1.Cechy szczególne Europy:
Położenie geogr. Europy.
Europa leży w całości na półkuli północnej i w większości na półkuli wschodniej. Najdalej na pn wysuniętym punktem lądu jest przyl. Nordkinn 71o08’N. Najdalej na południe wysunięty jest przyl. Marrogui na Płw. Iberyjskim 35o58’N i wyspa Gardos 9o30’W. Najdalej na wsch.-ujście rzeki Bajderaty, a na zach.-przyl.Roca. Największa rozciągłość pd Europy, mierzona od północnego wybrzeża Płw. Skandynawskiego do pd. skraju Peloponezu wynosi około 3,8 tys.km. Rozciągłość równoleżnikowa między wyb. Oceanu Atlantyckiego na Płw. Iberyjskim, a wsch. podnóżem Uralu sięga 5,5 tys.km. Pow. Europy-10,5 mln. km2 . Punktem sr.Europy jest Wyszków
Granice:
Zasięg E. od wschodu wyznacza umowna granica lądowa, biegnąca wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu, następnie rzekąEmbą, brzegami M. Kaspijskiego i obniżeniem Kumko-Manyckim do M. Czarnego.
Od W, S, i N kontynent Europy oblewany jest wodami oceanicznymi:
1) Półwyspy: Konin, Kolski, Skandynawski, Jutlandzki, Kornwalijski, Bretoński, Normandzki, Iberyjski, Apeniński, Bałkański, Salentyński, Krym
2) Wyspy: Nowa Ziemia, Sołowieckie, Kołgujew, Vesteralen, Lofoty, Alandzkie, Hiuma, Sarema, Gotlandia, Holandia, Bornholm, Rugia, Lolland, Falster, Zelandia, Fonia, Helgoland, Fryzyjskie, Brytyjskie, Man, Idandia, Owcze, Szetlandy, orkady, Hebrydy, Rockall, Scilly, Normandzkie, (Formentera, Ibiza, Majorka, Minorka)-Baleary, Elba, Korsyka, Sardynia, Pontelleria, Pelagijskie, Malta, Sycylia, Liporyjskie, Jońskie, Peloponez, Kreta, Cyklan, Sporady, Rodos, Sporady pn.
3) Przylądki: Konin Nos, Północny, Wrath, Mizen, Św. Mateusza, Roca, Św. Wincentego, Pasera, Matapan,
4) Zatoki: Peczorska, Czoska, Mezeńska, Dwińska, Oneska, Kandałaksza, Skagerrak, Kattegat, Kolońska, Makleburska, Pomorska, Gdańska, Ryska, Fińska, Botnicka, Saint Malo, Biskajska, Lwia, Genueńska, Tarencka, Termajska, Karkinicka, Taganroska, Breida(Islandia)
5) Cieśniny: Karskie Wrota, Wlk. Bełt, Mł. Bełt, Sund, Bornholmska, Kaletańska, Gibraltarska, Św. Bonifacego, Maltańska, Sycylijska, Mesyńska, Toronto, Dardanele, Bosfor, Kerczeńska
6) Kanały: Północny, Św. Jerzego, La Manche
7) Morza: Barentsa, Białe, Norweskie, Północne, Bałtyckie, Irlandzkie, Celtyckie, Śródziemne, Liguryjskie, Tyrreńskie, Jońskie, Adriatyckie, Egejskie, Marmara, Czarne, Azowskie
Typy wybrzeży Europy.
Klifowe- W.Wolin, Jastrzębia Góra, Przyl. Pn., Portugalia, pd.część Skandynawi.
Mierzejowe- Płw. Helski, M. Wiślana, wyb. oddzielające jeziora Łebsko, Gardno, Jamno.
Lagunowe- zat. Wenecka, zach. wyb. Włoch.
Marszowe- Holandia, Niemcy.
Deltowe- delta Wisły i Dunaju.
Estuariowe- ujście Sekwany i Tamizy.
Fiordowe- Islandia, Pn. Norwegia.
Szkierowe- Pn Europa.
Lobowe- zat. Gdańska.
Riasowe- Portugalia, Krym, Islandia, Hiszpania.
Jednostki tektoniczne Europy.
a) prekambryjska platf. wschodnioeuropejska- powstała pod koniec prekambru; utworzona ze skał osadowych paleozoiku.
b) paleozoiczna plato. zach. i środkowej Europy.
c) strefa fałdowań alpejskich- powstała w orogenezie alpejskiej od środkowej kredy po miocen.
2.Budowa geologiczna.
Orogenezy:
Kaledońska –G. skandynawskie, G. Irlandii i Szkocji, Grampion, W. Brytania, G. Timan.
Hercyńska -Masyw Centralny, Czeski, Armorykański, Koldyriera Centralna, G. Świętokrzyskie, Ural, Ardeny, Wogezy, Sardynia, Korsyka, Sudety, G. Kantabryjskie, G. Iberyjskie, Sierra Morena, Swarzwald, Harz, G. Łupkowskie, G. pd. Irlandii.
Alpejska –G. Betyckie, Dynarskie, Krymskie, Greckie, Pindos, Pireneje, Bałkany, Alpy, Karpaty, Kaukaz.
Surowce mineralne:
Ropa naftowa- 1)Rosja, 2)Norwegia, 3)Wlk. Brytania,- Zagłębie Zachodniosyberyjskie, Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Kaukaz, Zagł. Peczorskie i Morze Północne(Ekofisk, Forties, Magnus)
Gaz ziemny- 1)Rosja, 2)Wlk. Brytania, 3)Holandia, -Morze Północne(Esmond, Dan, Leman), Zagł. Peczorskie, Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Zagł. Zachodniosyberyjskie, Kaukaz
Węgiel kamienny- 1)Rosja, 2)Polska, 3)Ukraina, -Zagł. Rury, GOP, Zagł. Donieckie, Zagł. Peczorskie
Węgiel brunatny- 1)Niemcy, 2)Rosja, 3)Grecja, -Zagł. Rury, Drezno, Bełchatów, Zagł. Podmoskiewskie, Płw. Bałkański.
Rudy żelaza- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Szwecja( Kiruna, Gallivare), Ukraina(Krzywy Róg).
Rudy miedzi- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Portugalia, Polska (Polkowice, Lubin, Rudna).
Rudy cynku i ołowiu- Zagł. Olkusko-Zawierciańskie, Szwecja, Irlandia.
Siarka- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Zagł. Tarnobrzeskie.
Sól potasowa- Zagł. Wołżańsko-Uralskie, Niemcy
Ukształtowanie powierzchni:
Poziome:
Europa jest jednym z najbardziej rozczłonkowanych kontynentów kuli ziemskiej, o czym świadczy dł. Linii brzegowej (ok. 38 tys. km bez l. brzeg. wysp). Zwarty trzon lądowy zajmuje około 70% powierzchni kontynentu(6,9mln km2). Na płw. przypada około 23% tj. 2,8 mln km2, a wyspy zajmują pozostałe 7%(0,8 mln km2).
Największe płw.:
1)Skandynawski, 2)Iberyjski, 3)Bałkański
Największe wyspy:
1)Wlk. Brytania, 2)Islandia, 3)Nowa Ziemia
Pionowe:
Europa jest najniższym z kontynentów. Śr. wysokość -292 m n.p.m. ¾ zajmują niziny poniżej 300 m n.p.m. ¼ -wyżyny i góry. Najwyższym punktem jest Mont Blanc 4807m n.p.m. w Alpach Zach. Najniżej znajduje się linia brzegowa M Kaspijskiego(ok. 27m p.p.m.)
a) Graickie- Gran Paradiso 4061m
b) Berneńskie- Finsteraarhrn 4274 m
c) Glarneńskie- Todi 3614
d) Bawarskie- Zugspitze 2963
e) Retyckie- Piz Bernina 4049
f) Wys. Taury- Grossglockner 3797
g) Salzburdzkie- Hoche Dochstein 2995
h Julijskie- Triglav 2863
i) Komnickie- Hoche Warte 2780
j) Dolomity- Marmolada 3342
k) Kotyjskie- Monte Viso 3841
l) Sabaudzkie- Haute Cime 3257
3.Ośrodki baryczne:
Do E. napływają masy powietrza arktycznego, polarnego i zwrotnikowego.
Eur. Zach. Jest zwykle pod wpływem mas powietrza polarno-morskiego.
Eur. Wsch. –powietrza polarno-kontynentalnego, a S część Eur. Powietrza zwrotnikowego. W zimie Europa jest pod wpływem Wyżu Azorskiego i Wyżu Azjatyckiego.
Temperatura powietrza i opady:
Najniższa temp. – 55oC Ust-Szczutgor (Rosja)
Najwyższa temp. +50oC Sewilla (Hiszpania)
Najniższe opady 163mm Astrachań (Rosja)
Najwyższe opady 4643mm Cerkwice (Chorwacja)
Typy klimatów:
1. Okołobiegunowy:
a) polarny- pn PN. Ziemia, Ziemia F. Józefa i Spitzbergen
b) subpolarny- Płw. Kolski, Konin, W-y Kołgujew, pn wybrzeża pn-wsch. Europy
2. Umiarkowany:
a) ciepły morski- pd-zach. Islandia, W. Brytania, Francja, Belgia, pd-zach. Szwecja
b) kontynentalny ciepły- Nizina Panońska oraz śr. częśc Niżu śr.-europejskiego
c) suchy ciepły- pd. część Niżu Wsch-europ. i tereny Nadkaspijskie
d) morski chłodny- zach. wyb. Norwegii
e) chłodny kontynentalny- pn-wsch. płw.Skandynawski i pn
część Niżu wsch.-europ.
3. Podzwrotnikowy:
a) wilgotny morski- wybrz. Płw. Iberyjskiego, Płw. Apeniński, Peloponez, W-y Morza Śródziemnego, G. Dynarskie, Płw. Bałkański
b) suchy- środkowa część płw. Iberyjskiego
4.Wody lądowe Europy:
Zlewiska:
M. Barentsa- Peczora
M. Białe- Dwina
Zatoka Botnicka- Ume, Lule, Kemi, Torne, Dal,Glomma
M. Bałtyckie- Dźwina, Wisła, Odra, Niemen
M. Północne- Łaba, Ren, Moza, Wezera, Tamiza,
O. Atlantycki- Sekwana, Loara, Garonna, Duero, Tag, Gwadalkiwir
M. Śródziemne- Ebro, Jucar, Rodan,
M. Adriatyckie- Pad, Ofanto
M. Tyrreńskie- Tyber, Volturno
M. Czarne- Dunaj(Sawa, Drawa, Cisa), Dniestr, Dniepr, Boh
M. Azowskie- Don(Doniec)
M. Kaspijskie- Wołga, Ural, Emba
Rzeki i ich typy; reżim:
a) atlantycki- Loara, Sekwana, Tamiza
b) alpejski- Ren, Garonna, Dunaj, Pad
c) śródziemnomorski- Tag, Tyber, Gwadalkiwir, Gwardiana, Rodan, Ebro
d) wschodnio-europejski- Wołga, Dniepr, Don, Ural, Niemen, Peczora, Dwina, Dźwina
e) pn-europejski- Ume, Dal, Glomma, Lule, alv
f) przejściowy- Wezera, Łaba, Odra, Wisła
Najdłuższe rzeki:
1) Wołga (Rosja) – M.Kaspijskie
2) Dunaj (Niemcy, Aust., Słowacja, Węgry, Jugosławia, Rum., Bułg., Mołdawia, Ukraina)-M.Czarne
3) Ural (Rosja, Kazachstan)- M. Kaspijskie
Jeziora:
Największe: poch. tektonicznego:
1.Ładoga 2.Onega 3.Wener
polodowcowe: występują na pojezierzach
krasowe: w rejonie M. Śródziemnego
cyrkowe: Karpaty, Apeniny, Pireneje
wulkaniczne: na łw. Apenińskim
Najgłębsze jeziora:
1.Como 410m, 2.Garda 346m, 3.Genewskie 310m
Lodowce:
1) Spitsbergen Zach. (Norwegia)
2) Ziemia NE (Norwegia)
3) Vatnajakull (Islandia)
5.Gleby:
a)Tundrowe gleby kriogeniczne- Svalbard, Ziemia Fr. Józefa, Nowa Ziemia, Wyspa Niedźwiedzia, W. Kołgujew, pas lądu wzdłuż M. Barentsa
b)gleby tundrowo-glejowe i torfowo-glejowe- występują na równinach na, pn- wschodzie
c)gleby bielicowe- występują na pn i wsch. Europie (tajga)
d)rankery bielicowe- Płw. skandynawski i Kolski
e)bielice iluwialno-żelaziste- obszar Międzymorza (Masywu Fińsko- Korelskiego
f)torfowo-glejowe- na obszarach podmokłych Masywu F-Korel.
g)piaski, utwory pylasto-piaszczyste- wsch. część Europy
h)glejobielice przechodzące w g. darniowo-bielicowe- pn część kontynentu (wsch. wyb. M. Bałtyckiego po Ural)
i)g. płowe i brunatne- niziny środk. i zach. Europy, od Nizin Środkowopolskich po Nizinę Francuską, także na płw. Jutlandzkim i na Wyspach Brytyjskich.
j)brunatne kwaśne- środ. i zach. Europa
k)stepowe; czarnoziemy- Nizina Węgierska, w Kotlinie Czeskiej, na Wyż. Małopolskiej, Lubelskiej, Mołdawskiej, u podnóży Sudetów i pn. Karpat sż do podnóża Uralu Południowego
l)kasztanowe- Nizina Nadkaspijska, nad dolnym Donem i środkowym biegiem Uralu
m)brązowe(cynamonowe)- w pd. Europie (Płw. Iberyjski, Apeniński, Bałkański)
6.Roślinność i świat zwierzęcy Europy:
Roślinność:
Europa leży w obrębie państwa holarktycznego, obejmującego 4 obszary geobotaniczne.
a) Obszar arktyczny-pn krańce Europy
Zbiorowiska roślin zielnych , mchów, porostów, traw oraz brzozy, wierzby, jałowca. Latem zakwitają jaskry, pełnik i skalnica, dębik 8-płatkowy. Na obszarze Irlandii i w pn. Skandynawii występuje rośl. zbliżona do tundrowej; obszar M. Barentsa- rośl. tundry z wieczną zmarzliną.
b) Obszar eurosyberyjski- rozciąga się od pn. granicy występ. lasu po obszar śródziemnomorski i irano-turański.
- pn. część zajmuje prowincja tajgi (borealna): bory świerkowe i sosnowe
- od pd. graniczy ze środk.-europ. prowincją lasów mieszanych i liściastych: dęby, grab, lipa drobnolistna, klony a w iglastych: sosna i świerk.
- zachodnia część Europy, od Hiszpanii przez Francję, W-y Brytyjskie po Danię, Norwegię- należy do prowincji atlantyckiej. W łagodnym klimacie przeważają lasy dębowe i dębowo-brzozowe. Od pd. Ukrainy i Podola, w kierunku Niziny Węgierskiej, Dolnej Austrii, pd. Słowacji występuje rośl. prowincji pontyjsko- panońskiej.
c) Obszar irańsko-turański- ciągnie się od Niziny Nadkaspijskiej w głąb Azji Środk. Na obszarze tym stepy przechodzą w półpustynie i pustynie.
d) Obszar śródziemnomorski- należą do niego Wybrzeża M. Środkowego wraz z wyspami oraz niemal cały Płw. Iberyjski. W zw. z przewagą gór, występuje tu piętrowość roślinna.
- od 500-600 m npm- wiecznie zielone (lasy dębowe, zarośla twardo listnych krzewów)
- 1000-2000 m npm- strefa górskich lasów mezofitycznych z udziałem buka, kasztana, klonu, dębu i olchy
-pow. 2000 m npm- las zanika, wyst. górska roślinność, łąki wysokogórskie.
Piętra roślinności w górach:
- regiel dolny (lasy liściaste, buk, klon, świerk, jodła
- regiel górny (bory świerkowe)
- subalpejskie (kosodrzewina)
- alpejskie (rośliny wysokogórskie, hale)
Zwierzęta:
Europa należy do krainy palearktycznej obejmującej znaczną część pn. Azji i Afryki. Ze względu na pokrewieństwo fauny śr. i pn. Europy oraz Syberii Zachodniej obszary te zostały podzielone w jedną dzielnicę EUROPEJSKO-ZACHODNIOSYBERYJSKĄ. Południowa Europa należy do dzielnicy ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ. Rozmieszczenie fauny jest związane ze strefami klimatycznymi.
W strefie tundry: występuje renifer, niedźwiedź biały, bielak, lemingi i ptaki: pardwy, ryby łososiowate.
W strefie tajgi: rosomak, łoś, wilk, kuna, ptaki: głuszec, cietrzew, jarząbek, krzyżodzioby, orzechówka
Strefa lasów liściastych: jeleń, sarna, dzik, żbik, popielica, koszatka, jeż kret, dzięcioły, jaszczurka zwinka, żółw błotny, zaskroniec, ryby karpiowate
Strefa stepów: tchórz stepowy, susły, chomiki, orlik, błotniak stepowy, sowa błotna, jaszczurka stepowa, żaba śmieszka i ropucha zielona
Strefa śródziemnomorska: muflon(Sardynia, Korsyka), szakal(Płw. Bałkański), jeżozwierz, a na skałach Gibraltaru żyje Nogat. Ptaków: czerwonaki i pelikany, z gadów- węże, żółwie jaszczurki
Strefa lasów (w górach): poza granicami lasów- przedstawiciele zwierząt arktycznych. W niskich partiach gór: niedźwiedź brunatny, orzechówka, głuszec, jarząbek, koziorożec, kozica, świstak, orzeł przedni, wrończyk alpejski,
7/Cechy szczególne Azji:
Położenie geograficzne:
Na pn.- przyl. Czeluskin 77o43’ N
Na pd- przyl. Piai (na płw. Malajskim) 1o16’ N
Na zach.- przyl. Baba (Azja Mniejsza) 26o03’E
Na wsch.- przyl. Dnieżniewa (Płw. Czukocki) 169o40’ W
Skrajne punkty przy uwzględnieniu przybrzeżnych wysp:
N- wyspa Szmidła (arch. Ziemi Pn.) 81o28’ N
S- wyspa Roti (arch. Malajski) 11o00’ S
W- brzeg wyspy Lesbos 25o50’ W
E- wyspa Ratanowa (cieśn.. Beringa) 169o01’E
Powierzchnia ok. 44, 5 mln. km2
Rozciągłość południkowa ( M. Arktyczne- Płw. Malajski) – 8500 km
Rozciągłość równoleżnikowa ok. – 8500 km
Średnia wysokość 990m
Azja- Europa: Zat. Bajderacka(M. Karskie)- Ural(wzdłuż E podnóża)- dolina rz. Emba- pn. brzeg M. Kaspijskiego- rz. Kuma- dol. rz. Mantycz (obniżenie Kumko- Manyckie)- do Donu- M. Azowskie
Azja- Afryka: wzdłuż Kanału Sueskiego, M. Czerwonego, Cieś. Bab al-Mandab i Zatoki Adeńskiej
Azja- Ameryka Pn.: Cieśnina Beringa
Azja z Oceanią: między Nową Gwineą i Archipelagiem Malajskim, (Moluki, Seram, Halmahera, Tanimbar należą do Azji)
...
kamica96