psychopatologia_nerwic.pdf

PSYCHOPATOLOGIA NERWIC

ANTONI KĘPIŃSKI

WSTĘP

Przedmowa Prof, dr Eugeniusz Brzezicki

Zaburzenia układu, nerwowego, zwane psychonerwicami lub nerwicami, trudne

do zwięzłego, a zarazem precyzyjnego zdefiniowania, interesują obecnie nie

tylko specjalistów, tzn. psychiatrów i psychologów, lecz także nieporównanie

większą liczbę czytelników, gdyż współcześnie, w dobie nasilania się tempa

życia, wzrastającej technizacji i coraz większych szkód w naturalnym

środowisku człowieka, nerwice stają się dolegliwościami

najpowszechniejszymi.

Współczesne czasy nerwicorodne i wysoki poziom cywilizacji specjalnie

sprzyjają zaostrzaniu się bodźców stresowych i frustracji, co w następstwie

prowadzi do powstania nerwic narządowych i chorób psychosomatycznych. Ich

dynamikę coraz trudniej jest opisać w ramach dawniejszych schematów

myślenia. Jednocześnie powszechnie panują mgliste, często sprzeczne i

nielogiczne wyobrażenia o istocie nerwic, ich przyczynach, przebiegu i

następstwach.

W ostatnich latach podkreśla się psychosomatyczny charakter zaburzeń

nerwicowych. Uwzględnienie tego tła rzuca więcej światła na nerwice.

Dotychczasowe publikacje na ten temat ujmowały problematykę pod kątem

podręcznikowo-kompilacyjnym bądź z punktu widzenia wąskich teorii i

kierunków badawczych. Ta książka oparta jest na oryginalnych i często

odkrywczych poglądach autora. Profesor Antoni Kępiński dążył w niej do

ogarnięcia tła szerszego, także psychosocjologicznego, przy czym

wyeksponował takie elementy, jak życiowa sytuacja chorego, jego konflikty,

typowe przeżycia i trudności, kontakt ze środowiskiem i wiele innych —

wszystko z praktycznego punktu widzenia, w warunkach polskich, z uwzględ-

nieniem obserwacji zagranicznych.

Trzeba wyraźnie podkreślić, że prof. Kępiński wypowiada się w tej książce w

zasadzie z punktu widzenia psychopatologia,, a nie psychologa, mimo że

bynajmniej nie ogranicza się do biologicznego ujęcia tematu. W związku z tym

wiele zagadnień, które mogą interesować właśnie psychologów, nie zostało w

tej książce rozwiniętych. Nic więc dziwnego, że w monografii prof.

Kępińskiego nie znalazły się takie zagadnienia, znane w psychologii, jak np.

teoria potrzeb komplementarnych; zaledwie są wzmiankowane takie kwestie,

jak np. defekty w strukturze osobowości jako podłoże nerwic; nie są też szeroko

rozwinięte opisy technik psychoterapeutycznych ani rodzaje

psychofarmakoterapii. Warto zaznaczyć, że prof. Kępiński był jednym z

pionierów psychoterapii grupowej i tzw. psychodramy w polskiej psychiatrii

klinicznej.

Problematyka nerwic jest w psychiatrii w dużej mierze dyskusyjna, a w dość

już obfitej literaturze przedmiotu spotykamy nieraz przeciwstawne poglądy.

Profesor Kępiński podał informacje obiektywne, które dają się sprawdzić w

praktyce lekarskiej. Z jego książki nawet nie zorientowany czytelnik może się

dowiedzieć, jakie są rodzaje nerwic, jakie są ich główne objawy, przyczyny i tło

oraz jakie stosuje się leczenie. Co więcej, prof. Kępiński przeprowadził w tej

książce chyba skuteczną próbę syntezy poglądów dotychczas rozproszonych i

nieraz nienależycie sprecyzowanych. Gdy się nadto weźmie pod uwagę, że autor

ten miał niezwykle swoiste, własne, niepowtarzalne widzenie świata, to tym

bardziej można uświadomić sobie pionierski charakter „Psychopatologii

nerwic" na tle dotychczasowego piśmiennictwa polskiego i zagranicznego

dotyczącego nerwic,

Wiele lat poświęcił autor badaniom nad problematyką psychopatologii. W

dziedzinie psychiatrii prof. Kępiński należy do naukowców zajmujących

stanowisko przyrodnicze, a jednak myślących zarazem filozoficznie i

psychologicznie. Literatura przedmiotu była dla niego drugorzędnym źródłem

informacji, choć ją znał wyśmienicie. Opierał się przede wszystkim na

własnym, długoletnim doświadczeniu psychiatry i na cierpliwych kontaktach

dosłownie z tysiącami chorych. Jak sam opowiadał swemu bliskiemu

współpracownikowi, mgrowi Janowi Masłowskiemu, który pomagał mu

doprowadzać książki do ostatecznego kształtu, ze swych kontaktów

terapeutycznych wysnuwał .poszczególne wątki tematyczne, grupował

problemy i formułował wnioski, które — jak obecnie wyraźnie widzimy —

coraz bardziej ujawniają swą niezwykłą oryginalność i odkrywczość. W

„Psychopatologii .nerwic" znajdują nadto swój wyraz dyskusje toczone przez

prof. Kępińskiego na posiedzeniach naukowych z pracownikami Kliniki

Psychiatrycznej Akademii Medycznej w Krakowie.

Do najbardziej odkrywczych części tej książki należą rozważania dotyczące

etiologii nerwic. Istnieje bardzo wiele badań i poglądów na temat patogenezy

zaburzeń nerwicowych. Dotychczas jednak nie ma jednoznacznej odpowiedzi

na pytanie, na jakim podłożu rozwijają się nerwice. Profesor Kępiński zajmuje

stanowisko biologiczne. Uważa, iż objawy nerwicowe są sygnałem

niebezpieczeństwa pochodzącego z wnętrza ustroju lub z jego otoczenia. W

pierwszym wypadku mówi się o nerwicy rzekomej. Wyprzedza ona nieraz

poważne choroby somatyczne i niejednokrotnie jest pierwszym sygnałem

wewnętrznej dezintegracji ustroju. W drugim wypadku mówi się o nerwicach

właściwych, które są wynikiem zaburzeń interakcji ustroju z jego otoczeniem,

wywołujących zachwianie istniejącej równowagi ze środowiskiem i zatrzymanie

ewolucyjnego procesu ustroju.

Swoje rozważania nad nerwicami prof. Kępiński zaczyna od analizy objawów

brzeżnych lub typologicznych, tj. takich które nie występują w każdej nerwicy,

ale pozwalają na wyodrębnienie różnych typów nerwic. Zdaniem prof. Kępiń-

skiego charakterystyczne objawy nerwicy neurastenicznej — zmęczenie i

rozdrażnienie — są wyrazem złego funkcjonowania procesu decyzji układu

sterowniczego ustroju, tj. ośrodkowego układu nerwowego.

Każdy układ sterowniczy ma swoją hierarchię stopni decyzji. Decyzje o

mniejszym znaczeniu podejmowane są na niższych szczeblach i nie angażują

szczebli wyższych. Na tym zresztą polega automatyzacja różnych czynności.

Dziecko ucząc się chodzić wkłada w tę czynność maksymalny świadomy

wysiłek. Gdy ją jednak opanuje, wystarczy słowo „chodź!" i to skomplikowane

zadanie dziecko wykonuje automatycznie.

To samo dotyczy procesów percepcyjnych. Na niższych szczeblach układu

nerwowego zapada decyzja, które informacje zostają wyeliminowane, a które

dochodzą do wyższych ośrodków układu nerwowego. W zespołach

neurastenicznych hierarchia ta zostaje naruszona, ponieważ do świadomości

dociera jednocześnie zbyt dużo informacji, z którymi chory nie umie sobie

poradzić, i w związku z tym czuje zamęt i chaos w głowie, Z drugiej strony

czynności dawniej dokonywane automatycznie stają się teraz świadome i

wskutek tego męczące. W nerwicy histerycznej zaburzenie ma charakter

odwrotny. Polega ono na dysocjacji, tj. na odłączeniu części układu sterującego,

która zaczyna rządzić się samodzielnie, nie licząc się z całością czynności

ustroju, W nerwicy hipochondrycznej zasadniczym zagadnieniem jest próg

percepcji świadomej dla bodźców interoceptywnych. Próg ten normalnie jest

bardzo wysoki w porównaniu z bodźcami eksteroceptywnymi, dzięki czemu nie

zdajemy sobie sprawy z tego, co się dzieje we wnętrzu naszego ciała. Wskutek

różnego rodzaju sytuacji emocjonalnych lub zachwiania równowagi

wewnętrznej ustroju dochodzi do obniżenia tego : progu; oczy chorego jakby

zwracają się do wnętrza ciała i odczuwa on to wszystko, co normalnie rozgrywa

się poza sferą jego świadomości. W nerwicy natręctw głównym zagadnieniem

jest „krystalizacja" lęku w sytuacji obojętnej lub błahej i perseweracja, tj.

powtarzanie się tego samego schematu przeżywania i zachowania się. W

nerwicy depresyjnej zasadniczym objawem jest obniżenie nastroju, które często

wynika z niemożności wyładowania tłumionej agresji.

Do -objawów osiowych wszystkich nerwic prof. Kępiński zalicza lęk,

zaburzenia wegetatywne, egocentryzm i objaw błędnego koła. Jeśli chodzi o

powstanie lęku, to odróżnia cztery jego rodzaje:

— lęk biologiczny, wynikający z zagrożenia dwóch podstawowych praw

biologicznych, tj. zachowania życia własnego i życia gatunku,

— lęk .społeczny, występujący w sytuacji, w której grozi potępienie przez

środowisko społeczne,

— lęk moralny, wywołany zagrożeniem ze strony zinternalizowanego

zwierciadła społecznego (sumienie — super -ego},

— lęk dezintegracyjny, występujący przy każdym naruszeniu istniejącej

struktury interakcji z otoczeniem.

W osobnym rozdziale prof. Kępiński zajmuje się analizą ważniejszych

sytuacji nerwicorodnych, koncentrując się na środowisku rodziny, zarówno

generacyjnej, jak i prokreacyjnej, i dla środowisku pracy,

Ostatni rozdział książki poświęcił prof. Kępiński leczeniu. Podkreślił fakt, że

w nerwicach skuteczne są najróżnorodniejsze formy leczenia zarówno

somatycznego, jak i psychoterapeutycznego. Uważa, że w leczeniu nerwic

ważną rolę odgrywa obopólne zaufanie chorego i lekarza i cierpliwość lekarza,

który musi liczyć się z tym, że czasem jego wielo-letnie wysiłki nie odnoszą

skutku terapeutycznego, i bronić się przed chęcią potępienia pacjenta za jego

nerwicorodne postawy uczuciowe. Nie zmieniając przyjętej metody leczenia

psychiatra powinien ułatwić pacjentowi uporządkowanie jego chaotycznych

nastawień uczuciowych.

W psychoterapii najważniejszy jest związek uczuciowy chorego z lekarzem.

Proces psychoterapeutyczny można przedstawić w formie trójkąta, którego

podstawę tworzy związek uczuciowy, jaki powstaje w toku psychoterapii mię-

dzy chorym a lekarzem; wierzchołek stanowi osoba pacjenta w teraźniejszości,

w przeszłości i w przyszłości, jaka się w czasie rozmów -kolejno odsłania. W

psychoterapii grupowej istotnym elementem leczniczym jest więź emocjonalna,

która tworzy się w trakcie psychoterapii między jej uczestnikami. Zdaniem

autora psychoterapia grupowa należy raczej do metod leczenia socjologicznego,

natomiast indywidualna jest metodą psychologiczną.

Te i inne poglądy prof. Kępińskiego, podbudowane mnóstwem konkretnych

obserwacji, oparte są głównie na 25-letnim doświadczeniu autora jako

psychiatry praktyka. Jego dorobek naukowy, obejmujący przeszło 100 pozycji

bibliograficznych, będzie stopniowo udostępniany. Profesor Kępiński umarł

przedwcześnie, w 54 roku życia, 8 czerwca 1972 r. Do ostatnich chwil życia

zachował pełną sprawność umysłu. Pozostawił kilka monografii w

maszynopisie oraz udzielił wskazówek dotyczących ich adiustacji.

„Psychopatologia nerwic" jest jego jedyną książką, którą — w pierwszym

wydaniu — widział gotową za życia. Poza tym przed śmiercią zdołał przejrzeć

korekty dwóch innych książek, mianowicie „Schizofrenii" (PZWL, 1972) i

antologii swych niektórych artykułów naukowych, zatytułowanej „Rytm życia"

(Wydawnictwo Literackie, 1972).

Śledząc chronologicznie rozwój naukowy prof. Kępińskiego, obserwowałem

ewolucję jego poglądów w kierunku coraz większej precyzji i coraz

liczniejszych uogólnień, a także umocnienie rozsądnego krytycyzmu wobec

dotychczasowej wiedzy psychiatrycznej i krzepnięcie własnego, .nieraz śmia-

łego stanowiska. Bez takiej orientacji zresztą trudno wyobrazić sobie postęp w

nauce. Jako były długoletni kierownik Kliniki Neurologiczno-Psychiatrycznej

UJ, a później Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie, mogę także stwierdzić,

że rozwój naukowy prof. Kępińskiego wynikał ze swoistego „genius loci",

właściwego dla krakowskiego ośrodka

psychiatrycznego. Znamienna dla tego środowiska tolerancja wobec różnych

poglądów psychiatrycznych, niekiedy przeciwstawnych, żywe dyskusje na

temat zarówno poszczególnych chorych, jak i zagadnień teoretycznych,

autentyczne zainteresowanie chorymi i ich losem, umiejętność oddzielania

problemów obiektywnych w dyskusji od nastawień osobistych — stwarzały

klimat, w którym powstała ta książka. Jest ona pierwsza w dorobku prof.

Kępińskiego, będącego w ostatnich latach przed śmiercią kierownikiem Katedry

i Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie. Niektóre poglądy autora są zapewne

dyskusyjne, niemniej pobudzają do dalszych rozważań nad zasadniczymi

zagadnieniami nerwic.

Monografia ta świadczy, że psychiatria jest wyjątkową dziedziną wiedzy, w

której myślenie przyrodniczo-matematyczne powinno się integrować z

myśleniem humanistycznym, filozoficznym i psychologicznym. Taka integracja

nie zawsze się zdarza u autorów prac z zakresu psychopatologii, ale właśnie jest

cechą całego dorobku prof. Kępińskiego. Dlatego właśnie był on specjalnie

predysponowany do opracowania problematyki psychonerwic,

O rozmaitości podejścia do tych zagadnień można się zorientować oceniając

piśmiennictwo ogólnoświatowe. Na przykład naukowcy anglosascy bardzo

często podchodzą do zagadnień psychiatrycznych z punktu widzenia

psychologicznego, a niemieccy — z punktu widzenia filozofii egzystencjalnej.

Tylko nieliczni stojący na stanowisku biologiczno—molekularnym, tak jak prof.

Kępiński, otwierają zaniedbywany dotąd kierunek poznania, Profesora

Kępińskiego znalem od początku jego specjalizacji w psychiatrii i neurologii,

gdyż był moim uczniem; bezpośrednio obserwowałem kształtowanie się jego

orientacji psychiatrycznej. Metodyka biologiczne-molekularna nie jest

oczywiście w pełni przydatna w analizie psychonerwic i ich praktycznego

aspektu, ale stanowi bardzo ważne założenie i przesądza o zasadach, myślenia w

podejściu do tego tematu. Dlatego zdajemy sobie sprawę, że niezależnie od

jakichkolwiek założeń dorobek naukowy Profesora, a szczególnie „

Psychopatologia nerwic", ma ogromną wartość nie tylko w psychiatrii, lecz w

ogóle w kulturze polskiej.

Wydanie drukiem „Psychopatologii nerwic" było dla Profesora ogromnym

przeżyciem. Już ciężko chory, ze szczególnym skupieniem i z radością rozwijał

przesyłkę z pierwszym egzemplarzem „Psychopatologii nerwic", serdecznie

przyglądając się tej książce. Natomiast wkrótce, w marcu 1972 r., trzy miesiące

przed śmiercią, bez entuzjazmu przyjął nominację na profesora; nie okazał też

żywszego zadowolenia, gdy tuż przed śmiercią odznaczono go Krzyżem Kawa-

lerskim Orderu Odrodzenia Polski. Reakcja prof. Kępińskiego na ukazanie się

jego pierwszej książki przypomniała nam — toutes proportions gar dees —

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: