zr-WAZNE-POMOCNE.doc

Zajęcia rytmiczno – muzyczne jako jeden ze sposobów pobudzania aktywności dziecka upośledzonego umysłowo.

     Wpływ muzyki na psychikę człowieka dostrzegano już w starożytności (Platon, Arystoteles), lecz dopiero Jan Jakub Rousseau i Jan Henryk Pe­stalozzi byli tymi, którzy wskazywali na rolę muzyki w wychowaniu dziecka. Nawią­zując do ich postępowych programów pedagogicznych, ruch Nowego Wy­chowania z końca XIX wieku włączył wychowanie mu­zyczne, oparte na dorobku ówczesnej wiedzy psychologicznej i fizjolo­gicznej w system od­działywania na dziecko. Wychowanie przez muzykę miało odegrać rolę w rozwijaniu aktywności i spontanicznej twórczości dziecka. Peter Ferriera przypisywał muzyce szczególną rolę w wychowa­niu. Albert Wheeler pod­kreślał rolę ekspresji w muzyce. Robert Steiner zwrócił uwagę na rytm jako najistotniejszy element. Twierdził, że jest on odpowiednikiem przeżywa­nych przez człowieka, będących niejednokrotnie motorem jego działania i czucia, rytmów wewnętrznych. Stworzona przez Steinera teoria eurytmii – pisze Maria Przychodzińska – Kaciczak – opiera się na idei wyrażania uczuć, a nawet myśli, wszystkich w ogóle treści życia psychicznego – ru­chem[1].

     Także inni pedagodzy są zdania, że rytm jako podstawa funkcjonowania organizmu człowieka jest zasadniczą cechą charakteryzującą rozwój psy­chomotoryczny. Na celowość powiązania rytmu i ruchu wskazywano już od dawna. Peter Egel w roku 1883 po raz pierwszy zastosował rytm w re­habilitacji. Hans Goldstein używał śpiewu rytmicznego jako bodźca wa­runkowego przy wywoływaniu efektu ruchowego u dzieci. Franciszka Ba­nachowska i Janina Gwoździewicz badały wpływ muzyki na funkcje ru­chowe i znaczenie rytmu dla częstości ruchów mimowolnych. Stwierdziły one, że ten typ rehabilitacji usuwa częściowo ruchy mimowolne, a tym sa­mym ułatwia proces usprawniania dzieci z zaburzeniami psychorucho­wymi[2]. Muzykę wprowadzono także do rehabilitacji niedowładów i ataksji. Szeroko znane jest zastosowanie muzyki i śpiewu w rehabilitacji zaburzeń mowy – afazji, jąkania. Zagadnienie muzykoterapii w przypadkach zabu­rzeń nerwicowych, a także w leczeniu chorób psychicznych jest przedmio­tem wielu publikacji.

     Współcześni twórcy wychowania muzycznego – Szwajcar Emil Jaques

Dalcroze, Niemiec Karol Orff i Węgier Zoltan Kodaly – włączyli do

programu rytmikę, wiązanie mowy i śpiewu z gestem, muzyki z plastyką. Wykorzystując wiedzę psychologiczną, przeprowadzili oni analizę kształ­cącego wpływu tych zajęć na rozwój psychiki dziecka.

     Znaczenie muzyki dla stymulacji rozwoju i usposobienia dziecka upo­śledzonego umysłowo nie sposób przecenić. Oto, co na temat znaczenia ruchu i muzyki powiedział J. Dalcroze, muzykolog, pedagog, a przede wszystkim twórca wspaniałej metody ruchu. Trzeba przede wszystkim ustalić szybkie porozumienie między mózgiem, który coś zamierza, anali­zuje, a ciałem, które rozkaz wykonuje. Porozumienia te zależą od prawi­dłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Antagonizmy pewnych mięśni spowodowanych przez zbyt późne wydawanie przez ośrodki mó­zgowe rozkazu, świadomość stałego oporu w systemie mięśniowym, bez­ładu w systemie nerwowym, powoduje bezład mózgowy, brak zaufania do wła­snych sił, brak możliwości koncentracji, a w konsekwencji lęk przed sa­mym sobą[3].

     W skład systemu E. J. Dalcroza’a wchodziły ćwiczenia ruchowe całego ciała połączone z muzyką, improwizowanie muzyki i ruchu, kształcenie słuchu muzycznego w połączeniu z rytmiką[4]. Zdaniem tego autora, rytmika – dzięki odbieraniu wrażeń przez cały system mięśniowo – nerwowy, ak­tywizuje czynności układu nerwowego dziecka, intensyfikuje czynności mózgowe, harmonizuje czynności psychiczne, pobudza rozwój fizyczny i psychiczny. Rytmika jest wszechstronną metodą wychowawczą, służy wszechstronnemu rozwojowi psychofizycznemu dziecka[5]. Według Dalce­roz’a dążność do zharmonizowania mózgu i ciała przede wszystkim w ru­chu ma wielką wartość rehabilitacyjną. Oto niektóre z tych bardziej istot­nych wartości:

-         Wzruszenie muzyczne nie jest wyłącznie wzruszeniem intelektualnym, oddziaływuje ono na zmysły, wprawia w wibrację cały organizm;

-         Z trzech elementów muzyki: dźwięku, rytmu i dynamiki, dwa ostatnie mają swój najdoskonalszy odpowiednik w ruchu ciała;

-         Z możliwości opanowania trudności fizycznych i psychicznych wy­zwala się radość, która jest nowym bodźcem do rozwoju;

-         Muzyka przenika bariery intelektualne, emocjonalne, charakterolo­giczne i motoryczne[6].

     W metodzie kolejnego doskonałego pedagoga i muzykologa, K. Orffa ciekawym elementem jest sięganie do muzyki ludowej i autentycznej dzie­cięcej twórczości muzycznej w celu uniknięcia zmuszania dziecka, do wzo­rów muzyki dojrzałej. Drugim ważnym elementem jest nastawienie na kształcenie twórczej postawy dziecka. K. Orff wychodząc z założenia, że muzyka wokalna powstała z naturalnego rytmu słowa, a muzyka instru­mentalna jest przedłużeniem ruchu – gestu, wprowadził ćwiczenia, w cza­sie, których realizowane było wiązanie mowy, ruchu i muzyki. Program K. Orffa nie jest systemem zamkniętym, wyznacza, bowiem kierunki pracy i założenia teoretyczne, które mogą być realizowane na różnym materiale muzycznym[7].System Orffa, jego ćwiczenia wokalno – rytmiczne, stoso­wano w różnych placówkach specjalnych w celu pobudzenia u dzieci upo­śledzonych umysłowo, rozwoju psychoruchowego.

     Podobnie na ten problem zapatrywał się następny znany pedagog Z. Kodaly, który swój system kształcenia dzieci także oparł na muzyce ludo­wej. Wskazywał on wielokrotnie na ogromny wpływ ćwiczeń muzyczno – rytmicznych na rozwój inteligencji dzieci.

     Z przytoczonych poglądów na temat kształcenia muzycznego wynika, że muzyka, rytmika i śpiew to czynniki, które wszechstronnie pobudzają rozwój psychomotoryczny dziecka, zwłaszcza dziecka upośledzonego umysłowo. Zaburzenia w rozwoju intelektualnym wiążą się w mniejszym lub większym stopniu z występowaniem zaburzeń w sferze zmysłowo – ru­chowej. Głównymi objawami tych zaburzeń są niedokładne i zwolnione odbieranie wrażeń wzrokowych, słuchowych i innych, zaburzenia auto­orientacji i orientacji przestrzennej, zaburzenia koordynacji wzrokowo – ruchowej, zwolnione i niedokładne reakcje, zaburzenia napędu do działa­nia, ogólna niesprawność. Dlatego też muzyka pełni bardzo ważną funkcję terapeutyczną. Muzyka odbiera biernie i uprawiana aktywnie, gdy jest po­wiązana z ćwiczeniami ruchowymi, aktywizuje rozwój fizyczny i psy­chiczny dziecka, służąc jednocześnie jako narzędzie w rewalidacji zabu­rzeń[8]. Przede wszystkim muzyka poprzez swoją wartość rewalidacyjną, roz­wija sprawność aparatu mięśniowo – ruchowego, sprawność manualną, koordynację ruchową obu rąk, ręki i nogi, kształtuje rytmiczność wykony­wania ruchów w określonym czasie i przestrzeni, rozwija percepcję mię­śniowo – stawowo – ścięgnową, czyli kinestezję, czucie pozycji i ruchów ciała bez kontroli wzroku, kształtuje świadomość ciężaru ciała, oporu, po­łożenia i wzajemnego ruchu części ciała względem siebie. Ponadto kształci sferę intelektualną, rozwija percepcję, zwiększając sprawność spostrzega­nia, zwiększa szybkość reakcji, wzmaga koncentrację i podzielność uwagi, rozwija pamięć i wyobraźnię, wpływa na rozwój myślenia kształtując pod­stawowe procesy, takie jak analizę, syntezę, porównywanie. Emilii Davies Kondorossy stwierdziła na Konferencji Międzynarodowego Stowa­rzysze­nia Wychowania Muzycznego w Budapeszcie w 1864 roku, że sty­mulujące oddziaływanie muzyki, powszechnie stosowane w placówkach specjalnych w Stanach Zjednoczonych, daje następujące efekty:

-         Wpływa na poprawność wymowy, ułatwia opanowanie języka dzięki rozwijaniu słuchu muzycznego i fonematycznego. Zajęcia z muzyką i śpiewem stosowano w takich zaburzeniach mowy jak jąkanie, afazja;

-         Kształci uczucia ważne, w przypadkach zaburzeń emocjonalnych ma znaczenie psychoterapeutyczne, stwarza możliwość odreagowania sil­nych się napięć emocjonalnych, zmniejsza postawę lękową, budzi wiarę we własne siły, zaspakaja potrzebę radości, wpływa kształcąco i tera­peu­tycznie na sferę emocjonalną dzieci upośledzonych umysłowo;

-         Wpływa na uspołecznienie dzieci ze względu na zespołowy charakter zajęć, kształci umiejętność współżycia z innymi dziećmi i współdziała­nia[9].

     Ćwiczenia muzyczno – rytmiczne nie tylko usprawniają percepcję słu­cho­wą, ale mają stymulujący wpływ na całą sferę intelektualną. Uspraw­niają motorykę, pozytywnie oddziałują na sferę emocjonalną. Zrytmizo­wany charakter ćwiczeń wpływa uspakajająco na układ nerwowy dziecka i fakt ten wykorzystuje się w terapii dzieci nerwicowych.

     Utwór muzyczny jest syntezą wielu elementów takich jak rytm, metrum, tempo, melodia, harmonia, dynamika, agogika, artykulacja, frazowanie, kolorystyka dźwięków. Każdy z tych elementów ma w utworze swoją funkcję, jednakże rytm, metrum i tempo wywierają najsilniejszy wpływ na ruch dzieci.

     Muzyka przez metrum, tempo i rytm wydaje dzieciom polecenie, któ­rych nie trzeba rozumieć drogą pojęciową, bez ryzyka niezrozumienia słów, którymi musieliśmy tłumaczyć dziecku, co i jak ma robić, kiedy i w jaki sposób reagować.

     Potrzeba zgodności ruchu z muzyką jest tak duża, że dzieci wykazujące skłonności do ruchów mimowolnych, dzieci nadpobudliwe czynią ogromne wysiłki, w celu opanowania ruchów zbędnych tak, aby wiernie odtworzyć rytm muzyki. Eliminują wtedy wszystkie ruchy, które nie prowadzą do celu. W ten sposób uczą się panować nad swoim ciałem. W pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo muzyka niejednokrotnie jest pierwszym sposobem nawiązywania kontaktu z wychowankiem. Wtedy, gdy w począt­kowej fazie procesu rewalidacyjnego zawodziły inne sposoby nawiązywa­nia z nimi kontaktu, pozostawała muzyka.

     Ogromny wpływ muzyki i rytmiki zaznacza się także w stymulowaniu rozwoju motorycznego. Rozwój motoryczny polega, bowiem na kontroli ruchów mięśni, które z chwilą urodzenia, są przypadkowe. Stopniowo, ale w miarę jak rozwija się u dziecka kontrola nad mechanizmem mięśnio­wym, pierwotny typ ruchów przypadkowych ustępuje ruchom specyficz­nym i prawidłowym. Wzrokowe reakcje przekształcają się w sprawności motoryczne, które będą użyteczne przez całe życie. Stąd też widać koniecz­ność świadomego uwzględniania motoryki w zajęciach. Przez odpowiednie układanie ćwiczeń rytmicznych i metrycznych, także pobudzających i ha­mu­jących, można osiągnąć wysoki stopień uporządkowania koordynacji wzrokowo ruchowej i słuchowej, a w rezultacie sprawności ogólnej.

     Nie można także pominąć ogromnego wpływu muzyki i rytmiki na roz­wój mowy dziecka upośledzonego umysłowo. Mowa jest, bowiem jedną z form motoryki. Wymaga skomplikowanych ruchów narządów artykulacyj­nych dla wydobycia głosu. Jest faktem, że dzieci upośledzone umysłowo częściej posługują się mową w czasie ruchu i przy muzyce, niż w bezruchu i ciszy. Dzieci te towarzyszą sobie własnym instrumentem (mową). Owo towarzyszenie sobie, a także udział w różnych zabawach muzycznych sta­nowią u nich doskonałą motywację do przełamania niechęci do wydoby­wania głosu i posługiwania się mową.

     Muzyka z rytmiką pomaga również w uspołecznianiu dzieci upośledzo­nych umysłowo, łagodzi, bowiem pierwsze, a ułatwia kolejne kontakty z rówieśnikami. Muzyka narzucając w czasie ćwiczeń wszystkim dzieciom jednakowe tempo, rytm, a także nastrój, niweluje indywidualne, wypływa­jące z upośledzenia i zaburzeń, zachowania, reakcje i pomaga we współ­dzia­łaniu.

Elementy muzykoterapii w pracy z dzieckiem upośledzonym umy­słowo

     Historycznie udokumentowana tradycja leczenia muzyką znajduje współcześnie coraz większe zastosowanie. Dzięki wszechstronnemu od­dzia­ływaniu muzyki szczególnie wskazane jest zastosowanie muzykote­rapii w leczeniu dzieci z upośledzeniem umysłowym. Muzykoterapia w tej pracy to różnorodne działania muzyczne, prowadzone w taki sposób, aby dzieci poczuły się bezpiecznie, odprężone, zrelaksowane, odczuły wesoły, przyjemny nastrój[10]. Działania takie powinny być starannie przemyślane i dostosowane do możliwości dziecka.

     Coraz częściej mówi się o muzykoterapii także w odniesieniu do peda­gogiki specjalnej. Lecznicza funkcja muzyki znana była chyba od początku istnienia ludzkości. Dane na ten temat podają różne podręczniki przedsta­wiając ją w aspekcie historycznym. Zainteresowanie oddziaływaniem mu­zyki w sposób naukowy pojawiło się w XX wieku w ramach psychoterapii, przechodząc ewolucję od stosowania jej jako substytut środka farmakolo­gicznego, aż po posługiwanie się muzyką jako swoistym środkiem, komuni­kacji[11].

     Muzykoterapia ma cel leczniczy. Zmierza do korelacji zaburzonych funkcji, do usunięcia napięć psychofizycznych, do dostarczania z korzyst­nych doświadczeń społecznych. Dobór materiału muzycznego związany jest z aktualnym nastrojem, emocjami i potrzebami jednostki lub grupy. Oddziaływanie terapeutyczne obejmuje cały organizm psychofizyczny, a szczególnie emocje, dążenia, oczekiwania i marzenia. W wyniku tak prze­pro­wadzonych zajęć następuje poprawa samopoczucia, usunięcie lęku, od­reagowanie napięcia, poprawa relacji z otoczeniem.

     Żadna aktywność artystyczna nie ma tak społecznego charakteru jak aktywność muzyczna. Prosta zabawa muzyczna czy zbiorowe zajęcie mu­zyki jest aktem społecznym, w którym sukcesy poszczególnych osób uza­leżnionych są od postawy współuczestników. Wpływ muzyki na psychikę ludzką rozważany był na przestrzeni dziejów w aspekcie wychowania es­tetycznego. W starożytności już Pitagoras zaobserwował możliwość kształtowania psychiki ludzkiej za pośrednictwem muzyki. Był autorem tezy estetycznej, która równała piękno z ładem, harmonią świata zewnętrz­nego, z doskonałością proporcji[12].

     Ten ład zewnętrzny, który wyrażała muzyka, miał z kolei oddziaływać na tworzenie wewnętrznej harmonii człowieka. Również Platon zwracał szczególną uwagę na aspekt wychowawczy muzyki. Uznał ją za zdolną do budzenia w człowieku uczuć moralnych o charakterze pozytywnym.

     Realizacja oddziaływań muzycznych jest zależna od wieku dziecka, od jego stanu zdrowia, aktualnego stanu psychicznego, od wrodzonej i nabytej możliwości muzycznej, od stanu emocjonalnego, oraz od sytuacji.

     Wiadomo, że muzyka stanowi naturalną potrzebę człowieka, a swoim zasięgiem oddziałuje przede wszystkim na emocjonalną sferę osobowości. Ma, zatem możliwość wpływania na całą psychikę ludzką, wywołując określone przeżycia. Może zmieniać stan aktywności systemu nerwowego, wywołując określone zmiany w czynności całego organizmu, może zmie­niać szybkość krążenia krwi, obniżać próg wrażliwości zmysłów, wpływać na wewnętrzne wydzielanie, siłę i szybkość pulsu. Może stać się środkiem o potężnych możliwościach oddziaływania terapeutycznego i rekreacyj­nego, wprowadzając słuchacza w różne nastroje wzbudzając uczucia i emocje[13].

     Muzyka, ze względu na szeroki zakres oddziaływania rewalidacyjnego,

wydaje się mieć nieograniczone możliwości w procesie adaptacji społecz­-

nej wśród dzieci upośledzonych umysłowo. Żadna aktywność artystyczna w placówkach dla dzieci upośledzonych umysłowo nie ma tak społecznego charakteru, jak aktywność muzyczna. Przykładem może być nauczanie gry na instrumentach perkusyjnych, gdzie sukcesy poszczególnych uczniów uzależnione są od postawy współuczestników, a ostateczny sukces jest wy­padkową świadomego współdziałania wszystkich członków zespołu. Od­działywanie muzyki na dzieci upośledzone przynosi również wiele korzy­ści z punktu widzenia rozwoju intelektualnego, angażując wysiłek w celu poznania, ucząc słyszenia i słuchania. Z punktu widzenia rozwoju uczuć i wrażliwości daje ono zaspokojenie tym dzieciom pewnych potrzeb życia wewnętrznego. Z punktu widzenia zaś wychowania zdrowotnego muzyka i ruch stanowi źródło radości, odprężenia, wyładowania energii i rozwoju fi­zycznego. Podstawowe formy ekspresji muzycznej – melodia i rytm – sta­nowią przedłużenie i rozwinięcie naturalnych form ekspresji muzycznej dziecka na przykład mowy i ruchu, które u jednostki głębiej upośledzonej są szczególnie uszkodzone.

     To właśnie w kontakcie z muzyką dziecko upośledzone ma okazję wy­rażania swoich uczuć i myśli – od krzyku, płaczu, skakania i tańczenia ko­łysania się, rytmicznego chodu, nucenia, poprzez prostą piosenkę i pieśń.

Ze względu na ograniczony rozwój dzieci upośledzonych umysłowo, ich aktywność muzyczna w placówce, do której uczęszczają, rozwija się głów­nie przez realizację trzech form działalności:

-         Śpiewanie piosenek;

-         Grę na instrumentach muzycznych;

-         Ruch przy muzyce;

-         Słuchanie muzyki.

Formy te wzajemnie się integrują, powodując w rzeczywistości auten­tyczne, aktywne uczestniczenie dzieci w muzyce, na miarę ich możliwości i umiejętności. Dzięki aktywizowaniu dzieci upośledzonych, w kontakcie z muzyką rozwija się u nich przede wszystkim dyspozycje twórcze, a przez odpowiednie zabiegi wychowawczo – pedagogiczne i kształcące szczegól­nie pożyteczne cechy osobowości, jak samodzielność i zaradność zdyscy­plinowanie, zdolność do utrzymywania więzi społecz­nych, umiejętność współdziałania i współżycia, wrażliwość emocjonalna, potrzebę systema­tyczności i ładu[14].

     Wśród wymienionych form działalności muzycznej ogromną rolę pełni piosenka wykorzystywana jako materiał do instrumentacji nutowej oraz jako źródło różnych zabaw muzycznych, mieszczących się w zakresie możliwości psychoruchowych dzieci głębiej upośledzonych umysłowo.

     Z uwagi na niedorozwój i liczne nieprawidłowości w rozwoju mowy u dzieci upośledzonych umysłowo, szczególnego znaczenia nabierają ćwi&...