1. Rodzaje literackie:
- epika- rodzaj literacki obejmujący utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiot literacki występuje jako narrator i podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja. Np. bajka, baśń.
- liryka- rodzaj literacki obejmujący utwory, w których nadrzędną rolę odgrywa osoba mówiąca w wierszu (podmiot liryczny) i jej monolog. Temat stanowią przede wszystkim wewnętrzne doznania i emocje jednostki. Utwory te najczęściej występują w postaci wiersza.
- dramat- rodzaj literacki, przeznaczony do wystawiania na scenie, wyrazista i oparta na konflikcie akcja. Kompozycyjnie podzielony na akty i sceny, tekst główny składa się z dialogów i monologów postaci. Np. tragedia, komedia.
2. Gatunki literackie:
- baśń - jeden z fantastycznych gatunków epickich, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, odwołujący się zwykle do folkloru nie posiadający określonego miejsca oraz czasu. Opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach.
- bajka - krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca naukę (morał). Spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania dobra i zła. Bohaterami np. są zwierzęta, które uosabiają określone typy ludzkie(mądra sowa, chytry lis) ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty.
- mit - utwór literacki opowiadający o początku świata i czasach kiedy żyli bogowie i herosi, który ma wyjaśnić pochodzenie świata, prawa natury oraz sens obrzędów religijnych i magicznych. Jego bohaterami są istoty boskie oraz postacie obdarzone ponadludzkimi właściwościami, np. Mit o Demeter i Korze.
- powieść – utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo Vadis. Występują liczne dialogi, opisy akcji i natury i jest podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron.
- opowiadanie - gatunek epicki, utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów o prostej zazwyczaj jednowątkowej fabule; swoboda kompozycyjna, epizodyczna fabuła, dygresja, partie opisowe i refleksyjne, często eksponowanie osoby narratora i okoliczności towarzyszącej narracji.
- nowela – utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. Latarnik.
- komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych wspomaganych wątłym tekstem słownym; rysunek przedstawia bohaterów w wyrazie zarysowanej sytuacji, test zaś ogranicza się do ich wypowiedzi wynotowanych w rysunek w formie „dymka”.
- legenda - opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności i niezwykłości, szczególnie zżycia świętych, apostołów, męczenników ujawniająca czas i miejsce akcji
- wiersz – przeciwieństwo prozy. Mowa celowo ukształtowana i zorganizowana brzmieniowo charakteryzująca się powtarzalnością elementów(akcentów, głosek, wersów, strof) i wzajemnym powiązaniem znaczeń użytych słów.
3. Poezja w literaturze dla dzieci:-poezja liryczna - to wiersze typowo liryczne, charakteryzujące się dużym zabarwieniem uczuciowym. Ich tematyka opiera się na realistycznej obserwacji życia, pogłębia wiedzę dziecka o świecie, dotyczy najbliższego otoczenia dziecka. Wpływa na rozwój emocjonalny i postawy moralne, uczy właściwego postępowania. Przedstawiciele: -Czesław Janczarski-Wspólna sprawa; Mieszkanie Hani; Abecadło przyrodnicze; Listy, listy, listy; Sklepy-Jerzy Ficowski-Denerwujek; Zielona Maja; Maciupinka; Kolorowy kalendarzyk-Maria Czerkawska-W czas pogody; Kto się śmieje; W lesie biało; U starej wierzby; Czerwona piłeczka
-poezja wyobraźni - jest wzorowana na fantastyce baśniowej i twórczości ludowej. Opiera się na folklorze dziecięcym i jest poezją najbliższego kontaktu matki z dzieckiem. Prezentuje świat z pozycji dziecka uwzględniając jego imaginację i potrzeby psychiczne.Przedstawiciele:-Janina Porazińska-Pleciugowe nowinki; Smyku-smyku na patyku; Psotki i śmieszki; Trzy gaduły
-HANNA JANUSZEWSKA-To trasa śpiewa; Zwycięskie kielnie; Majowe święto; Srebrna kózka; Z góry na mazury
-Ewa Szelburg- Zarembina-Dzieci miasta; Nasi braciszkowie; Moje wierszyki; Wierszyki Reni; Na listeczku kalinowym; Idzie niebo ciemną nocą; Opowiem wam
-Joanna Kulmowa-Zimowe słowiki; Gdyby; Wiersze dla Kaji
-Mieczysława Buczkówna-Zaczarowana jagoda; Toni; W polu i w lesie; Poczta leśna; Rybacy
-Anna Świerczyńska-Cudowna broda szacha; Nad rzeką Zam-Zam
-Joanna Papuzińska-Nasza mama czarodziejka; Śniegowa przyroda
-poezja satyryczno-groteskowa - posługuje się śmiesznym i żartobliwym słownictwem. Ukazują dowcipne i absurdalne sytuacje. Jej cechy to: satyra, żart, groteska. Przedstawiciele:-Julian Tuwim-Cuda i dziwy; Zbiór poetycki; Wiersze dla dzieci. WIERSZE: Lokomotywa; Słoń Trąbalski; Zosia Samosia; Warzywa; O Grzesiu kłamczuchu i jego cioci; O Panu Tralalińskim
-Jan Brzechwa-Tańcowała igła z nitką; Kaczka dziwaczka. ZBIORY WIERSZY; Brzechwa dzieciom; Sto bajek; Globus; Śmiechu warte
-Wanda Chotomska-Teatr na jednej nodze; Tere- fere; Wiersze pod psem; Pan słoń; Od poranka do wieczora; Plus i minus; Przygody jeża spod miasta Zgierza; Gdyby tygrysy jadły irysy; Siedem księżyców; Od rzeczy do rzeczy
-Ludwik Jerzy Kern-Pierwszy i kilka innych wierszy; Żyrafa u fotografa; Jurek Ogórek; Niedźwiedź w szafie; Cztery Łapy; Pan Tygrys
-Jan Izydor Sztaudynger-Kasztanki; Narodziny obłoczka; Zwrotki dla Dorotki
-poezja awangardowa - oszczędne operowanie słowem poetyckim, stosowanie skrótów myślowych, posługiwanie się skondensowanymi obrazami poetyckimi, eliminowanie rytmicznej monotonii.Przedstawiciele:-Józef Czechow-Jesień; Przy sianokosach; Wiersze dla dzieci; Jak groch wędrował
-Wiktor Woroszylski-Felek i naokoło; Dużo śmiechu, trochę smutku, to historia mamut ku; Opowiem wam w tajemnicy
-Anna Kamieńska-Zajęczy pałac; Pod jabłonią; Jaworowi ludzie; Dębowa kołyska
-Tadeusz Kubiak-Gdy zapadnie noc; Karuzela; Piękna podróż; Niby na niby; Kto z was mieszka w tych miasteczkach; Pawie wiersze; Wesoły deszcz; W kraju Baj- Baju; Wiersze na dzień dobry
-Józef Ratajczak-Ziarenka maku; Zamki na lodzie; Pokój z kukułką; Chwile z motylem-Julian Przyboś-Wiersze i obrazki.
4. Polscy twórcy baśni i bajek:-Janina Porazińska-Jaś i Kasia; Dziewięć płaczek- nieboraczek; Kopciuszek; Była sobie gąska; O babulce; Bajdurki; Za górami… za lasami; Kacperek; Za trzydziewiątą rzeką; Zuchwały strzyżyk; Tajemnice butki; Czarodziejska księga; Starodzieje; O dwunastu miesiącach; Dwie Dorotki
-Ewa Szelburg- Zarembina- Rzemieślniczek wędrowniczek; Różowe szynki; Królestwo bajki; Wesołe historie; Baśnie; Kije samobije i inne baśnie
-Hanna Januszewska- O chłopcu drewnianym; O kocie, co fajkę kurzył i o innych dziwach; O dobrym strachu; O flisaku i Przydróżce; Baśnie polskie
-Lucyna Krzemieniecka- Z przygód krasnala Hałabały; Słomkowy łańcuszek; Cudowne okulary; Bajże baju po zwyczaju; Leśne rachuneczki; Baśń o trzech siostrzyczkach; Baśń o trzech braciszkach; Cztery bajdy ciotki Adelajdy
-Jan Brzechwa- Baśń o korsarzu Palemonie; Pan Props i jego trupa; Opowiedział dzięcioł sowie; Szelmostwa lisa Witalisa; Przygody rycerza Szałowiły; Za króla Jelonka; Pan Soczewka w puszczy; Pan Kleks
-Czesław Janczarski- Tygrys o złotym sercu; Miała babuleńka kozła rogatego; Przygody i wędrówki Misia Uszatka; Nowi przyjaciele Misia Uszatka
-Maria Kownacka- O szewczyku Łukaszku, co szył buty dla ptaszków; Jak mysz pod miotłą
-Irena Jurgielewiczowa- Jak jeden malarz chciał namalować szczęśliwego motyla
-Anna Świrszczyńska- O Małgosi, co się niczego nie bała
-Stefania Szuchowa- Mateuszek na zaczarowanej wyspie
-Hanna Zdzitowiecka- Pantofelek pięknej Rodopis
-Bogdan Brzeziński- Bajka o pracowitym świerszczyku i lekkomyślnej mrówce; Papuga pleciuga
-Maria Kędziorzyna- Serce w plecaku; Za siódmą górą, za siódmą rzeką; O przepięknej Hannie; O jaszczurzej żonie Marysi, która bała się wyśmiania
-Maria Kann- Baśń o srebrnorogim jeleniu: Srebrnorogi jeleń, O zaklętym kaczorze, O Ciuku Wędrowniczku i o dobrym Marcinie
-Bronisław Długoszewski- Przy kominie o szarej godzinie; Gawendy starego bajarza: Jak głupi Wojtek przyczynił się do wzbogacenia braci; Jak ubogi znajda został dziedzicem; Jak mądra chłopska córka została królewną -Maria Konopnicka- O krasnoludkach i sierotce Marysi, Co słonko widziało, Na jagody, Nasza szkapa, O Janku Wędrowniczku
5. Baśnie i bajki regionalne:
a) Śląsk- bohaterowie: istoty demoniczne, utopce, diabły, dobre i złe duchy kopalni: Skarbnik, Piędzimężyk, Kraśniczka, górnik, wąż król węży
-Gustaw Morcinek-Jak górnik Bulandra diabła oszukał; Przedziwne śląskie powiarki; Przedziwna historia o zbójniku Ondraszku
-Kornelia Dobkiewiczowa-Miedziana lampa; Sztolnia w Sowich Górach; Wężowa Królewna; Zamek nad Czarnym Jeziorem
b) Pomorze- bohaterowie: rybak, bursztyn, król ryb, królewna, Jurata, stolemy- duże krasnale
-Franciszek Fenikowski-Bursztynowe serce; Gburzy z Gnieżdżewa; Okręt w herbie; Gdańska szkatułka; Złoty strąd
-Hanna Zdzitowiecka- Bursztynowe baśnie
c) Mazury i Warmia- bohaterowie :panny wodne, król ryb, smętek- demon
-Tadeusz Stępowski-Czterej synowie Raka; Kiermasz bajek
-Karol Małłek-Opowieści znad mazurskiego Gangesu
-Maryna Okęcka- Bromkowa-Nad jeziorem bajka śpi
-Irena Kwinto-Dar królowej róż
c) Nadodrze- bohaterowie: czarownice, wodnik i inne siły demoniczne, rycerze i wodzowie polscy, upiory
-Izabela Koniusz i Helena Rutkowska-Królewska pieczęć
d) Ziemia Lubuska- bohaterowie: polscy kmiecie, mieszczanie- rzemieślnicy, plebs miejski, patrycjat niemiecki, wodnik, rusałki, krasnale, duchy, mary i upiory
-Izabela Koniusz-Złota dzida Bolesława
-Kazimierz Malicki-O krasnoludkach, Jagusi i siedmiu zaklętych rycerzach
e) Podhale i Jura Krakowsko- Częstochowska- bohaterowie: skały, rozmaite groty, ruiny zamków, jeziora
-Stanisław Pagaczewski-Diabelski kamień; Baltazar Gąbka
f) Mazowsze- bohaterowie: diabeł Boruta i Rokita
-Włodzimierz Piotrowski- Dole i niedole diabła Boruty
6. Proza w literaturze dla dzieci:
a) proza społeczno-obyczajowa- jej tematyka dotyczy spraw nurtujących młodych ludzi, zaczerpnięta jest z ich najbliższego otoczenia: z środowiska rodzinnego, szkolnego, z podwórka. Opisuje perypetie przyjaźni, miłości, niepokoje moralne i egzystencjalne. W prozie tej wyróżniamy cztery nurty:
Nurt o tematyce wojennej:
-Maria Zarębińska- Dzieci Warszawy
-Janina Broniewska- Krystek z Warszawy
-Halina Rudnicka- Polną ścieżką
-Aleksander Kamiński- Kamienie na szaniec
Nurt o tematyce zaangażowanej:
-Bogdan Ostromęcki- Domy nad Wisłą
-Marta Michalska- Hela będzie traktorzystką
-Janina Stępieniowa- Pietrek będzie budowniczym
-Hanna Mortkowicz-Olczakowa- Krzak jaśminu
Nurt o tematyce rodzinnej:
-Jadwiga Korczakowska- Bułeczka, Nad morzem
-Maria Kędziorzyna- Co by było gdyby-Irena Jurgielewiczowa...
monisia012