Bejda22.pdf

Studia Judaica 11: 2008 nr 2(22), s. 315-325

Wojciech Bejda

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin

TRUDNE SĄSIEDZTWO RZYMU I JEROZOLIMY

Martin Goodman, jeden z najbardziej znaczących badaczy okresu

drugiej świątyni, autor m.in. kilkakrotnie wznawianej publikacji The Ru-

ling Class of Judaea oraz wydawca ksiąg apokryﬁ cznych w Oxford Bible

Commentary pokusił się o zestawienie porównujące dwie kultury czy na-

wet cywilizacje w książce Rzym i Jerozolima : zderzenie antycznych cywi-

lizacji 1 , w czym można zapewne doszukiwać się aluzji do głośnej książki

Samuela P. Huntingtona, pt. Zderzenie cywilizacji 2 . Już jednak na wstępie

należy poczynić uwagę, iż bardziej odpowiednia na podtytuł omawianej

publikacji byłaby metafora „trudnego sąsiedztwa”, któremu właściwa jest

zarówno pokojowa koegzystencja oraz bardziej jaskrawo uwidaczniają-

ca się sfera konﬂ iktów. Huntington doszukuje się bowiem swego rodzaju

katalizatorów konﬂ iktu między światem islamu a Zachodem, wskazując

na kompleksy obu cywilizacji związane z wzajemnymi wpływami, po-

czuciem zagrożenia oraz przeświadczeniem o swej wyższości (Zachód)

i kompleksem niższości (islam). Warto na marginesie zauważyć, że model

Huntingtona można by odnieść z powodzeniem do relacji pomiędzy an-

tycznym światem helleńskim a wyznawcami judaizmu.

Porównanie zawarte w popularnonaukowej książce Goodmana ma

inny charakter i przypomina częściowo raczej publikacje typu „życie co-

dzienne”, nadto nie jest motywem przewodnim całej książki, a jedynie

pierwszej, najobszerniejszej jej części. Niemniej ma ono za zadanie do-

ciec źródeł konﬂ iktu pomiędzy żydowską a rzymską cywilizacją ( Prolog ).

W części pierwszej ( Nad brzegami Morza Śródziemnego , s. 27-124) czy-

telnik zostaje wprowadzony w klimat właściwy życiu metropolii Rzymu

1 M. Goodman, Rzym i Jerozolima. Zderzenie antycznych cywilizacji , przeł.

O. Zienkiewicz, Warszawa 2007, ss. XIV+473. Oryginał w języku angielskim: Rome and

Jerusalem. The Clash of the Ancient Civilizations , New York 2007.

2 The Ruling Class of Judaea , Oxford 1987, 1993, 2000; Oxford Bible Commentary ,

Oxford 2007; S. P. H untington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego ,

Warszawa 2000.

316

WOJCIECH BEJDA

i Jerozolimy wraz z ich budowlami, modelem władzy reprezentowanym

przez cesarzy, namiestników, systemem patronatu klienckiego (na przy-

kładzie relacji łączących Agryppę I oraz Gajusza i Kaludiusza), wspólnym

rynkiem handlowym cesarstwa. Przybliżony jest także rzymski i żydow-

ski stosunek do pociągającej kultury greckiej (ze szczególnie interesującą

dygresją na temat XIX-wiecznego stosunku Heinego i Arnolda do połączo-

nego dziedzictwa żydowsko-greckiego), wreszcie mowa jest o relacjach

pomiędzy społecznościami żydowskimi a „pogańskimi”. Ten szczególnie

istotny aspekt dla wykładu przyczyn konﬂ iktu owocującego w ostatecz-

nym rozrachunku antyjudaizmem a nawet antysemityzmem zajmuje wię-

cej miejsca w porównaniu z poprzednimi zagadnieniami. Goodman ujął to

zagadnienie w nieco odmienny sposób, niż można by było oczekiwać: uka-

zał on postawy rzymskiej władzy wobec prowincjonalnych ludów poprzez

pryzmat greckiej i łacińskiej literatury etnograﬁ cznej, choć niestety nie

wspomniał o wpisującym się w ten typ pisarstwa antyżydowskim ekskur-

sie zawartym w Dziejach Tacyta. Równie interesujące jest przedstawienie

prowincjonalnej autoperspektywy Greków, Egipcjan i mieszkańców rzym-

skiej Hiszpanii. Bogato ilustrowany przekazami źródłowymi podrozdział

pozwala na konkluzję, iż przynajmniej w początkach cesarstwa istniała

wielkokulturowość respektowana przez władzę i uzewnętrzniana z dumą

przez poddanych (s. 121). Ta konkluzja nie daje jednak odpowiedzi na

postawione w publikacji pytanie, więc autor w drugiej, najobszerniejszej

części syntezy (s. 125-298) podejmuje próbę nakreślenia różnic pomiędzy

rzymskim i żydowskim podejściem do otaczającej rzeczywistości, która

ma z kolei uwypuklić przyczyny wrogości wyznawców judaizmu wobec

władzy rzymskiej i vice versa . Modny w literaturze przynajmniej ostatnich

dwudziestu lat problem tożsamości grupowej został zaprezentowany po-

przez pryzmat obywatelstwa rzymskiego z jednej strony oraz prozelityzmu

i centralnej roli Jerozolimy z drugiej (s. 131-140).

Stosunek do przeszłości, możliwy do uchwycenia dzięki znacznemu

zasobowi źródeł łacińskich i tych żydowskiej proweniencji, pozwolił bli-

żej przyjrzeć się kwestii kalendarza religijnego obu ludów. Ważne jest

stwierdzenie, że w porównaniu z Rzymianami Żydzi mieli słabe wyobra-

żenie o wydarzeniach z ostatnich trzystu lat (okres hellenistyczny), jeśli

nie brać pod uwagę dzieł Józefa Flawiusza (s. 140-147). W odniesieniu do

przyszłości udaje się natomiast tylko dociec przekonań obecnych w litera-

turze żydowskiej, w której dominuje postać Mesjasza. Problem wspólnot

obecnych na różnych poziomach od rodziny po naród wskazuje na podo-

bieństwa i odmienności pomiędzy obiema społecznościami. Tu bardziej

TRUDNE SĄSIEDZTWO RZYMU I JEROZOLIMY

317

zajmuje autora, co jest w sumie zrozumiałe, biorąc pod uwagę jego głów-

ny obiekt badań, kwestia władzy zwierzchniej w Jerozolimie. Sugerując

się w zasadzie jednym passusem z pisma Przeciw Apionowi Józefa Fla-

wiusza, przyjmuje on, iż Żydzi opowiadali się za władzą arcykapłanów

(s. 161-164). To specyﬁ czne źródło powinno być ostrożniej traktowane,

a także analizowane w kontekście pozostałych pism żydowskiego autora,

który osobiście skłaniał się ku władzy królewskiej.

Wspólnotą na mniejszą skalę jest rodzina. Zestawienie modelu rzym-

skiego z żydowskim ujawnia przewagę różnic widocznych we władzy

ojca (despotyczny rzymski pater familias versus umiarkowany przy-

wódca rodziny żydowskiej), porównanie małżeństw podkreśla rygoryzm

w przestrzeganiu stopni pokrewieństwa wśród Żydów. Obrazu dopełnia

opis żydowskich stowarzyszeń kultowych nad Tybrem i sekt religijnych

w Palestynie (s. 158-186).

Kontynuacja zagadnień podjętych w poprzednim podrozdziale przy-

nosi kolejne uwagi tyczące się rodziny, a mianowicie dzieci, aborcji,

położenia niewolników. Kompleks problemów, które ujawniają większe

rozbieżności między omawianymi narodami aniżeli w przypadku kwe-

stii społecznych obejmuje zagadnienia związane także z religią. Widać je

w odniesieniu do wyobrażeń o pochówku, życiu pośmiertnym, nieobec-

nych niemal wśród Rzymian, stosunek do samobójstwa, astrologii (chyba

jednak bardziej popularnej wśród społeczności żydowskiej), niżby su-

gerował to autor (s. 204n.). Kolejne różnice dostrzega Goodman w sfe-

rze reﬂ eksji ﬁ lozoﬁ czno-moralnej, wskazując, że etyka żydowska miała

podłoże religijne, czego nie można już odnieść do Rzymian aﬁ rmujących

kodeks moralny oparty na zachowaniu honoru i wystrzeganiu się hańby

(s. 213-218). Nie mniejsze odmienności zaznaczały się w stosunku obu na-

rodów do sfery cielesności, w tym seksu, czy zwyczajów żywieniowych,

będących źródłem znacznej części uprzedzeń, bądź po prostu okazją do

wykpiwania żydowskich obyczajów przez autorów łacińskich, choć rów-

nież podziwu niektórych dla wytrwałości w przywiązaniu do wyznawa-

nych przekonań religijnych i obyczajowych (s. 218-235).

Zagadnienie praworządności, tak kluczowe dla porównywanych spo-

łeczności (s. 242-261), w ujęciu autora wykazuje dalsze różnice stawiające

regulacje żydowskie w korzystniejszym świetle, pomimo faktu, że to właś-

nie rzymska legislacja jest podstawą nowożytnych zachodnich kodeksów.

Dla Goodmana ważniejszy jest bowiem aspekt „łagodności”: brak tortur,

przestrzeganie prawa wojennego w tym często łaskawość wobec pokona-

nych, wobec których legioniści stosowali z reguły zasadę vae victis!

318

WOJCIECH BEJDA

Kolejny podrozdział, będący na początku jeszcze dalszym ciągiem

poprzedniego, bo traktujący o sprawach wojennych, dotyczy polityki

(s. 262-289). Autor stara się dociec m.in. źródeł prestiżu. W społeczeń-

stwie rzymskim poza pochodzeniem lub sławą rodu, co zbliżało je do

żydowskiego, istotne były sukcesy w dowodzeniu i bogactwo, natomiast

mieszkańcy Jerozolimy skłaniali się bardziej, nie lekceważąc rzecz jasna

wspomnianych dwóch atrybutów, ku charyzmie łączącej instytucjonalnie

(kapłani) czy też nieformalnie (np. Jezus Chrystus) z Bogiem. Wydaje

się, że właśnie w tym miejscu powinna być omówiona postać Agryppy I

w zestawieniu z jego niezbyt utalentowanym synem Agryppą II. Porów-

nanie tych dwóch władców dałoby czytelnikowi bardziej jasne wyobraże-

nie o źródłach prestiżu monarchy, sposobach pozyskiwania uznania wśród

poddanych, wreszcie możliwościach i ograniczeniach w kontaktach z róż-

nymi szczeblami władzy imperialnej.

Zwieńczeniem i podsumowaniem poczynionego w obszernej czę-

ści zestawienia tego, co łączyło i dzieliło Rzymian i Żydów, jest krótki

szkic (9 stron) dotyczący raczej niechęci niż antysemityzmu mieszkańców

stolicy nad Tybrem, a z drugiej strony polityki wyrachowanej tolerancji

realizowanej, z nielicznymi odstępstwami, przez kolejnych cesarzy i na-

miestników w prowincjach. Złośliwości niektórych literatów łacińskich

dyktowane były, do czasu wybuchu powstania w Judei, typowym ciętym

humorem (Rzym jest kolebką złośliwej liryki – satyry), obracającym się

przeciw wszystkim obcym wpływom, przejawom upadku dawnych oby-

czajów i cnót, poszczególnym osobom wreszcie. Jak słusznie podkreśla

Goodman, podstawowe znaczenie dla społeczności wyznawców judaizmu

miała szanująca ich prawa i obyczaje legislacja rzymska, zapoczątkowana

u schyłku Republiki. Peter Schäfer zaprezentował teorię, zgodnie z którą

w odróżnieniu od Greków, czy może raczej greckojęzycznych mieszkań-

ców cesarstwa, to właśnie jego zachodnia część będąca pod wpływem

kultury promieniującej z Rzymu, nie ma na swym koncie posądzeń o ry-

tualne mordy pogan ani inicjatyw eksterminacji społeczności żydowskiej,

ani też, co może jest najbardziej znaczące, nie odnotowała pogromów

lokalnych gmin żydowskich, niewielkich wprawdzie w porównaniu ze

Wschodem, ale niemniej jednak obecnych 3 .

3 P. Schäfer, Judeophobia. Attitudes toward the Jews in the Ancient World , Cam-

bridge–London 1997, zob. recenzję tej publikacji W. Bejda, „Vox Patrum” 38-39: 2000,

s. 613-619.

TRUDNE SĄSIEDZTWO RZYMU I JEROZOLIMY

319

Część trzecia (s. 299-423), zatytułowana Konﬂ ikt ma na celu wyja-

śnienie narodzin wrogości rzymskiej władzy w osobach kolejnych ce-

sarzy, przejętej przez chrześcijaństwo i którą można ostatecznie określić

mianem antysemityzmu. W dyskusji nad władzą namiestników, m.in.

Poncjusza Piłata, Florusa dostrzegalna jest znakomita wiedza autora o tym

okresie, mająca swe źródło w jego studiach nad „klasą” rządzącą w okre-

sie tzw. drugiej świątyni. Wskazuje on, że przyczyną powstania były, poza

oczywistymi błędami późniejszych namiestników cesarskich, które raczej

stara się odsunąć na dalszy plan, przede wszystkim konﬂ ikty w łonie elit

jerozolimskich rywalizujących zażarcie o władzę (s. 309) 4 . Jednak, kiedy

już powstanie rozgorzało i na domiar złego został unicestwiony niemal

cały legion, Rzym potraktował społeczność żydowską jako pierwszopla-

nowego wroga.

Opis kampanii wojennej na terenie Judei na jednym planie, na

drugim zaś nie mniej burzliwego roku czterech cesarzy (69 r.) ukazu-

je przede wszystkim drogę Wespazjana do najwyższej władzy. Dążenie

do legitymizacji uzurpacji kazało mu wykazać, iż ma talenty dowódcze

w tłumieniu rebelii oraz że sprzyjają mu rzymskie bóstwa, szczególnie

Jowisz. Te pragnienia i dążenia Wespazjana zogniskowały się w losach

świątyni jerozolimskiej. Goodman trochę nielogicznie sugeruje, że Tytu-

sowi zależało na zachowaniu świątyni, bowiem Józef nie odważyłby się

napisać nieprawdy, kiedy pozostawał w związkach patronackich właśnie

z nim (s. 330-332). Wydaje się jednak, że można zdobyć się na odmien-

ne wyjaśnienie motywów leżących u źródła decyzji nakazującej spalenie

przybytku. Otóż istotnie, Tytus mógł wydać rozkaz zachowania budow-

li, ale po to, by bez przeszkód zagrabić zgromadzone tam bogactwa, co

nie było bez znaczenia w kontekście wielkich kosztów wojny w Judei

i dotkliwych zniszczeń, jakich doznał Rzym w okresie walk o władzę.

Znana jest również przysłowiowa oszczędność Wespazjana. Nic nie stało

na przeszkodzie, by później spalić i zburzyć przybytek, tym bardziej, że

zwraca się uwagę, iż jedna żagiew nie mogła doprowadzić do zapalenia

się budynku wykonanego głównie z kamienia. Jednak w tej sytuacji, żąd-

ni łupów legioniści byliby ich pozbawieni. Biorąc pod uwagę mniejszy

posłuch, jakim cieszył się Tytus (stąd doświadczeni dowódcy pozosta-

wieni mu przez ojca), żołnierze nie obawiali się kary za niesubordynację.

Goodman twierdząc, że Rzymianie nie mieli zwyczaju niszczenia świą-

4 Tego typu ujęcie podziela J.J. Price, Jerusalem under Siege. The Collapse of the

Jewish State 66-70 C.E. , Leiden 1992.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: