycja antyczna nigdy nie zamarła w średniowieczu- tradycja w rzeźbie antycznej i katedralnej, także w niektórych realizacjach architektonicznych, szczególnie w Italii, np. san Miniato
Antyk pozostał także w literaturze
Np. Ovidius moralisee, czyli Metamorfozy w redakcji chrześcijańskiej- chętnie ilustrowane
Trzy nurty myślenia w średniowieczu, które pozwoliły przetrwać kulturze antycznej:
Tradycja euhemerystyczna- od Euhemera, który w racjonalny sposób próbował wytłumaczyć racjonalnie istnienie bogów jako zmitologizowanych dawnych wielkich władców
Tradycja astrologiczno-kosmologiczna- myślenie o mikro i makrokosmosem, współistnieniu mikrokosmosu ludzi w zależności z makrokosmosem; tradycja pozwoliła pogodzić panteon pogański- jako planety- z chrześcijaństwem
Tradycja alegoryczna- tłumaczenie pogańskiego świata jako zestaw opowieści, które miały umoralniać
XIV/XV zainteresowanie pismami antycznymi w środowiskach włoskich, badania retoryki oraz zmiana myślenia historycznego- w miejsce widzenia czasu jako continuum pojawia się myślenie o okresach i fazach- starożytność była czymś dawnym, co się dawno skończyło
Ghirlandaio- narodzenie z pokłonem pasterzy i zapowiedzią pokłonu Magów, ale osadzone w stajence na starannie namalowanych kanelowanych filarach korynckich, a orszak mędrców ze wschodu przechodzi przez łuk triumfalny, a Dzieciątko leży na sianku u stóp antycznego sarkofagu
Mantegna- Św. Sebastian- święty przedstawiony jak heros z antycznej rzeźby, przywiązany do antycznej ruiny- kolumna atrybutem fortitudo, ale ruina symbolizuje tryumf chrześcijaństwa nad gruzami antycznego pogaństwa
Pierro de la Francesco- Biczowanie Chrystusa- w antycznej scenerii przedstawionej z wielką starannością, perspektywą wykreślną, ale też z przedstawieniem stropów kasetonowych i kolumn korynckich; dodatkowo anamorfoza w posadzce- z odpowiedniej strony pokazuje geometrię kosmiczną szkoły pitagorejskiej; sprzężenie tradycyjnego tematu chrystologicznego z wiernie odtworzoną scenerią antyczną
Rafael- Stanze Watykańskie- Szkoła Ateńska- połączenie formy z treścią antyczną, w apartamentach papieskich, gdzie znajdowały się także przedstawienia tajemnic Eucharystii
1509-1511
Michał Anioł- Chrystus Zmartwychwstały- całkowicie nagi, złote perizonium doklejone w kontrreformacji, Chrystus antycznym herosem
Michał Anioł- Sąd Ostateczny z Kaplicy Sykstyńskiej- Chrystus jak Herakles
Zainteresowanie antykiem w XV w. wyszło poza badanie tekstów. Zaczęto badać ruiny antyczne, które przez całe średniowiecze były traktowane jako miejsca pozyskiwania surowców i spoliów.
Donatello i Brunelleschi- badania nad ruinami w XV w.
Rafael, potem Peruzzi (architekt rzymski)
Papież ustanowił stanowisko konserwatora zabytków Rzymu (pierwszym był Rafael)
Ok. połowy XV w.- Opis ruin miasta Rzymu
Rycina z Forum Romanum odkrywanego spod gruzu
1493- odkrycie Domus Aurea Nerona
Znaleziono tam malowidła (wcześniej wcale nie znano antycznego malarstwa inaczej niż z opisów). W tym wyobrażenia figuralne i malarstwo dekoracyjne (groteski- od groty, bo tam je odkopano).
Ok. 1500- co kilka lat na oczach artystów wydobywano spod gruzów rzeźby, które stały się kanonem
1495- odkryty Apollo Belwederski
1506- wydobycie Grupa Laokoona
1540- Herkules Farmese
1583- grupa Libidów (grupa rzeźbiarska przedstawiająca dzieci Niobe)
Wenus Medici
Wenus Kapitolińska
Nazwy rzeźb od miejsc odkopania
Mantegna- rycina inwentaryzacyjna Rzymu oraz żołnierze prowadzący św. Jakuba na miejsce kaźni; fresk z cyklu w kościele w Padwie
Bardzo suchy i twardy rysunek
Ekfrazy- opisy dzieł sztuki z czasów antycznych; wielu artystów XV i XVI w. inspirowało się tymi opisami dla stworzenia obrazów o tematyce i formie antycznej
Filozgrat Starszy- Ikones- I w. n.e. Rzym- mistrz oprowadza młodego ucznia po willi pod Neapolem, gdzie znajdowała się kolekcja obrazów; był to także podręcznik retoryki, więc opisane dzieła nie musiały rzeczywiście istnieć
Tycjan- Orszak Dionizosa- spotkanie Ariadny z Dionizosem (National Gallery)
Ok. 1520
Tycjan- Andrejczycy- potok wina, gdzie mieszkańcy wyspy się nim upijają
Boticcelli- Oskarżenie Apellesa- na podstawie opisu historii oszczerstwa rzuconego przez rywala na Apellesa, bardzo alegoryczne przedstawienie z uosobieniami cech
Topoi
Caravaggio- kosz z owocami- opis Pliniusza starszego o rywalizacji Zeusisa z Paraziosem
Zeusie: namalował winogrona niesione przez chłopca, do których zlatywały się ptaki, bo w...
Atena2803