I semestr
1. Porównanie koncepcji mimesis i statusu sztuki u Platona i Arystotelesa
Poglądy Platona na sztukę: miał zaufanie do natchnienia, nad wszystko cenił twórczość. W poezji widział boski "szał", w poecie "boskiego męża", pośrednika między bogami a ludźmi.
Ale z drugiej strony, nie wyzwolił się z greckiego poglądu, że sztuki są z natury swej tylko umiejętnościami, a artysta, malarz czy rzeźbiarz - rzemieślnikiem. Przejął myśl znaną już sofistom, że osnową sztuk jest naśladownictwo.
Wpływ jego na potomność był dwojaki: nauczył w artyście widzieć wieszcza i nauczył widzieć w nim naśladowcę. Dał początek dwom zupełnie różnym kierunkom w filozofii sztuki: mistycznemu i naturalistycznemu.
Poglądy Arystotelesa w „Poetyce” są pośrednią polemiką z „Państwem” Platona. Arystoteles docenił twórcę i jego wytwór. Większość sztuk, dla Arystotelesa ma charakter mimetyczny (naśladowczy). Poeci naśladują świat w całości, dlatego też poezja jest sztuką wyższą. Przedmiotem naśladowania poezji są nie rzeczy, ale zdarzenia i fakty. Rozróżnienie między poezją (przekazuje zdarzenia prawdopodobne) a historią (przekazuje fakty).
2. Rola retoryki w starożytnej myśli o sztuce
Retoryka jako sztuka przekonywania, nakłaniania przez oczarowanie. Retoryka składa się z 5 części- inwencji, elokucji (sztuka wyrażania, umiejętność doboru słów, mieści się w kategorii decorum), mnemotechniki, dispositio (układ elementów tworzących spójną całość, funkcjonalizm tworu, który jest jasny i klarowny) i wygłoszenia. Retoryka wymaga ćwiczeń, wprawy; nie jest ona nauczaniem ani wyjaśnianiem, więc nie odnosi się do terminu prawdy. Głównym celem jest przekonanie kogoś do swoich racji.
Pojęcie stylu w kontekście retoryki- odnosi się do sposobu kształtowania myśli (wysoki, średni, niski).
3. Starożytna ekphrasis
Ekfraza- opis literacki dzieła sztuki lub opis wyglądu, charakteru postaci, przedstawienie fragmentu dzieła literackiego, porównanie dzieł i osób, opis dzieła sztuki i krajobrazu. W efekcie popularyzacji- wszelkie związki literatury z obrazem. Dobra ekfraza- czyni z obrazu sztukę sceniczną, dramatyzuje to, co przedstawione. Starożytne rozumienie- żywy opis, rodzaj przewodnika po dziele (zwłaszcza dla tych, którzy czegoś w danym momencie nie widzą) w miejscach, gdzie dzieła sztuki nie są dostępne. Malowanie słowem.
Cechy: jasność, wyrazistość, namacalność, obrazowość, żywość przedstawienia.
Zachowane ekfrazy: ekfraza Homera, Filostrata, Lukiana, wcześniejsze (pod inną nazwą) Ajschylosa i Eurypidesa (mowa i poezja wymowniejsze niż obraz).
Analiza ekfrazy Filostrata prowadzi do określenia celów, które sztuce stawiał Filostrat (2 wymiary dzieła- zmysłowy i intelektualny; artysta jako naśladowca Boga, musi osiągnąć iluzyjność w nadawaniu życia sztuce- osiąga to poprzez wykształcenie i talent).
Peligeza- periegetyka, czyli przewodnik podróży lądowej; podobna zasada jak z ekfrazą- pisane dla tych, którzy nie mogli podróżować, ALE nikła wartość literacka; np. Pauzaniasz „Przewodnik po Grecji”.
4. Witruwiańska teoria architektury
Starożytny traktat (powstał między 20 r. p.n.e. a 10 r. p.n.e.) o charakterze elitarnym, który stał się punktem wyjścia dla nowożytnej teorii architektury. Przechowany w postaci kopii w klasztorach. Odkryty ponownie w 1414 r. I wydanie- 1486 r.
Traktat podzielony na 10 części. Witruwiusz zajmuje się: porządkami architektonicznymi, świątyniami, budowlami publicznymi, dekoracjami, planowaniem miast, inżynierią cywilną, wodociągami, akweduktami, geometrią, geodezją, astronomią, konstrukcją maszyn.
Zasady estetyczne zawarte w traktacie: uporządkowanie (ordinatio), trójaspektowe rozmieszczenie i wykwintność (dispositio), stosowność (decor), ekonomia (distributio), symetria, rytm zestawienia (eurytmia) oraz harmonijna zgodność (symetria). 3 główne zasady architektury: trwałość (firmitas), użyteczność (utilitas) i piękno (venustas).
Architekt dla Witruwiusza- człowiek wszechstronny.
Proporcje- stosunek liczbowy między częściami a całym budynkiem. Ciało ludzkie jako wzorzec.
5. Ujęcie sztuki w Historii naturalnej Pliniusza St.
Pliniusz Starszy- historyk, pisarz, autor Historii naturalnej- encyklopedii składającej się z 37 ksiąg. W kontekście przyrody, o której traktuje encyklopedia, opisuje sztukę, bo sztuka ma mimetyczny charakter. Opisuje techniki i dzieła, wymienia artystów (Fidiasz, Poliklet), utrwala pamięć o nich i ocenia twórczość (Myron). Pliniusz pisze też o malarstwie (ks. 35ta), wyszczególnia etapy malarskie, uznaje Rzym za miejsce, gdzie malarstwo rozkwitło, ale opisuje także malarstwo greckie.
Pliniusz czerpał informacje z kilku źródeł- od Ksenokratesa (zapożyczył koncepcje biologicznego rozwoju sztuki- zbliżanie się do natury), Durisa z Samos (popularyzacja topoi biograficznych).
6. Plotyńska koncepcja sztuki i jej wpływ na teologię ikony.
Plotyn- III w., autor „Ennead”, w których pojawia się kwestia estetyki. Korzysta z tradycji epikurejskiej, reprezentuje neoplatonizm.
Uznaje piękno nadzmysłowe i zmysłowe. Odrzuca pojęcie piękna jako symetrii. Piękno nie jest stosunkiem, ale jakością. Teoria emanacji- kształty zewnętrzne są piękne, bo przeświecają przez nie ich idee. Sztuka umożliwia powrót do zasady jedności (wszystko, co istnieje, istnieje, bo jest jednością), jest pomostem między światem materialnym i duchowym, ulepsza człowieka (człowiek musi być piękny, by piękno kontemplować).
Wpływ Plotyna na teologię ikony- sztuka powinna unikać niedoskonałości wzroku (czyli iluzji), operować światłem (duch jest światłem), w malarstwie należy przedstawiać świetlistą powierzchnię rzeczy, stąd → płaszczyznowość, brak perspektywy, nacisk na szczegóły.
Te zasady neoplatonizmu wykorzystali:
- Bazyli Wielki (IV w.)- harmonia zachodząca między przedmiotem kontemplowanym a kontemplującym jest podstawą piękna (rola wzroku). Piękno pochodzi od Boga. Bóg jest artystą, stąd przyroda naśladuje sztukę.
- Pseudo Dionizy Aeropagita (IV w.)- łączy Boga z pięknem, świat jest emanacją piękna boskiego. Wyróżnia stwórcę (tworzy ex nihil)- Boga i twórcę- człowieka. Określa cel sztuki jako drogę do piękna duchowego (przy operowaniu formami zmysłowymi).
Wyróżnia 3 drogi do Boga- katafatyczną (Bóg=doskonałość), apofatyczna (odmawia się Bogu niedoskonałości i wszelkich innych określeń), symboliczna.
Wpływ- obrazy jako emanacja Boga, oddawanie czci obrazom.
7. Ikonoklazm bizantyjski
Spór ikonoklastyczny- efekt konfrontacji z islamem. Islam uważa się za religię doskonalszą, bo ma nowsze objawienie, a chrześcijaństwo jest w tym momencie anachroniczne. Islam nie akceptuje wizerunków, a chrześcijaństwo tak, więc jest bałwochwalcze. Stąd → Ikonoklazm to próba uwolnienia chrześcijaństwa od zarzutów bałwochwalczych. Do tego dochodzi kwestia popularyzacji kultu- kult ikon staje się w tamtym czasie czymś powszechnym, fanatycznym, niepokojącym, traktuje się ikonę jako relikwię.
736 r.- spór zaczęty dekretem o usunięciu ikon z kościołów i budynków publicznych.
Ikonoklaści:
- kto maluje obraz Chrystusa, ten albo maluje jego człowieczeństwo i jego naturę ludzką, oddzielając go od jego boskości, w ten sam sposób obala tezę o istnieniu bytu ludzkiego i boskiego w Chrystusie, albo też maluje boskość i człowieczeństwo, czyli zakłada, że można namalować boskość, co z kolei prowadzi do monofizytyzmu, czyli do poglądu, że Chrystus ma tylko jedną naturę;
- żeby obraz był obrazem musi posiadać naturę. Jeśli malujemy obraz Chrystusa musimy znać jego naturę, stąd jedynym idealnym obrazem Chrystusa jest Eucharystia. Stąd wniosek, że obraz malarski wprowadza fałsz, nie ma nic wspólnego z kultem, bo to obraz staje się fałszywym Bogiem.
Kontra- Ikonodulowie- zwolennicy kultu ikon, ortodoksi. Sam fakt, że Bóg się wcielił pozwala tworzyć zmysłowe wizerunki Boga. Nikt nie mówił, że należy oddawać cześć bogom na obrazach.
8. Porównanie „estetyki światła” i „estetyki proporcji”
Ogólna teoria starożytnych dotycząca piękna twierdziła że piękno polega na proporcji części i właściwym ich układzie. Piękno kryje się zatem w zgodności elementów, doborze proporcji w właściwym układzie części, zgodności elementów z osobą, która ten przedmiot kontempluje. Piękno ma charakter matematyczny- to przekonanie tkwi we wszechświecie i przedmiotach. Teorię tę zapoczątkowali pitagorejczycy. Była ona uogólnieniem obserwacji na temat harmonii dźwięków. Proporcje były określane terminem symetria (walor intelektualny, element boskiej istoty rzeczy, dotyczyła piękna absolutnego). Przeciwieństwem było pojęcie eurytmii- prawidłowość zmysłowa.
Krytyka Plotyna- sprzeciwił się teorii proporcji i wysnuł własną- estetykę światła. Światło tożsame z pięknem (nie jest złożone, a proste, więc nie ma proporcji, ale jest piękne; tak też jest z barwą). Dwa rodzaje: lumen- fizyczne, widzialne oraz lux- samo w sobie, zasada wytwarzająca byt. Liczne odwołania do tej teorii (św. Augustyn, XIV w.)
9. Średniowieczne teksty techniczne dotyczące sztuki
„Optyka”, XIII w.- główne zagadnienie- psychologia widzenia; piękno składa się ze światła i barwy (postrzegane zmysłami przy udziale umysłu). Kwestia błędów w postrzeganiu (które dają wniosek, że jest ono zależne od punktu widzenia).
Literatura warsztatowa o charakterze encyklopedycznym- „Na temat kolorów i sztuk u Rzymian” (znajomość sztuki bizantyjskiej, określenie pomostu między antykiem a średniowieczem), „Traktat Teofila Mnicha” (techniki, przykłady, rozwiązania, cel sztuki- zdobienie kościoła, o pięknie świadczy kunszt, zręczność i użycie drogich i kolorowych materiałów), „Księga o rysowaniu” Villarda de Honnecourt (gotycki Witruwiusz, głównie rysunki z podróży), „Wzornik malarza z góry Athos” (techniki sztuki bizantyjskiej wraz z zasadami ikonograficznymi i rozmieszczaniem), „Rzecz o malarstwie” Cennino Cenniniego (relacja między sztuką i naturą, malarstwo jako sztuka mechaniczna składająca się z techniki i wyobraźni, stojąca wyżej niż poezja; rola naśladowania natury, wprowadzenie terminu disegno)
10. Teoria architektury w XV wieku
Witruwianizm – protokół formalno- ideologiczny oparty na naśladownictwie i interpretacji zasadbudowania przedstawionych przez Witruwiusza oraz na emulacji wartości utożsamianych z antykiem i kulturą starożytną zawartych w tym traktacie. Tekst Witruwiusza został przez nowożytnych odczytany jako „instrukcja” – zasady dobrej architektury mogą być wyuczone. Traktat był źródłem dla proporcji i układu porządków (elewacji). W XV rozwijają się 2 tendencje- opracowania do Witruwiusza albo oddzielne traktaty, ale w DUCHU WITRUWIAŃSKIM.
- Alberti- „De re aedificatoria libri decum”- tematy: architektura klasycyzująca, architektura jako służba społeczna i publiczna, teoria struktury i ornamentu. Określenie gotyku jako złego. Tekst bez ilustracji, nacisk na teorię. Bazował na zasadach firmitas, utilitas i venustas; architektura- między malarstwem a matematyką; zasady urbanistyczne i hierarchiczne.
- Filarete- „Libro architettonico”- ilustrowane o formie narracyjnej, tekst popularyzatorski, łączenie myśli Witruwiusza z filozofią judeo-chrześcijańską, krytyka gotyku. Architektura zobrazowana na przykładzie Sforzino- idealnego miasta, w którym znaleziono antyczny traktat o architekturze.
- Francesco Dio Giorgio Martini- antropomorficzne myślenie o architekturze, nacisk na rolę disegno.
11. Teoria malarstwa L. B. Albertiego i teoria perspektywy
Leon Battista Alberti, Traktat o malarstwie (De pictura, 1435) – pierwszy z napisanych przez niego traktatów, najbardziej oryginalny, bardzo nowoczesny – prezentuje świeckie podejście do sztuki: wzorce antyczne i wiedza podstawą sztuki. Pisana surowym, naukowym językiem, składa się z 3 ksiąg:
1. Podstawowe zasady malarstwa: teza, że malarz maluje to, co widzi, definicja obrazu – okno na świat, płaszczyzna przecinająca piramidę widzenia (promieni światła), której czubkiem jest oko, wykład zasad perspektywy , wykład geometrii wykreślnej.
2. Podział malarstwa na 3 elementy: rysunek, kompozycja, recepcja świetlna; temat- obraz musi przedstawiać historię (ale brak wskazówek ikonograficznych); zasady kompozycyjne- varietas (różnorodność) i decorum (stosowność).
3. O malarzu (kwestie etyczne): cele (sława, uprawianie piękna, czyli przewyższenie natury), wzorce (starożytni), edukacja (kopiowanie natury)
12. Leonardo jako teoretyk sztuki
Trattato della pittura- kompilacja stworzona z różnych manuskryptów. We wstępie Leonardo
dokonuje porównania malarstwa z rzeźbą i muzyką. Najwyżej cenił malarstwo- obraz miał być wcieleniem doskonałego piękna, które trwa i daje się wciąż podziwiać.
Malarstwo opiera się na naukach ścisłych i samo w sobie jest narzędziem poznania świata. Za aktem twórczym stoi intelekt i wiedza. Malarzowi nie wystarczy tylko praktyka, potrzebna mu też teoria. Naśladowanie w sztuce ma być idealizujące, ma pozbawiać naturę jej defektów, więc malarz musi znać teorię. Traktat zawiera obok praktycznych wskazówek warsztatowych, przemyślenia autora o etyce artysty, jego sposobie życia, studiowania, postrzegania świata.
Niewątpliwą nowość u Leonarda jest perspektywa barwna/ powietrzna. Zauważył on,
że kiedy obserwujemy przedmioty na powietrzu, to ich kolory się zmieniają, bledną w miarę
oddalania się od obserwatora.
Zagadnienie proporcji ludzkich u Leonarda jest istotne w kontekście badania ciała, jak najlepszego jego przedstawiania.
13. Dürer jako teoretyk sztuki
Na Północy nadal funkcjonuje przekonanie, że artysta jest zwykłym rzemieślnikiem. Durer postanawia napisać traktat by zmienić status artysty- przeszczepienie włoskiego humanizmu na gruncie niemieckim. 1525 r.- „Pouczenie o mierzeniu cyrklem i linijką” tematyka perspektywy i światłocienia, „Cztery księgi o proporcjach ludzkich”t o tajemnej perspektywie” (5 elementów perspektywy- oko, rzut przedmiotu, odległość między okiem a przedmiotem, odległości między rzeczami, które się widzi, wszystko co się widzi po liniach prostych; wprowadzenie zagadnienia cienia).
Postuluje stosowanie matematycznych zasad, norm (normy utożsamiane z pięknem). Malarz ma wydrzeć piękno z przedmiotu, musi znać naturę, posiada moc do wykonania dzieła sztuki przedstawiającego rzeczy piękne, musi mieć doświadczenie praktyczne i wiedzę teoretyczną. Durer interesował się metafizycznymi aspektami piękna, poszukiwał właściwej proporcji ciała ludzkiego, zauważał relatywizm piękna zmysłowego, uważał, że tylko Bóg zna najwyższe piękno i to on daje moc czynienia piękna (stąd też nie można oddać całego piękna, bo nie można go spostrzec, jak Bóg). Jedynie można ją wydobywać z natury i potem gromadzić w dziełach. Cechy piękna: użyteczność, proporcje i harmonia, a także całość i wolność od braków (integritas).
14. Motyw ut pictura poesis
„Ut pictura poesis” – „Poemat, to jak obraz” – powiązanie obu sztuk na podstawie związku z postulatem mimesis.
Horacy w swoim pouczeniu kierowanym do poetów posługuje się przykładem malarstwa, by wykazać jakie cechy winna posiadać dobra poezja. Wcześniej, w tym samym tekście stwierdza, że malarz, który by tworzył rzeczy nieprawdopodobne i zupełnie fantastyczne naraziłby się na śmieszność i drwiny przyjaciół, i przed tym samym przestrzega poetę. Zarówno malarzom jak i poetom należy się słusznie pewna swoboda twórcza, jednak w granicach rozsądku. Poucza, aby dzieło zawsze było jednorodne i zgodne z zamierzeniem twórcy. Porusza problematykę decorum, podkreślając potrzebę dopasowania formy do treści utworu i tego samego żąda od malarstwa.
Swoje rozważania pointuje owym słynnym porównaniem – poemat to jak obraz. Uważa się, że dokonuje on tego zestawienia w oparciu o zdanie Symonidesa z Keos (V w. p.n.e.), które wskazuje na wzajemną zależność obu sztuk, opartych na mimetycznym odtwarzaniu rzeczywistości.
15. Motyw paragone
Paragone to porównanie sztuk w celu wyodrębnienia tej nadrzędnej. Koncepcja ta po raz pierwszy została poruszona w traktacie o malarstwie Leonarda da Vinci. Da Vinci- malarstwo za najlepszą ze sztuk, ponieważ nie wymaga wysiłku fizycznego . Malarz potrafi przedstawić trójwymiarową rzeczywistość na dwuwymiarowej powierzchni. Porównując malarstwo do poezji, Leonardo zauważa, że malarz potrafi ukazać znacznie żywszą i różnorodną akcję, niż poeta, który musi używać długich opisów. Poezja nie pozwala także na takie odwzorowanie natury, jak malarstwo i rzeźba. Michał Anioł- uznał, że rzeźba i malarstwo mają wspólny cel – naśladowanie natury oraz wspólne pochodzenie – disegno, rozumiane jako rysunek lub idea (są to więc dyscypliny intelektualne).
W 1547 roku Benedetto Varchi wygłosił mowę dotyczącą debaty nad pierwszeństwem sztuk, zapytał artystów o ich stanowisko w tej sprawie. Ich wypowiedzi zostały opublikowane dwa lata później w Due lezzioni Varchiego. Autor doszedł wtedy do wniosku, że wszystkie sztuki są jednym, ponieważ mają ten sam cel. W drugim wydaniu Żywotów Vasari rozwiązał problem w podobny sposób – upatrując wspólnego czynnika w disegno.
Spór trwał jeszcze do XVIII wieku, kiedy to Lessing stwierdził,że obraz i poezja są dwoma różnymi sztukami i do dwóch różnych obszarów powinny się odwoływać: malarstwo do rzeczy przestrzennych, poezja do akcji.
16. Włoska teoria architektury w XVI wieku
Od początku XVI wieku pojawia się wiele pism poświęconych różnym zagadnieniom architektury (sakralna, fortyfikacje etc.) Za najważniejszych teoretyków w XVI wiecznej teorii architektury włoskiej można uznać:
- Sebastian Serglio „Traktat o architekturze”- nawiązywał do rozwiązań XV w.,traktat dla zwykłych ludzi, zainteresowany teorią tylko tyle o ile potrzebna jest architektom; ilustracje równorzędne z tekstem w wykładaniu treści; księgi: porządki, starożytności, geometria i perspektywa, świątynie, bramy, rezydencje/sytuacje, rezydencje. Systematyczna teoria porządków, pierwsza spójna publikacja nt. architektury starożytnej, znaczenie ilustracji- praktyczny charakter do kopiowania; traktat jako podstawa edukacji nowożytnej.
- Andrea Palladio- „Cztery księgi o architekturze”- informacje odnośnie kształtu budynków, rozmieszczenia oraz ogólnych zasad jakie należy przestrzegać podczas planowania elementów zewnętrznych i wewnętrznych. Uznaje się za kontynuatora antyku; zwraca się ku antykowi klasycznemu; idealizuje starożytną architekturę; łączy Albertiego z Witruwiuszem; koncentruje się na prawdziwych problemach w praktyce; obecność ilustracji.
- Vignola „Zasada pięciu porządków architektury”- nowy rodzaj traktatu- tekst wyparty przez ilustracje, tekst objaśnia rysunki; wprowadza uproszczenia; to co interesuje architekta to budowla jako całość, dokonuje standaryzacji jednostek miary; podręcznik dla architektów.
- Scamozzi- traktat z XVII wieku, ale wpisujący się we wcześniejszą tradycję- „Idea Architektury”- cel publikacji- pokazać, że architektura jest nauką, a architekt uczonym, architektura jest sztuką wyzwoloną; ostatnia renesansowa teoria architektury, która przeciwstawia się barokowi i manieryzmowi.
...
Atena2803