Merkantylizm w teorii i w praktyce gospodarczej
Myśl ekonomiczna - „bulionizm”, koncepcje rozwiniętego merkantylizmu. Polityka merkantylna Anglii. Merkantylizm francuski – colbertyzm. Postać merkantylizmu w innych państwach.
Merkantylizm – intelektualny nurt epoki między początkiem XVI a połową XVIII wieku. Merkantyliści starają się wyznaczać kierunki polityki dla powstających państw narodowych, wskazują źródła bogactwa narodu.
W myśli Merkantylistów:
o całość bogactwa świata jest ograniczona,
o głównymi wyznacznikami wzrostu gospodarczego są czynniki pieniężne - podaż pieniądza – której zmiany wywołują zmiany realnego produktu,
o celem działalności gospodarczej jest produkcja,
o niedocenia się znaczenia konsumpcji wewnętrznej,
o ubóstwo w odniesieniu do jednostki wychodzi na korzyść narodu (niskie płace).
W myśli ekonomicznej merkantylizmu wyróżnia się dwa okresy:
· Wczesny merkantylizm, w którym nacisk położony był na wzrost zasobów kruszcowych, bogactwo narodu jest definiowane w kategoriach posiadanych zasobów kruszców. W okresie wczesnego merkantylizmu dominuje system monetarny zwany bullionizmem (monetaryzmem). W zakresie polityki gospodarczej system ten cechuje dążenie do zwiększenia zasobów kruszcowych kraju. Bezpośrednim źródłem bogactwa jest cyrkulacja, a więc sfera, w której produkty przekształcają się w pieniądze. Bilans handlowy powinien być korzystny z każdym narodem, bo dodatni bilans handlowy zapewnia dopływ metali szlachetnych.
· Merkantylizm właściwy, rozwinięty, charakterystyczny dla produkcji manufakturowej. W XVII w polityka bullionistyczna załamuje się, ustępując miejsca rozwiniętemu merkantylizmowi. Merkantyliści odchodzą od sztywnej zasady dodatniego bilansu z każdym narodem na rzecz bardziej elastycznej i dynamicznej zasady dodatniego bilansu handlowego z wszystkimi narodami, z którymi prowadzi się wymianę.
Ideałem merkantylizmu było państwo autarkiczne, osiągające nadwyżkę w handlu zagranicznym bez udziału importu. Prawo występuje w interesie burżuazji, określając płacę maksymalną.
Konflikt pomiędzy różnymi koncepcjami pieniądza.
o Podejście metalistyczne głosi, że walor pieniądza zależy od zawartości w nim kruszcu szlachetnego.
o Teoria nominalistyczna podkreśla przede wszystkim wartość nadaną danej monecie przez siłę nabywczą, siłę ustanowioną przez państwo.
Centralnym problemem był problem bogactwa ucieleśnionego w pieniądzu, a główny przedmiot rozważań merkantylistów stanowią czynniki przyspieszające wzrost gospodarczy, teoria bilansu handlowego i zysku.
Ø Literatura francuska
Barthelemy de Laffemas (1545-1611) – czasy panowania Henryka IV (1589-1610). W wyniku wojen domowych rzemiosło francuskie jest zrujnowane, Francję zalewają obce towary, panuje drożyzna. Przedstawiciele stanu III domagają się ochrony krajowej wytwórczości. Przeciw tym żądaniom występują kupcy lyońscy i bankierzy. Z nimi właśnie walczy Laffemas, domagając się ograniczenia importu i powstrzymania wywozu złota z kraju, postulując ożywienie krajowego przemysłu sukienniczego i skórzanego, zakaz importu wyrobów gotowych, zastosowanie protekcji celnej.
Antoine de Montchretien, sieur de Vasteville (1576-1621) – daje prymat sferze cyrkulacji nad sferą produkcji, twierdzi jednak, że nie obfitość złota, ale istnienie potrzebnych do życia przedmiotów decyduje o poziomie dobrobytu. Troszczy się o rolnictwo i lud wiejski.
Ø Literatura angielska
John Hales (zm. 1571) – zdecydowany monetarysta.
Thomas Mun (1571-1641) otwiera swymi koncepcjami etap rozwiniętego merkantylizmu.
Sir William Petty
John Locke (1632-1704) - „Rozważania na temat skutków obniżenia stopy procentowej i podniesienia wartości pieniądza”. Locke jest zwolennikiem dodatniego bilansu handlowego, własności prywatnej opartej na pracy. Uważa jednak, że ziemia jako taka wartości nie posiada, to co przynosi ziemia jest efektem pracy. Pieniądz jest środkiem wymiany i produktem umowy społecznej. Psucie pieniądza powoduje zwyżkę cen. Wykazuje, że poziom działalności gospodarczej zależy od ilości pieniądza w gospodarce i szybkości jego obiegu.
John Locke
Dudley North (1641-1691) – „Rozważania o handlu” (w skrócie). Traktuje świat jako jednolity rynek, odrzuca politykę autarkii, rozwija teorię handlu zagranicznego opartą o ideę wolnego rynku. Ceny muszą ustalać się na rynku, w wyniku wolnej konkurencji. Występuje przeciw reglamentacji, monopolom. Pieniądz jest tylko miarą i pośrednikiem wymiany.
David Hume (1711-1776) – „Rozprawy polityczne”, „Szkice i traktaty o różnych sprawach”- w których przedstawiał swe zasady teorii ilościowej pieniądza. Hume uważał kupców za najbardziej pożyteczną warstwę burżuazji i jedynie im przypisywał zdolność do akumulacji kapitału (choć zauważa znaczenie przemysłu). Był zwolennikiem niskiej stopy procentowej. Dostrzega okresy krótkie i długie i w takim kontekście rozważa wyrównywanie się bilansu płatniczego. W cenowym mechanizmie przepływu pieniądza kruszcowego wykazał, że ciągłe utrzymywanie przez gospodarkę korzystnego bilansu handlowego byłoby niemożliwe. W dłuższym okresie czasu nastąpi samoczynna korekta bilansów handlowych.
David Hume
Merkantylistyczną politykę gospodarczą prowadziło szereg państw europejskich mających dogodny dostęp do morza.
Niektóre formy polityki merkantylistycznej:
- protekcjonizm celny
- popieranie manufaktur nastawionych na produkcję eksportową i antyimportową,
- państwo samo zakłada przedsiębiorstwa, podkreślając w ten sposób swoją politykę industrializacyjną,
- kolonializm.
Formy merkantylizmu w poszczególnych państwach
q W Hiszpanii merkantylizm przybrał postać klasycznego monetaryzmu, opartego, jak się mogło wówczas wydawać na napływającym bez końca kruszcu z podbojów kolonialnych, zwłaszcza z Ameryki.
q We Włoszech merkantylizm rozwijał się z trudnością, w bardzo niesprzyjających warunkach, spowodowanych gospodarczym upadkiem Italii po wielkich odkryciach geograficznych oraz politycznym rozbiciem kraju.
q W Holandii natomiast merkantylizm polegał na popieraniu handlu morskiego. Holandia u szczytu swej potęgi, posiadając monopol w handlu morskim była zwolenniczką wolnego handlu.
q We Francji merkantylizm napotkał szczególnie podatny grunt. Merkantylizm francuski przeszedł do historii myśli ekonomicznej pod nazwą colbertyzm. Największy bowiem rozkwit merkantylizmu przypada na okres panowania Ludwika XIV (1638-1715), gdy na czele rządu stoi Jean Baptiste Colbert (1619-1683) – przez 22 lata minister i doradca Ludwika XIV. Colbertyzm zapoczątkował myślenie w kategoriach interwencjonizmu – podporządkowania życia gospodarczego i społecznego interesom państwa. Colbert (m.in.) zlikwidował przywileje miast, zreformował system podatkowy i cła, wspierał rodzimy przemysł i handel, popierał zakładanie manufaktur królewskich.
Ludwik XIV Burbon
Jean Baptiste Colbert
q W Anglii - politykę merkantylną Anglii należy uznać za najbardziej dojrzałą formę merkantylizmu. Szybki rozwój tej polityki zaczyna się w drugiej połowie XVI w. Rozpoczynają się wówczas angielskie zabory kolonialne, zainicjowane kolonizacją Ameryki Północnej. Po pokonaniu Hiszpanii (1588) i układzie z Portugalią (1635) Anglia zdobywa coraz większe wpływy w handlu światowym, podejmując otwartą wojnę handlową z Holandią. Czołową postacią tego okresu w polityce jest Oliver Cromwell (1599-1658). Jego dziełem był słynny Akt nawigacyjny wymierzony przeciwko Holandii. , która specjalizowała się w światowym pośrednictwie handlowym.
q Akt nawigacyjny postanawiał, iż żegluga przybrzeżna i stosunki handlowe z koloniami są wyłącznym przywilejem floty angielskiej. Towary pochodzenia europejskiego wolno przywozić do Anglii wyłącznie na statkach angielskich lub na statkach kraju, w którym zostały wytworzone. Akt nawigacyjny zakazał przewozu towarów kolonialnych i towarów pochodzenia europejskiego poprzez porty holenderskie i na statkach holenderskich.
Oliver Cromwell
q W Rosji. Rosja zbliżyła się do Europy za rządów cara Piotra I (1689-1725). Źródłem siły Rosji od 1721 – Cesarstwa Rosyjskiego) była konsekwentnie realizowana polityka merkantylna. Car dbał o rozbudowę przemysłu stoczniowego, hutnictwa żelaza, budowę kanałów (połączono dorzecze Wołgi z Bałtykiem). Na Uralu rozbudowano wielki ośrodek przemysłu hutniczego, powstawały manufaktury państwowe. Ustanawiano cła protekcyjne. Porty bałtyckie – Petersburg, Ryga, Narwa, Rewal – połączyły Rosję z Zachodem. Absolutne rządy carskie – centralizacja życia państwowego, uzależnienie cerkwi od panującego, bezwzględny system podatkowy.
Car Piotr I
q W Prusach. Kameralistyka - odmiana merkantylizmu w krajach niemieckich – system poglądów wyrastających na stosunkowo zacofanej strukturze gospodarczej i społecznej. Kamera (camera) to izba (urząd) administracji działający przy władcy, zarządzająca jego majątkiem i ściągająca daniny i podatki. Kameralizm podporządkowywał sprawy gospodarki administracji centralnej. Kameralizm najpełniej realizowany był w Prusach (państwo pruskie powstało w 1701 r) za rządów Fryderyka II Wielkiego (1740-1786).
Fryderyk II Wielki
q W Austrii. Kameralizm austriacki w monarchii Habsburgów - za panowania Marii Teresy (w latach 1740-1780) i Józefa II (w latach 1780-1790) – reformy terezjańsko-józefińskie. Stosowany tu był daleko idący protekcjonizm dla ożywienia przemysłu krajowego.
Maria Teresa (1717-1780)
Józef II (1741- 1790)
Austria i Prusy – ograniczenie poddaństwa osobistego chłopów, skrócenie pańszczyzny , zabór obcych ziem. Prusy odbierają Austrii Śląsk. I rozbiór Polski. Austria prowadzi akcje kolonizacyjną w Galicji i na Węgrzech
15
EkonomiaUJ