WAVERLEY
Scott W; Waverley; przekł. Teresa Świderka, wstęp i oprac. Andrzej Tretiak, Kraków 1929, BN II, nr 56.
I. PRZYGOTOWANIE POWIEŚCI HISTORYCZNEJ JAKO GATUNKU LITERACKIEGO
Waverley ukazał się w lecie 1814 r. Na karcie tytułowej nie widniało nazwisko autora, Waltera Scotta znanego już szeroko poety, przez krytyków stawianego na czele współczesnych poetów angielskich. Pomimo bezimienności powieść ta podbiła wstępnym atakiem od razu Szkocję, Anglię, Europę oraz Stany zjednoczone. Owo radosne przyjęcie Waverleya wywołało dalsza prace Scotta w stworzonym przezeń gatunku literackim: powieści historycznej. Waverley stał się kamieniem węgielnym gmachu, na który złożyło się przeszło 30 romansów historycznych samego Scotta, ochrzczonych potem zbiorowa nazwą The Waverley Novels. Te z kolei stały się wzorcem dla romansu historycznego innych poszczególnych narodów, który odgrywa tak ważną role w życiu literackim i narodowym XIX w. Triumfalne przyjęcie Waverleya świadczy, że było to dzieło upragnione i że chwila w której się ukazało dojrzałą do zapienienia mu pełnego sukcesu.
A) PRÓBY POWIEŚCI HISTORYCZNEJ PRZED SCOTTEM
1. Zapowiedź: Defoe. Na przygotowanie czytelników do tak gorącego przyjęcia powieści historycznej płoszyło się kilka czynników. Terminu „powieść historyczna” można rzeczywiście użyć, choć z rozmaitymi zastrzeżeniami wobec innych wcześniejszych dzieł. Nie można odmówić słuszności biografowi Daniela Defoe’go, P. Dottinowi, kiedy Pamiętniki kawalera z 1720 nazywa „pierwszą powieścią historyczną”. Narrator, jakiś bezimienny „kawaler”, stronnik Karola I w walce z Cromwellem opowiada tu swoje przygody z pierwszych lat wojny trzydziestoletniej i później w Anglii w czasie wojny domowej w formie pamiętnika spisanego w starości. Istnienie pamiętnika rzeczywistego, który był podkładem dla utworu Defoe jest prawie pewne, byłoby to więc pierwsze w literaturze świata świadome użycie ,materiału historycznego do powieściowej fikcji. Cel napisania tej powieści nie jest jasny. Nie ma w niej zupełnie moralizatorskiego podkładu, jaki cechuje Robinsona Cruzoe i poniekąd inne powieści Defoe. Trzeba przypuścić, ze Defoe chciał prawdopodobnie nieświadomie zachować portret wymierającego typu „ kawalera” i w ten sposób spełniał jedno z zadań powieści historycznej: utrwalanie ginącej przeszłości. Druga jego powieść o podobnej technice, A journal of tle Plague Year opowiada o przejściach rodziny kupieckiej w czasie sławnej zarazy w Londynie 1665r. ma juz określony charakter powieści na czasie” będącej zarówno propaganda higieniczną wobec groźby powtórzenia się zarazy w 1722r., jak i wyzyskaniem zainteresowania publiczności dla spekulacji księgarskiej. Nie mniej sam sposób ujęcia rzeczy jest historyczny.
2. Renesans ballady. Powieść angielska nie poszła jednak torem wskazywanym przez próby Defoe. Przeważyła moralizatorska cecha jego powieści. Wobec upadku Religi we Anglii społeczeństwo wyłoniło z sienie nie jako nowy organ sumienia: powieś społeczną, dydaktyczną, działająca albo pozytywnie przez stawianie ideałów i straszących przykładów (Richardson), albo negatywnie, przez satyrę na stosunki obyczajowe (Fielding). Koła do których obecnie zwracała się powieść były odmienne od tych z XVII w. Nie sfery dworskie i arystokratyczne, ale szerokie warstwy mieszczaństwa i średniej szlachty miał ona bawić, a bawiąc- uczyć. Te warstwy dochodziły bowiem do znaczenia w życiu społecznym. Anglia poczuła się narodem jeszcze w chwili zrywania z Rzymem i w czasie rywalizacji z Hiszpanią w XVI w., ale w walkach religijnych następnego wieku idea przygasła i dopiero wzrost potęgi francuskiej za Ludwika XIV i XV rozbudził ja na nowo. W literaturze objawia się to nawrotem do czasów elżbietańskich, jako okresu wielkiej potęgi narodowej oraz do ballady rycerskiej. Ballada zawiera w sobie ideał bezinteresownego bohaterstwa wiary w dobra sprawę, honoru narodowego. Zawierała także moralność opartą o średniowieczną mistykę wiary. W stosunku do przyszłej powieści historycznej torowała ona drogę dla „przygody”, dla elementu w literaturze, który Anglicy nazywali romance, będącego istotnym składnikiem „historycznego romansu”. Wydany w 1765 r. zbiór ballad Reliques of Ancien English Poerty wywołał falę naśladownictw. Wśród nich wyłania się fragment twórczości 17 –letniego poety, Tomasza Chatterona, który usiłował stworzyć, w szeregu rzekomo znalezionych przez siebie urywków średniowiecznych poematów, wielkie eposy kultury wieków średnich, skupiając je około pary przyjaciół z XIV w. : kupca z Bristolu i mecenasa sztuki Canninga i zakonnika-poety, Tomasza Rowleya.
3. „Powieść grozy”. Ta próba ,za wielka na siły Chatterona zawiodła i powieść historyczną zastąpiła na razie powieść grozy. Ten gatunek literacki jest związany z powieścią historyczną przez tło swojej akcji przenoszone w czasy odległe. Umożliwia to czytelnikom wiarę w nadzwyczajność przygód bohaterów. Gatunek ten powstał przypadkowo. Stworzył go bezwiednie stając się wyrazem potrzeby społeczeństwa, które domagało się szarpania nerwów, wykwintny człowiek salonu, Horacy Walpole pisząc dla zabawy dziwaczną opowieść o Zamku Otranto (1764), w którym wizja się niewytłumaczalne rzeczy. Do perfekcji doprowadziła „powieść grozy” Anna Radcliffe między 1789 a 1795 r. U niej jednak wszystkie zjawiska znajdują na końcu naturalne wytłumaczenie. Bezpośredni jej uczeń, Mateusz Grzegorz Lewic, autor Mnicha poszedł saldami mistrzyni, ale odrzuciła wytłumaczalność zjawisk. Do jego zbioru poetyckiego Tales of Wander (1803) przesłał Scott kilka swoich ballad. „Powieść grozy” przygotowała późniejszych czytelników Scotta na przyjęcia działalności duchów i zjawisk nadprzyrodzonych, wiarę w wytrzymałość bohaterów romansu historycznego na przejścia molarne i fizyczne.
4. Powieść dydaktyczno-historyczna. W powieści grozy nie ma historii w postaci rzeczywistych faktów, ani w wierności obrazu kultury. Podobnie niewielka ilość tego elementu znajdujemy w innej odmianie powieści, w tek, która chciał faktów historycznych używać za podstawę do moralizowania. Do grupy tej należy np. romans Tomasza Lelanda Longsword, Earkl of Salisburg (1762), czerpiący szczegóły średniowieczna szczególnie z dramatów Szekspira lub romans Klary Reeve Old English Baron (1777), lub The Reces autorstwa sióstr Henrietty i Zofii Lee, której treść stanowią przygody córek Marii Stuart i księcia Norfolk. „Gotyckość” jest tak bliska czytelnikom, ze używa się jej nawet do utworów z tendencją np. Wordswortha The Borderers
5. Powieść- szkic obyczajowy. Do skompletowania przyszłych składników powieści historycznej potrzeba było jeszcze dwóch rzeczy: musiał się obudzić zmysł historyczny i zmysł etniczny. Trzeba było zrozumieć różnicę miedzy współczesna kulturą formalną a kulturą historyczną. Trzeba było nauczyć wydobywania cech narodowych w treści każdej odrębnej kultury narodowej. Zmysł historyczny istniał już w kołach naukowych. Historiografia szkocka od połowy XVIII w. rozwijała się bujnie. Na progu jej stoją dwa wielkie dzieła z zakresu historii XVI i XVII w.: Dawida Hume’a, filozofa, i Willama Robertsona. Już w nich są potężne zadatki na obraz przyszłej kultury. W powieści zrozumienie tego problemu pojawiło się po raz pierwszy w dziełku Józefa Strutta Pt. Quenhoo-Hall, które wydał sam Scott zaopatrzywszy ten fragment własnym zakończeniem. Celem Strutta było przedstawienie miłego i żywego obrazu obyczajów ojców naszych, w formie mogącej zająć uwagę czytelnika. W kształtowaniu Waverleya utwór Strutta odegrał poważna rolę. Waverley już wcześniej począł się. w myśli Scotta pod wpływem lektury Zamku Rackrent Marii Edgeworth (1800). To niedługa historia dwóch ostatnich pokoleń rodziny szlacheckiej anglo-irlandzkiej, o typie, którego zanik oglądała autorka za swoich lat młodzieńczych. Ujęcie zamierającego typu rzezy stanowi największą zasługę powieściopisarki. Edgeworth wykazała też wysoką miarę artyzmu, ujmując swój obraz w ramę opowiadania starego sługi oddanego owym czterem ostatnim panom zamku Rackrent. Był to już ostatni, potrzebny do stworzenia powieści historycznej element: pierwiastek etniczny, zrozumienie odrębności cech kultury narodowej. Zrozumienie to mogło jedynie zakiełkować na podłożu uczucia narodowego. Miłość Ojczyzny zwracała się do przeszłości nie jako do przedmiotu krytyki, ale jako do zbioru paliwa, które miało podsycać swój ogień. Castle Rackrent był niedostatecznym jeszcze wyrazem tego uczucia, ale wywoła oddźwięk w duszy Scotta. Od tej pory zaczęła go ona nastrajać do swej wielkiej pracy- gloryfikacji Szkocji, uwielbienia Ojczyzny.
B) ROZWÓJ UCZUCIA NARODOWEGO
1. Patriotyzm angielski w okresie Rewolucji francuskiej. Gloryfikacja przeszłości narodowej jest wynikiem świadomego patriotyzmu, środkiem rozbudzania uczucia patriotyzmu w czytelnikach, do zachęcania ich do udziału w chlubnych dla narodu wydarzeniach. Praktycznym celem tego działania jest dobro i wielkość narodu w chwili współczesnej. W XVIII w. pojecie narodu zaczyna przeciwstawiać się pojęciu państwa. Po uznaniu praw człowieka przychodzi kolej na uznanie praw narodów, o której wymownie mówił w Anglii Sir James Mackintosh w 1798. Mackintosh jest typowym przykładem procesów , jakie rewolucja francuska wywołała w duszy każdego powinie myślącego Europejczyka., Jako młodzieniec z całą zaciętością broni on haseł rewolucji, ale już w kilka lat potem zaniepokojony możliwością utraty panowania nad morzem na rzecz młodej republiki francuskiej, przenosi punkt ciężkości ideału ze społeczeństwa na naród. W Preludium, autobiograficznym utworze Worthsworth’a widzimy to samo, gorący zwolennik rewolucji, nienawidzący własnego rządu za walkę z Francją przemienia się pod wpływem Obaw o niezależność i swobodny rozwój narodowy, w p[patriotę i nie zrywając zupełnie z młodzieńczymi ideałami przeciwstawia SIĘ DAZENIOM Francji jako państwa. Źródło patriotyzmu było różne u tych dwóch postaci, które można uznać za typowe. Mackintosh był politykiem i pragnął odwrócić uwagę społeczeństwa od haseł rewolucji przez skierowanie jej ku interesowi państwowo-narodowemu. Wordworsth- społecznik i poeta, chciał wyminąć rzucone przez rewolucje, niemożliwe do rozwiązania pytanie sprawiedliwości społecznej przez podstawienie bliższego ideału organicznej pracy narodowej przynoszącej w swoim wyniku rozszerzenie dobrobytu na coraz szersze warstwy obywateli.
2) Rozwój patriotyzmu szkockiego. Rok 1745. Na przygotowanym w Anglii gruncie padło ziarno powieści historycznej Scotta, w której idea narodowa stanowi jedne z głównych fermentów. Idea ta znajdowała się w romanse Scotta w stanie bezwzględnie czystym. Patriotyzm Scotta to wyłącznie instynkt samozachowawczy, bez przymieszki politycznej czy społecznej. Scott był człowiekiem narodu, który po sześciu wiekach obrony niepodległości utraciła ja na przecz swojego sąsiada przez zbieg okoliczności, która miały Szkocje uczynić wielką, a w rezultacie sprowadziły ja jedynie do znaczenia części zjednoczonego Królestwa nw. Brytanii. Niebezpieczeństwo wynarodowienia się wobec większego i bogatszego sąsiada powiększał fakt, ze bardziej cywilizowana część ludności Szkocji była odłamem angielskim. Szkocja dzieliła się etnicznie na dwie grupy, częściowo już zmieszane: północna jej cześć zamieszkiwały zorganizowane w klany plemienia górskie, potomkowie przybyszów z Irlandii, część południową kolonizowali Anglosasi. Mimo że zachowali swój język to uznawszy raz władzę zwierzchnia królów Szkockich, stali się lojalnymi Szkotami w znaczeniu narodowym, nie etnicznym. Ich pobyt w pasie granicznym sprawił, ze normandzcy królowie Anglii i ich następcy nie podbili Szkocji, tak jak podbili Walie i Irlandię, nie zniszczyli tak ich języka i kultury, jak uczynili to w innych częściach wsypy. Niebezpieczeństwo wynarodowienia przyszło droga pokojową. PO śmierci Elżbiety w 1603, Jakób VI, król szkocki został powołany przez legimistycznych Anglików na tron angielski, jako najbliższy krewny Tudorów. Przez cały wiek dwa państwa były związane przez panującą dynastie Stuartów. Literatura narodowa warstw arystokratycznych i szlacheckich przejęła język angielski, językiem dworu królów, przejęła tez wzory angielskie. Literaturą narodowa warstw mieszczańskich przytłumił chwilowa purytanizm. Osłabło to poczucie lojalności dla króla, który więcej był już królem angielskim niż szkockim. W 1643 purytanie-kowenatyści stanęli po stronie parlamentu przeciw Karolowi I, choć względy lojalności dość często powoływały rozstrój w ich obozie. Kiedy parlament angielski zdetronizowała Jakóba II w 1688 ogół Szkocji przyjęła to obojętnie. Jakóba nie lubiano za przejście na katolicyzm i prowadzeni polityki uległości wobec Francji, tron przypadł jego córce Marii. Jeżeli jednak w 1688 lojalność szlachecka nie była narażona na pokusy, to inaczej miała się prawa w czasie panowania królowej Anny, drugiej córki wygnanego Jakóba. Wypadało ustalić sukcesje tronu. Parlament angielski odrzucając prawa potomków męskich Jakóba II wyznaczył linię hanowerska, spokrewniona ze Stuartami, ale uchwała ta nie obowiązywała Dębego wtedy parlamentu szkockiego, który nie miał ochoty okazać się nielojalnym wobec starej linii królów. Patria Jakobitów, zwolenników Jakóba III wzrastał w znaczenie dzięki niewygodom, jakie musiał przynosić nie do końca uregulowany stosunek dwóch państw. \Rząd angielski dążył do równoczesnego załatwienia obu tych spraw: uregulowania stosunku wzajemnego i ustalenia sukcesji. Prze zawarcie ściślejszej unii,, która doszła do skutku w 1707 po długich targach na tle ekonomicznym, z czego Szkoci wyszli zwycięsko. W zakresie politycznym Szkocja traciła swoja odrębność ustawodawczą przez zlanie obu parlamentów w jeden, przy czym proporcjonalność reprezentacji wykluczała z góry wszelką opozycję., traciła również swoja odrębność administracyjną, zachowywała w pełni wolność kościoła narodowego szkockiego i odrębność sądownictwa. W czasie targów o Unie zaszło jednak coś co mogło zniszczyć politykę angielska w Tm względzie: dwa niechętne siebie obozy szkockiej: katolicy i wierni Stuartom panowie z gór zbliżyli się do purytańskiego i nastrojonego wrogo wobec Stuartów mieszczaństwa i chłopstwa z Nizin. W tym zbliżeniu na nowo rozpaliło się poczucie odrębności i chwyciło się hasła „jakobityzmu” jako ratunku. Unia została się początkiem reakcji jakobickiej. Próba odzyskania tronu w 1715 nie powiodła się raczej przez nieudolność Pretendenta niż przez brak dobrej chęci jego zwolenników w Anglii i Szkocji. Dowodzi tego nieustająca agitacja w trakcie następnego pokolenia. Rząd za Jerzego II nie tłumił tego ruchu przemocą, lecz intrygami i przekupstwem. Jednak i te środki nie dopisały i sympatie jakobicie były tak mocne że Stuartowie korzystając z zamieszania wojennego w europie w skutek wojny sukcesyjnej polskiej odważyli się na jeszcze jedna walkę o tron. . W 1745 wyprawił się Karol Edward do Szkocji po koronę ojca. Jego wyprawa będąca tłem Waverleya miała duże szanse powodzenia- rozbiła się jednak o małoduszność szkockich doradców. Pamiętna bolesnych przejść z 1725 szlachta torysowska czekała w biernej sympatii dla wyprawy Karola, który już był doszedł do środkowej Anglii, do hrabstwa Derby. Niewytłumaczalny odwrót wojsk szkockich nie pomógł da wyjścia z rezerwy zwolenników Stuartów w Anglii. Klęska była nieunikniona się kończyła się tragedią bitwy pod Culloden. Z nią zgasła nadzieja Stuartów.
3. Literatura narodowa szkocka w drugiej połowie XVIII wieku.
Idea niezależności Szkocji znalazła jednak oparcie w literaturze. Już w latach 1715-45 pojawiają się pierwsze oznaki odrodzenia szkockiej literatury narodowej 1745 William Hamilton wydaje tomik patriotycznych utworów. Ale od tego roku, będącego zakończeniem epizodu jakobickiego, instynkt narodowy szkocki obiera literaturę za swoja twierdzę i staje się ona „bronią rycerza”. W I. poł XVIII w. zdolniejsi Szkoci emigrują jeszcze na południe, do Londynu włączając się w łańcuch literatury angielskiej. Ale Szkocja ma tez szereg talentów, które w kraju kła[i] A fundamenta pod jej literaturę narodową. Równocześnie z pojawieniem się p[pierwszych historycznych dzieł Hume Dziejów Wielkiej Brytanii … Robertsona Dziejów Marii Stuart scena szkocka wystawia pierwszą narodowa tragedie Douglasa, Jana Home’a (1756). Za przykładem Hume’a i Robertsona p[poszedł szereg pomniejszych historyków , za Home’a poetów. Poezja nie cofa się przed posługiwaniem się dialektem szkockim, zaznaczając w ten sposób swoja obojętność wobec literatury angielskiej. Dialekt „Nizin” jest wprawdzie dialektem angielskim, ale zachował jeszcze cały szereg średniowiecznych odrębności dialektycznych, wciągnął też pewną ilość słów pochodzenia gaelickiego. Poetów tych jest sporo: R. Furgesson, M. Bruce, K. Olipphant Lady Naiwne. Najwyższym szczytem tej poezji jest Robert Burns. , który wchłonął w siebie cała namiętność ludowej pieśni i poezji. Scott miał 15 lat gdy Burns wydał swój pierwszy tomik, w którym Scott częściowo uczestniczył. Hołd dla tego wyrosłego z ludu poety przedstawił Scottowi ideał pracy twórczej w najpiękniejszym świetle. Scott pozostał mu wierny. Z patriotyzmu szkockiego wyrosła powieść historyczna Scotta i posłała iskrę czystego patriotyzmu spragnionej tego Europie.
B) PRZYGOTOWANIE OSOBISTE SCOTTA DO POWEIŚCI HISTORYCZNEJ
1) Wrażenia lat dziecinnych i młodzieńczych.
Także najbliższe otoczenie i warunki młodzieńczego rozwoju wpłynęły poważnie na wychowanie Scotta na powieściopisarza historycznego. W domu rodzinnym pisarza panowała atmosfera jakobicka. (Nad łóżkiem chłopca wisiał spodek do filiżanki z której pił zdrajca Stuartów, filiżanki która zbił ojciec chłopca). Taką atmosferę odgrywały inne domy, gdzie chorowity malec spędzał przeważna część dzieciństwa. Pierwszym zapamiętanym wrażeniem była zabawa 3-leytniego dziecka w Sandy Knowe, w domu dziadka, za starym pułkownikiem Mac Dougalem. Nieco starszy Scott przejmuje się opowiadaniami naocznych świadków o Culloden i o egzekucjach 1746r. Równocześnie wbijają mu się w pamięć stare pieśni i opowieści o kresowych przygodach. Ulubiona lektura Scotta były zbiory poematów Ramsaya. W ósmym roku zcyia spędza lato w kąpieliskowej miejscowości Prestonpans, miejscu bitwy opisanej w Waverley. . Stary chorąży Dalgetty uzupełnia wiadomości chłopca o kampanii 1745. Ostatnim źródłem o tradycji jakobickim powstaniu był jego uczestnik Aleksander Stewart, stały klient rejenta Scotta., który 15-letniego pomocnika ojca w kancelarii zaprosił do swego majątku w góry. Dług wdzięczności płacił Scott uczyniwszy ze swego gospodarza model dla barona Bradwardine’a. równolegle zaznajamianiem się z żywą przeszłością szło poznawanie i ukochanie piękna ziemi rodzimej. Tu nierozłącznymi elementami były widoki natury i wspomnienia \historyczne. W 13 roku życia poi raz pierwszy dostał w swoje ręce zbiór ballad Percy’ego. Znał już wcześniej Szekspira. I rycerska epopeję Królowej z krainy baśni Spencera i opowieść o Jerozolimie wyzwolonej Tassa, ale ballady te były mu bliższe. Z tymi balladami związał tez pó\źniej Scott uświadomienie sobie, ze jego twrczośc pójdzie w kierunku fikcji historycznej. W czasie studiów na wydziele prawa uniwersytetu w Edynburgu, a także potem spędzał wakacje na wycieczkach do granicznych powiatów Szkocji. Dni schodziły na wyszukiwaniu starych ruin, historycznych miejscowości, pięknych zakątków, wieczory a spisywaniu zasłyszanych opowieści i ballad. Z pracy tej powstało pierwsze wydanie ballad kresowych The Order Minstrelsy (1803). Była bardzo przywiązany do przyrody pogranicza. Maił tam swój dom, z ta okolica wiązały się bowiem od 1799 obowiązki szeryfa hrabstwa Selkrik, które pełnił do końca życia. Zbliżały go one jeszcze bardziej do ludności miejscowej i pozwoliły wyzyskać charakterystyczne rysy dla kreślenia postaci z ludu.
2. Indywidualne cechy charakteru Scotta.
Scott budował swój zamek Abbotsford 13 lat i otworzył go uroczyście przed katastrofa finansową spowodowaną lekkomyślnością zaufanych mu przyjaciół, wydawców Ballantyne’ów. Katastrofa ta przekreślił marzenie pisarza spędzeniu życia barona szkockiego w feudalnym zamku, w domu przepełniony patriarchalnym ładem, pełnym miłości służby i sąsiadów. Taki ideał przedstawił w Waverley. Atmosfera pogody spowijająca powieści Scotta, mimo głębokiej tragedii niektórych epizodów...
warycki