pamietniki_6.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

JAN CHRYZOSTOM PASEK

Pamiętniki

[  ¹ ]

[Apostrophe²]

Nie umiejętność moja to sprawiła,

Ale natura dobrym cię czyniła;

Koń, Wojna, Żałoba

Ta zaś łaskawość i kochanie z tobą

Z tej okazyjej³, żeśmy rośli z sobą.

Kiedym wsiadł na cię, tak mi się wiǳiało,

Że na mnie wojska sto tysięcy mało;

Było i męstwo, było serca dosyć,

Nie trzeba było w pierwszy szereg prosić⁴.

Ustaną teraz we mnie te przymioty.

Ubęǳie owej, co była, ochoty;

Zawsze od bystrej wody sokół stroni,

Gdy czuje, w skrzydłach że piora wyroni⁵.

Nie takieć nasze miało być rozstanie,

Nie z takim żalem ciężkim pożegnanie;

Tyś mię donosić miał jakiej godności⁶,

A ja też ciebie dochować starości.

Ciężkież to na mnie będą peryjody⁷,

Gdy sobie wspomnę na owe swobody,

Których, na tobie jeżdżąc, zażywałem

I com zamyślił, tego dokazałem.

Gdy wojska staną w zwykłej bataliej⁸,

Ja nie wygoǳę⁹ swojej fantazyjej¹⁰.

¹ k — W rękopisie brak kart –, obejmujących lata ǳiecięce i szkolne, początki służby wojsko-

wej i początek Apostro do ulubionego deresza, który widać padł w jakiejś potrzebie wojennej, zapewne pod

Gołębim  lutego .

² t — apostrofa; tytuł wiersza przejęty z podobnego utworu zanotowanego pod datą .

³ ka — ǳiś forma D.lp: okazji.

⁴ i ta i i — z własnej woli, samorzutnie ustawiał się w pierwszym szeregu

walczących.

⁵ ni — uronić, stracić.

⁶ ni aki ni — godność w znaczeniu: stanowisko; zasłużonym żołnierzom rozdawał król

tytularne urzędy ziemskie lub dochodowe ǳierżawy dóbr królewskich (starostwa).

⁷ i (z łac.) — okres; tu: (w daw. brzmieniu) ięki w znaczeniu: ciężkie czasy, trudne przeprawy.

⁸ atai — ǳiś forma Msc. lp: batalii; ataia : bitwa.

⁹ i — tu: dogoǳić.

¹⁰ anta — ǳiś forma C. lp: fantazji; antaa tu: ochota, chęć, zamiar.

Więc ciężko westchnąć i zapłakać cale¹¹,

Na cię wspomniawszy, moj dereszu¹² a ¹³.

Druga w tymże roku potrzeba¹⁴ była pod Gnieznem¹⁵ z Szwedami, z wielką wojska

szweǳkiego szkodą. Było bo jeszcze naszych Polaków przy królu szweǳkim¹⁶ siła¹⁷; ary-

jani¹⁸, lutrowie chorągwie mieli swoje, pod którymi katolików wiele służyło, jedni

nm anini ¹⁹ druǳy dla wziątku²⁰ i swywoli.

Trzecia potrzeba²¹ po szczęśliwie odebranej Warszawie i wzięciu hetmana szweǳkiego

najwyższego, Witemberka²², przez zły rząd złym też szczęściem poszła, bo mogliśmy bić

króla szweǳkiego, póko nie przyszedł kurﬁstrz brandoburski²³ z szesnastu tysięcy woj-

ska swego; ale jak się skupili, Tatarowie auksyliarni²⁴ najpierwej od nas uciekli, a potem

wojsko z pola zegnano i godnych żołnierzów naginęło, ale też i Szwedów.

Czwarta nader szczęśliwa pod Warką²⁵ wiktoryja, kiedyśmy z Czarnieckim²⁶ samego

wyboru szweǳkiego kilka tysięcy trupem położyli i rzekę Pilicę krwią i trupami szweǳ-

kimi napełnili. Od tego czasu już nta it ²⁷ potęga szweǳka i znacznie słabieć.

Piąta potrzeba, a prawie też już ostatnia z Szwedami int ia ²⁸ pod Trzemeszną²⁹

kiedyśmy z samą tylko Czarnieckiego dywizyją, a dwa tysiąca³⁰ mając z sobą ordy krym-

skiej³¹, sześć tysięcy³² Szwedów tych, co się byli z różnych fortec zgromaǳili i już się za

królem do Prus przebierali z wielkimi dostatkami, których nabyli w Polszcze, tak wycięli,

jak owo mówią, n nnti ai ³³ nie został się i jeden, któryby był królowi o zginie-

niu tego wojska [wieść] zaniósł; bo który z pobojowiska do lassa albo na błota uciekł,

tam od ręki chłopskiej okrutniejszą zginął śmiercią; kogo chłopi nie wytropili, musiał

¹¹ a (daw.) — całkiem.

¹²deresz (z węg.) — koń maści czarnej lub czerwonej, pomieszanej z białą (szronek).

¹³ a (łac.) — żegnaj.

¹⁴ ta (daw.) — starcie wojsk, bitwa.

¹⁵ ninm — bitwa stoczona  maja  r.

¹⁶ k ki — Karol X Gustaw (–).

¹⁷ ia (daw.) — dużo, mnóstwo, moc.

¹⁸ aiani — odłam chrześcĳaństwa; nazwa od imienia Ariusza (IV w. n.e.), ekskomunikowanego przez synod

w Aleksandrii w  r. duchownego głoszącego na podstawie Pisma św., że Jezus Chrystus został stworzony

przez Boga Ojca, a swą boskość osiągnął dopiero w momencie zmartwychwstania (jego naukę potępiono na

Soborze Nicejskim w  r., a następnie odrzucono jej tezy jeszcze na Soborze Konstantynopolitańskim I w 

r.); do VII w. utrzymywały się wpływy arianizmu wśród ludów germańskich, następnie w dobie reformacji do

teologii ariańskiej nawiązywały różne grupy, których idee określano jako anttnitam (nieuznający dogmatu

o Trójcy Świętej jako niezgodnego z Biblią) a. nitaianim (z łac. nita : jedność; głoszący, że Bóg jest jeden,

w jednej osobie). Arianami na terenie Rzeczpospolitej nazywano członków powstałego w XVI w. kościoła ai

ki (inne nazwy: tiani a. niani od nazwiska jednego z ważnych przedstawicieli ruchu, Fausta

Socyna); do istotnych elementów ich nauki należał postulat nieużywania broni; głównymi ośrodkami ruchu

były, słynące również z ożywionej ǳiałalności wydawniczej, Raków i Pińczów; bracia polscy zostali wygnani

z Polski na mocy uchwały sejmu w  r.

¹⁹ nm anini — dla związków krwi.

²⁰ itk — tu: łup, zdobycz wojenna.

²¹ tia ta — trzydniowa bitwa pod Warszawą – lipca .

²² itmk — właśc. Arwid Wittenberg, Arvid (–), feldmarszałek szweǳki, uczestnik wojny trzy-

ǳiestoletniej i potopu szweǳkiego, wzięty do niewoli zmarł w następnym roku w twierǳy w Zamościu.

²³ kt anki — Fryderyk Wilhelm (–), kurﬁrst brandenburski, zw. elektorem wielkim.

²⁴ akian (z łac.) — posiłkowy.

²⁵ aka — miasto nad Pilicą; wspomniana tu bitwa miała miejsce  kwietnia , a więc przed bitwami

pod Gnieznem i Warszawą. Nieścisłość ta stanowi jeden z dowodów, że Pasek pisał Pamiętniki w późniejszym

wieku, a nie notował wydarzenia na bieżąco.

²⁶ aniki tan (–) — kasztelan kĳowski (), następnie wojewoda ruski () i kĳowski

(), niemal na łożu śmierci uhonorowany godnością hetmana polnego koronnego ().

²⁷ nta it (łac.) — chwiać się poczęła.

²⁸ int ia (łac.) — we wnętrzu; tu: w granicach Polski.

²⁹ mn — bitwa  sierpnia  r.; mna : ǳiś Strzemeszna, miejscowość położona w oko-

licach Rawy, pierwotna nazwa pochoǳiła od słowa tma : czeremcha.

³⁰ a tia — daw. forma liczby podwójnej (obok pojedynczej i mnogiej); ǳiś: dwa tysiące.

³¹ a kmka — Tatarzy krymscy.

³² tię — liczba przesaǳona; Pasek, nie będąc historykiem, opisuje okoliczności bitwy tak, jak mu się

wydawało jako naocznemu świadkowi i uczestnikowi walk; Kochowski pisze o około pięciu tysiącach Szwedów

pod Trzemeszną (wraz z taborami), współcześnie natomiast przyjmuje się liczbę ok. tysiąca żołnierzy szweǳkich.

³³ n nnti ai (łac.) — ani zwiastun klęski.

Pamiętniki



wyniść do wsi albo do miasta: po staremuż³⁴ mu zginąć przyszło, bo już nigǳie nie było

Szwedów. (A ta okazyja była od Rawy mila). Ze wszystkich tedy tych zginionych, nie

Trup, Korzyść, Pieniąǳ

wiem, jeżeliby się który znalazł, któryby nie miał być egzenterowany³⁵, a to z tej okazyjej:

zbierając chłopi zdobycz na pobojowisku, nadeszli jednego trupa tłustego z brzuchem,

okrutnie szablą rozciętym, tak, że inttina ³⁶ z niego wyszły. Więc że kiszka przecięta była,

obaczył jeden czerwony złoty; dalej szukając, znalazł więcej: dopieroż inszych pruć, i tak

znajdowali miejscami złoto, miejscem też błoto. Nawet i tych, co po lassach³⁷ żywcem

znajdowali, to wprzód koło niego poszukali trzosa, to potem brzuch nożem rozerznąw-

szy i kiszki wyjąwszy, a tam nic nie znalazszy³⁸, to dopiero: „Idźże, złoǳieju pludraku³⁹,

do domu: kiedy zdobyczy nie masz, daruję cię zdrowiem”. Bito i po inszych miejscach

Szwedów znacznie w tym roku. Ale gǳiem nie był, trudno o tym pisać. Bo ja przez

wszystkie wojny tego trzepaczki trzymałem się, Czarnieckiego, i z nim zażywał czasem

okrutnej biedy, czasem też i rozkoszy; gdyż właśnie był wóǳ maniery owych wielkich

wojenników i szczęśliwy; it ⁴⁰, że po wszystek czas mojej służby w jego dywizyi nie

uciekałem, tylko raz, a goniłem — mógłby razy tysiącami rachować. Po prostu wszystka

moja służba była imin ⁴¹ jego i miła barǳo.



Roku Pańskiego  mieliśmy wojnę węgierską, na którą były zaciągi⁴² nowe, mięǳy

którymi zaciągał też Filip Piekarski, krewny mój⁴³; z której racyjej i ja tam podjechałem.

Złoǳiej Węgrzyn, szalony Rakocy⁴⁴, świerzbiała go skóra, tęskno go było z pokojem⁴⁵,

zachciało mu się polskiego czosnku, który mu ktoś na żart schwalił, że miał być lepszego,

niźli węgierski, smaku.

Jako Kserkses aia ttia ⁴⁶ podniósł przeciwko Grecyi wojnę, tak i pan Ra-

kocy podobnąż szczęśliwością we czterǳiestu tysięcy Węgrów z Multanami, Kozaków

zaciągnąwszy atm tantm ⁴⁷, wybrał się na czosnek do Polski; aleć dano mu nie tylko

czosnku, ale i ǳięgielu⁴⁸ z kminem. Bo jak on tylko wyszedł za granicę, zaraz Lubo-

mirski Jerzy⁴⁹ poszedł w jego ziemię, palił, ścinał, gǳie tylko zasiągł, wodę a ziemię

zostawił. A potem od matki Rakocego wielki okup wziąwszy, wyszedł synowi perswado-

wać, żeby nie wszytkiego czosnku zjadał, przynajmniej na rozmnożenie zostawił. A my

też już z Czarnieckim posługowali, jakeśmy umieli; i tak szczęśliwie najadł się czosnku,

że wojsko wszystko zgubił, sam się w [nasze] ręce dostał, potem uczyniwszy targ o swoję

skórę⁵⁰, pozwolił miliony i uprosiwszy sobie zdrowie, jako Żyd kałauzowany⁵¹, do granice

³⁴ tam — po staremu, po dawnemu, tak samo.

³⁵ nta (z łac). — wyjmować wnętrzności.

³⁶ inttina (łac.) — wnętrzności.

³⁷ aa — ǳiś: po lasach; manierę siedemnastowieczną stanowiło podwajanie niektórych spółgłosek,

najczęściej „s”.

³⁸ naa — ǳiś popr.: znalazłszy.

³⁹ ak — noszący pludry, tj. z niem. krótkie spodnie z buﬁastymi nogawkami, modne wówczas w Europie.

⁴⁰ it (łac.) — dość.

⁴¹ imin — pod dowóǳtwem.

⁴² aii — werbunek ochotników.

⁴³ aia t kn m — werbowanych ochotników opłacano z / (tj. kwarty) dochodów z dóbr

królewskich (stąd odǳiały te nazywano kim kaianm w przeciwieństwie do it nia , do

którego był obowiązany każdy szlachcic zdolny do noszenia broni); zaciągi przeprowaǳali dowódcy, wypłacając

z góry część żołdu.

⁴⁴ ak — Jerzy II Rakoczy, książę siedmiogroǳki (–).

⁴⁵ tękn km — znuǳił go pokój.

⁴⁶ aia ttia (łac.) — dla ﬁg attyckich.

⁴⁷ atm tantm (łac.) — drugie tyle.

⁴⁸ ięi — roślina o mocnym zapachu i ostrym smaku; w przysłowiu: a kmin ięim , tzn. dotknąć

do żywego, dać się we znaki, dokuczyć.

⁴⁹ atian miki (–) — marszałek wielki koronny, hetman polny koronny, późniejszy

rokoszanin; w odwecie za najazd na Rzeczpospolitą podjął dwutygodniową wyprawę na Węgry, gǳie spustoszył

posiadłości Rakoczego.

⁵⁰ am ię na ę ta tm ni ta ę kę — otoczony przez wojska polskie pod Czarnym

Ostrowem na Podolu, Rakoczy skapitulował i został zmuszony do zawarcia układu, w którym m. in. zobowiązał

się wypłacić milion dwieście tysięcy złp. niby „na żołd wojsku”, a w rzeczywistości jako okup za to, by puszczono

go wolno.

⁵¹ kaa (z tur.) — przewodnik; kaaa : odprowaǳać pod strażą.

Pamiętniki



[w] barǳo małym poczcie samokilk⁵² tylko, zostawił in tinatin ⁵³ umówionego

okupu wielgomożnych grofów Katanow⁵⁴, którzy zrazu wino pili, na śrebrze jadali w Łań-

cucie⁵⁵, jak było nie widać okupu, pĳali wodę, potem drwa do kuchni rąbali i nosili i w tej

nęǳy żywot skończyli. Okup przepadł, on też sam, że nigǳie nie miał oka wesołego, bo

Wojna, Omen, Zabobony

gǳie się obrócił, wszęǳie płacz i przekleństwo słyszał od synów, mężów, braci, których

na wojnie polskiej pogubił, wpadł w desperacyją i umarł. Otóż tobie czosnek!

Kiedy na tę wojnę wyjeżdżał, pożegnawszy się z matką, wsiadł na konia; w oczach jej

padł koń pod nim. Kiedy mu matka perswadowała, żeby zaniechał tej wojny, mówiąc, że

to znak jest niedobry, odpowieǳiał, że to nogi końskie złe, ale nie znak. Przesiadł się tedy

na inszego; złamał się pod nim dyl w moście, znowu spadł z konia: i na to powieǳiał, że

dyl był zły. Jak to przecie te aaia ⁵⁶ zwyczajnie rady się weryﬁkują⁵⁷.



Roku pańskiego  król z jednym wojskiem pod Toruniem, drugie wojsko w Ukrainie,

nasza zaś dywizyja z panem Czarnieckim: pod Drahimem ⁵⁸ staliśmy przez miesięcy trzy.

n ti ⁵⁹ poszliśmy do Danĳej na sukurs⁶⁰ królowi duńskiemu⁶¹, który uczy-

nił ainm ⁶² wojny szweǳkiej u nas w Polszcze. Nie tak ci to on podobno uczynił

mmiatin ⁶³ nad nami, lubo⁶⁴ ten naród jest a anti ⁶⁵ przychylny narodowi

polskiemu, jako dawne świadczą pisma, ale przecie mając innatm ⁶⁶ przeciwko Szwe-

dom im ⁶⁷ i owe zawzięte in iinitat inimiitia nat ainm ⁶⁸, za którą mógł się

krzywd swoich wtenczas, kiedy król szweǳki był zabawny⁶⁹ wojną w Polszcze, pomścić,

wpadł mu z wojskiem w państwo, bił, ścinał i zabĳał. Gustaw, jako to był wojennik wielki

i szczęśliwy, powróciwszy stąd, a niektóre fortece w Prusiech osaǳiwszy, potężnie

it ⁷⁰ Duńczyków tak, że i swoje od nich odebrał i państwo ich prawie wszystko opanował.

Duńczyk tedy, koloryzując⁷¹ rzecz swoję, że to właśnie amm nti nta ⁷² uczynił,

że ata ⁷³ złamał i wojnę przeciwko Szwedom podniósł, prosi o sukurs Polaków, prosi też

i cesarza⁷⁴. Cesarz wymówił się paktami⁷⁵, które miał z Szwedem, z tej racyjej posłać po-

siłków nie może; druga ekskuzacyja⁷⁶, że wojska tn ⁷⁷ nie miał, pozwoliwszy królowi

polskiemu wszystkiego zaciągnąć na jego usługę. Król tedy nasz posyła Czarnieckiego

z sześciu tysięcy wojska naszego, posyła to im ⁷⁸ z swego ramienia generała Monte-

⁵² amkik — sam z kilku towarzyszami.

⁵³ in tinatin (łac.) — w zastaw.

⁵⁴ imn atan — zakładnikami byli magnaci: Stefan Apaﬃ (mający za żonę roǳoną siostrę

matki Rakoczego) i Jerzy Gyjeröﬃ; katan (z węg.): żołnierz (Pasek przekształcił rzecz. pospolity w nazwisko).

⁵⁵ at — miasto w wojewóǳtwie podkarpackim, położone na wschód od Rzeszowa; niegdyś należało do

hetmana Lubomirskiego, tu od XV wieku wznosił się zamek.

⁵⁶ aaia (łac.) — wróżby.

⁵⁷ ka ię (z łac.) — sprawǳać się.

⁵⁸ aim — ǳiś: Drawsko; miejscowość położona na płd. od Koszalina; zastawione w tym roku elektorowi,

przepadło później dla Polski.

⁵⁹ in ti (łac.) — pod koniec sierpnia.

⁶⁰ na k — na pomoc; też: k .

⁶¹ k ki — Fryderyk III (–).

⁶² ainm (łac. forma B.) — odwrócenie; tu: rozerwanie sił nieprzyjacielskich.

⁶³ mmiatin (łac.) — z użalenia się.

⁶⁴ (daw.) — choć, chociaż.

⁶⁵ a anti (łac.) — od dawna.

⁶⁶ innatm (łac.) — wroǳone.

⁶⁷ im (łac.) — nienawiść.

⁶⁸ in iinitat inimiitia nat ainm (łac.) — jak to mięǳy sąsiadami, waśnie, korzystając z nadarzającej

się sposobności.

⁶⁹ aan (daw.) — był zajęty; aaia ię (daw.): zajmować się.

⁷⁰ it (łac.) — przycisnął.

⁷¹ ka — przedstawiać w piękniejszym niż w rzeczywistości świetle, korzystniej.

⁷² amm nti nta (łac.) — z miłości ku narodowi naszemu.

⁷³ ata (łac.) — układy.

⁷⁴ a — Leopold I, cesarz niem. –.

⁷⁵ a mi ię aktami — mowa o pokoju westfalskim  r., który położył kres wojnie trzyǳiesto-

letniej.

⁷⁶ kkaa (z łac.) — usprawiedliwienie.

⁷⁷ tn (łac.) — wtenczas.

⁷⁸ im (łac.) — niby.

Pamiętniki



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: