„Gdy dzieci mają tak zorganizowany dzień,

że niewiele im zostaje wolnego czasu na

robienie tego co lubią, pozbawia się je w ten

sposób jednego z elementów istotnych dla rozwoju”.

ZABAWA

OPRACOWANO W OPARCIU O POZYCJE:

1. „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod red. Marii Żebrowskiej

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977, wydanie ósme

2. „Rozwój dziecka” – Elizabeth B. Hurlock

              Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985

3. „Psychologia zabawy” – D.B.Elkonin

              Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.

              opracowała: Elżbieta Jagocha – Fejdasz

          Zabawa stanowi podstawową formę aktywności małego dziecka.     Jednak zarówno definicja pojęcia zabawy, określenie jej celu oraz klasyfikacje różnorodnych zabaw nie są w psychologii jednolite.

Liczne teorie zabawy kładą akcent na różne jej właściwości i źródła: biologiczne i społeczne. W sposób różny ujmują też cele i znaczenie dla rozwoju jednostki i społeczeństwa. Wiele z tych teorii ma dziś tylko historyczną wartość, niemniej jednak wydobywają na jaw niektóre ważne cechy zabawy, co pozwala nam lepiej zrozumieć to skomplikowane zjawisko.

Prekursorem teorii zabaw był pod koniec XVIII wieku filozof niemiecki Fryderyk Schiller. Zauważył on, że w zabawie zwierzęta i ludzie dają upust nadmiarowi sił życiowych nie zużytych na zaspokojenie potrzeb biologicznych. Schiller zwrócił też uwagę na związek zabawy z przeżyciami estetycznymi człowieka, które realizują dążenie do wewnętrznej swobody i wolności.

Filozof angielski Herbert Spencer swoją teorię nadmiaru energii uzasadniał w świetle nauk przyrodniczych. Zwierzęta i ludzie swoje potrzeby elementarne zaspokajają bez większego trudu, a nagromadzony nadmiar sił witalnych wyładowują w zabawach. Młode osobniki, jako że nie muszą dbać o byt posiadają tej energii szczególnie dużo. Odtwarzają więc w zabawach czynności dorosłych typowe dla danego gatunku. Teoria Spencera była krytykowana, bowiem nie wyjaśniała dlaczego nadmiar energii znajduje ujście akurat w zabawie a nie w innej aktywności człowieka. Ponadto oderwana była dynamika zabawy od jej treści. Zabawa to nie tylko naśladowanie dorosłych; w toku zabawy dziecko uczy się wielu nowych czynności.

Przeciwstawną teorią do teorii nadmiaru energii jest teoria wytchnienia reprezentowana przez Schallera i Lazarusa. Teoria ta głosi, że zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił, odprężenia po pracy. Jako, że dzieci podejmują zabawę w różnych porach dnia, w różnych sytuacjach a najlepiej się bawią gdy nie są zmęczone czy znużone – nie można tej teorii zastosować do wyjaśnienia zabaw dzieci.

Teorię atawizmu oparta na genetycznej interpretacji zabaw dzieci reprezentował G. Stanley Hall. W myśl jego teorii – w zabawie dzieci pojawiają się kolejno czynności analogiczne do tych, które ludzie podejmowali w toku swego historycznego rozwoju, a także w zabawie dziecko wyładowuje swoje atawistyczne skłonności, które nie mają racji bytu we współczesnej cywilizacji (np. w bójkach zaspokaja instynkt walki). Teorię atawizmu podważyły późniejsze badania biologiczne i etnologiczne.

Teoria ćwiczenia przygotowawczego opracowana przez Karola Groosa podkreśla wpływ zabawy na późniejszą działalność człowieka. Jest to teoria teleologiczna, powstała na podłożu dążeń do powiązania psychologii z naukami biologicznymi. Groos uważa, że celem zabawy jest ćwiczenie czynności przydatnych osobnikowi w życiu. Bawiąc się beztrosko dziecko ćwiczy te sprawności i umiejętności, które później pozwolą mu przystosować się do warunków środowiska i realizować poważne zadania życiowe.

Teleologizm i biologizm tej teorii był krytykowany, ale sama teoria wywarła duży wpływ na psychologię, przede wszystkim dlatego, że podkreślała rolę zabawy w rozwoju dziecka.

Odkrycie zabawy jako swoistego rodzaju działalności dziecka przypisuje się Fryderykowi Froeblowi. Już w połowie XIX wieku głosił pogląd, że swobodna aktywność dziecka w zabawie sprzyja rozwojowi jego uczuć, woli i charakteru, a jednocześnie zaspokaja tendencję do działania instynktownego, do samowyrażania własnej psychiki.

Teoria katarktyczna reprezentowana przez H.Carra przypisywała zabawie funkcję oczyszczającą. Pierwotne instynkty i popędy ludzkie mają charakter społeczny, Dziecko wyładowuje te popędy w zabawie, przez co osłabia ich destrukcyjny wpływ na późniejsze zachowanie.

Teoria funkcji zastępczej, której przedstawicielem był Edward Claparede głosiła, że funkcja zabawy polega na daniu osobnikowi możliwości zrealizowania samego siebie, rozwinięcia swej osobowości, pójścia po linii największego swojego zainteresowania, w tych wypadkach, gdy tego nie może dokonać za pośrednictwem zajęć poważnych. Zabawa jest zatem zastępstwem działalności poważnej. Zabawa dla dziecka posiada znaczenie przygotowawcze: ćwiczy ogólne funkcje umysłowe (spostrzeganie, myślenie, wyobraźnię twórczą, ciekawość) a także czynności specjalne. Ucieczka dziecka w krainę fantazji jest elementem zabawy i wynika z jej zastępczej, kompensacyjnej funkcji. Claparede uważał, że funkcjonalna rola zabawy w życiu dziecka jest dopełnieniem roli kompensacyjnej.

Teoria przyjemności funkcjonalnej, której twórcą jest Karol Bűhler wychodzi z założenia, iż zasadniczym motywem zabawy jest przyjemność a nie rezultat tej czynności. W tej teorii ujęta została ważna własność zabawy – że jest ona czynnością wykonywaną dla przyjemności a nie dla osiągnięć praktycznych. Pominięto natomiast fakt, że posiada właściwości poznawcze i powiązania z życiem społecznym.

Współczesne koncepcje zabawy ukazują:

-         społeczne źródła zabaw dziecięcych

-         uwydatniają jakościowe różnice między czynnościami ludycznymi zwierząt i ludzi.

Już na przełomie XIX i XX James Baldwin wysunął tezę o „dziedziczności socjalnej” w rozwoju jednostki. Zabawa wprowadza dziecko w sposób przystępny w świat rzeczywisty.

Współcześni psychologowie podobnie jak Baldwin podkreślają społeczną funkcję zabaw dziecięcych. Elizabeth Hurlock uważa, że: „zabawa uczy dawać, brać, dzielić się, współpracować i podporządkowywać swoją osobowość grupie”. Kształtuje więc osobowość i wspomaga przystosowanie społeczne.

Jean Château podkreśla rolę podłoża kulturowego w rozwoju zabaw dziecięcych oraz humanistyczne ich wartości. Poprzez zabawę dziecko doskonali swą aktywność, a w rezultacie zaspokaja potrzebę ekspresji i twórczości.

Związki z rzeczywistością społeczno – historyczną oraz społeczne źródła zabawy bardzo dokładnie przedstawiają psychologowie: D.B.Elkonin,

A.W.Zaporożec, E.A.Arkin. Zdaniem ich, źródłem zabawy jest społeczna treść pracy, dlatego zabawa może być uważana za „dziecko pracy”. A zatem stanowi przygotowanie do pracy.

Zabawa jest zjawiskiem odpowiadającym możliwościom życiowym dziecka. Według Arkina „kształtuje i organizuje osobowość dziecka, wzbogaca i doskonali jego siły fizyczne i psychiczne, rozbudza w nim dziarskość, wypełnia radością życia i wiarą w siebie”. Polscy psychologowie, którzy wnieśli duży wkład w badania prowadzone nad zabawą to:

·        Stefan Balej, który podkreślał, że dzieci traktują swe zabawy serio, wkładając w nie dużo pomysłowości i poczucia odpowiedzialności, w czynności ludyczne „co nadaje zabawie znamiona pracy i to pracy twórczej, gdyż dziecko bawiąc się produkuje twory samodzielne i oryginalne”.

·        Stefan Szuman dopatrywał się analogii między zabawą a nauką twierdząc, że: „zabawa jest naturalną, wrodzoną specjalną metodą uczenia się małego dziecka”. Podkreśla związek zabaw z wszystkimi czterema czynnikami rozwoju psychicznego w ontogenezie. Zwraca uwagę na oddziaływanie środowiska i wychowania, pod których wpływem zmieniają się z wiekiem formy zabawy dziecka, a społeczne treści stają się bogatsze. Podkreśla także ważną rolę aktywności własnej dziecka.

·        Koncepcję Szumana analizowały i wykorzystały w swych opracowaniach: Maria Przetacznikowa, Władysław Jan Dyner, a od strony pedagogicznej Zofia Topińska. Ponadto na uwagę zasługują:       Wincenty Okoń, Halina Spionek, Kazimiera Tyborowska.

Kazimiera Tyborowska wyróżnia cztery właściwości zabawy:

1.     Zabawa dziecka jako swoista i podstawowa forma jego działalności jest zjawiskiem społecznym, a nie czysto biologicznym. Powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia i własnej działalności dziecka, kierowanej przez wychowawcę.

2.     Zabawa dziecka jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.

3.     Zabawa ma historyczny charakter, tzn. zmienia się i kształtuje zależnie od historyczno – społecznych warunków w jakich dzieci się wychowują. Zależnie od tych warunków zmienia się i tematyka i treść zabawy, jakkolwiek forma pozostaje nieraz ta sama.

4.     Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznawanej przez nie rzeczywistości.

Termin „zabawa” oznacza każdą czynność wykonywaną dla przyjemności, bez względu na końcowy jej rezultat. Do zabawy przystępuje się dobrowolnie a nie pod wpływem siły zewnętrznej lub przymusu.

Według Piageta zabawa „składa się z reakcji powtarzanych wyłącznie dla przyjemności funkcjonalnej”. Natomiast Bettelheim określa: „czynności zabawowe to takie, w których nie obowiązują żadne reguły, poza tymi jakie bawiący się sami sobie nałożyli i w których nie dąży się do żadnego zamierzonego rezultatu końcowego, widocznego w zewnętrznej rzeczywistości”.

Przez całe generacje , wierzono, że ponieważ zabawa jest przyjemnością to jest także stratą czasu, który można by spędzić na robieniu czegoś pożytecznego. Ponieważ małe dzieci nie są zdolne do robienia rzeczy użytecznych, uważano za właściwe, że spędzają czas na zabawie. Dopiero na początku XX wieku przestano zabawę traktować jak stratę czasu. Przyczyną takiej zmiany były rozliczne studia naukowe nad znaczeniem zabawy dla rozwoju dziecka.

Naukowcy wykazali, że dostarcza ona dzieciom wartościowych, kształcących doświadczeń. Między innymi jest ona ważnym czynnikiem socjalizacji, bowiem poprzez zabawę dziecko uczy się tego, jak stać się osobą uspołecznioną. Dzieje się to poprzez kontakty z członkami grup rówieśniczych, często w czasie wspólnej zabawy. Zarówno uczeni jak i rodzice podkreślają znaczenie zabawy dla psychicznego i społecznego przystosowania się dziecka. Przedszkola, szkoły i inne instytucje oświatowe uznają wychowawczą wartość zabawy i wprowadzają do swych programów zorganizowane gry i sporty, przedstawienia teatralne i zajęcia plastyczne.

Rozwój działalności zabawowej jest ściśle związany z całym przebiegiem rozwoju dziecka.

Od wczesnego dzieciństwa do osiągnięcia dojrzałości określone czynności zabawowe są popularne w pewnym okresie życia, niezależnie od środowiska, narodowości, statusu ekonomicznego i płci dziecka.

Te czynności zabawowe są tak powszechne i możliwe do przewidzenia, że przyjęto dzielić okres dzieciństwa na specyficzne fazy zabawowe, z których każda ma swoją nazwę.  

I. FAZA EKSPLORACJI

Do trzeciego miesiąca dziecka zabawa niemowląt polega głównie na patrzeniu na ludzi i przedmioty oraz na przypadkowych próbach pochwycenia trzymanych przed dzieckiem przedmiotów. Następnie dłonie i ramiona niemowlęcia poddają się dostatecznie świadomej kontroli umożliwiając chwytanie, trzymanie i badanie małych przedmiotów. Właśnie wtedy można mówić o powstawaniu zabawy, gdy ukształtowały się sensoryczno – motoryczne koordynacje stwarzające możliwość manipulowania przedmiotami.

Na przestrzeni całego drugiego półrocza życia w związku z kształtowaniem się aktywnych chwytnych ruchów orientacyjno – badawcza aktywność dziecka przechodzi w inną nową formę. Zaczyna się orientacja dziecka na nowość. Nowość z kolei nie tylko pobudza aktywność dziecka w stosunku do przedmiotu, lecz także ją podtrzymuje. Dzieci odkrywają nowe cechy przedmiotów w trakcie manipulowania nimi. Gdy dziecko umie już pełzać, czołgać się lub chodzić bada każdą rzecz znajdującą się w pobliżu. Wyczerpanie tych możliwości nowości prowadzi do zaniechania czynności z przedmiotem.

II. FAZA ZABAWEK.

W pierwszym roku życia rozpoczyna się bawieni zabawkami, a osiąga swój szczyt między 5 – 6 rokiem życia. Na początku dzieci zwykle badają swoje zabawki. Między drugim a trzecim rokiem życia wyobrażają sobie, że ich zabawki mają cechy istot żywych, że są zdolne ruszać się, mówić i czuć.

W miarę rozwoju intelektualnego, gdy nie mogą już przypisywać przedmiotom martwym cech istot żywych, zainteresowanie dzieci zabawkami zmniejsza się. Innym czynnikiem powodującym zmniejszania się tego zainteresowania jest fakt, że zabawa taka jest przeważnie samotna, a dzieci pragną towarzystwa.

Po rozpoczęciu nauki w szkole większość dzieci uważa bawienie się zabawkami za „zabawę maluchów”.

III. FAZA ZABAWY.

Gdy dziecko zaczyna chodzić do szkoły repertuar jego zabaw znacznie się zwiększa i stąd pochodzi nazwa tej fazy. Początkowo dzieci w dalszym ciągu bawią się zabawkami, głównie gdy są same, a ponadto są zainteresowane: grami, sportem i innymi bardziej dojrzałymi formami bawienia się oraz mają różne swoje hobby.

IV. FAZA MARZEŃ.

W miarę zbliżania się okresu pokwitania zainteresowanie aktywnością zabawową, która poprzednio sprawiała radość, maleje i dzieci spędzają dużą część wolnego czasu na marzeniach.

Według Elizabeth Hurlock w oparciu o książkę „Rozwój dziecka” zabawy dzielą się na dwie kategorie:

-         zabawy aktywne,

-         zabawy bierne

Zabawa aktywna to taka zabawa, w której dziecku sprawia radość to, co samo robi. Zabawy aktywne (czynne) przeważają w pierwszych latach dzieciństwa, chociaż reprezentowane są w repertuarze dziecięcych zabaw przez cały okres dzieciństwa.

Zabawy bierne, lub inaczej rozrywki to zabawy, w których źródłem radości jest aktywność innych osób, podczas gdy osoba bawiąca się zużywa minimum energii. Dziecko obserwuje zabawy innych, zwierzęta w telewizji, ogląda komiksy albo czyta książki

Do zabaw aktywnych Elizabeth Hurlock zalicza:

-         zabawę spontaniczną, swobodną,

-         zabawę tematyczną (zwaną też zabawą dramatyczną, fikcyjną, w role),

-         marzenia na jawie,

-         zabawy konstrukcyjne (odtwórcze lub wytwórcze),

-         muzykę,

-         kolekcjonerstwo,

-         eksplorowanie,

-         gry i sporty,

-         rozrywki.

* Zabawa spontaniczna, swobodna to taka forma zabawy aktywnej, w której dzieci robią to co chcą, kiedy chcą i tak jak chcą. Nie obowiązują żadne zasady, ani reguły. Bodźcem wywołującym taką zabawę jest każda nowa rzecz lub zabawka, które należy zbadać.

Pod koniec drugiego roku życia zainteresowanie taką zabawą zaczyna zanikać, dlatego też zabawę taką można uważać za „niemowlęcą”.

*Zabawa tematyczna (lub dramatyczna) to taka forma zabawy aktywnej, w której dzieci w swoim zachowaniu i mowie traktują przedmioty, lub sytuacje tak jakby miały one cechy inne od rzeczywiście posiadanych.

Zabawa taka może mieć charakter odtwórczy (reprodukcyjny) lub wytwórczy (twórczy) W zabawie odtwórczej dzieci próbują odtwarzać sytuacje, które obserwowały w rzeczywistości. W zabawie twórczej dzieci wykorzystują sytuacje z rzeczywistości, ubierając je w nowe i różnorodne formy.

Zarówno w odtwórczej, jak i twórczej zabawie tematycznej dzieci same grają bardzo ważne role. Pozostałymi aktorami są początkowo zabawki, a następnie rówieśnicy – towarzysze zabaw. Początkowo taka zabawa jest zabawą samotną,

a potem staje się uspołecznioną. Gdy dzieci osiągną poziom dojrzałości szkolnej zaczyna zmniejszać się ich zainteresowanie zabawą tematyczną. Zabawa tematyczna jest typową zabawą „wczesnego dzieciństwa”.

* Marzenia na jawie są formą zabawy czynnej, raczej umysłowej niż fizycznej. Tak jak w zabawie tematycznej role jakie dziecko przyjmuje w swoich marzeniach są: dramatyczne, bohaterskie, fantastyczne i oderwane od codziennego dnia. Marzenia mogą też mieć charakter odtwórczy i twórczy.

Odtwórczy wtedy, gdy dotyczą dnia codziennego. Twórczy, gdy na przykład po powrocie z cyrku marzą o tym by być pogromcą lwów.

Marzenia na jawie swój szczyt osiągają w okresie pokwitania, czyli wczesnej adolescsencji.

* Zabawa konstrukcyjna polega na wykorzystaniu przez dzieci różnych materiałów, by zrobić z nich coś dla własnej przyjemności. Początkowo większość zabaw konstrukcyjnych ma charakter odtwórczy (odtwarzają przedmioty z życia codziennego).

Do 4 – 5 roku życia dzieci zestawiają przedmioty bez powziętego planu, czy wzoru. Dziecko 5 – 6 letnie działa planowo, wykorzystuje materiały specjalnie i odpowiednio dobrane. Mniej więcej w tym okresie konstrukcje dzieci stają się twórcze. Małe dzieci chwalą się wszystkim co uda im się stworzyć. Dzieci nieco starsze ( 6 – 7 lat) stają się krytyczne wobec swoich prac. Często zakrywają je lub niszczą, gdy inni chcą je obejrzeć.

* Muzyka może być zabawą czynną lub bierną. Zależy jak się ją wykorzystuje. Czynna jest wtedy, gdy dzieci śpiewają, grają, tańczą. Bierna, gdy słuchają.

Muzyka również może być odtwórcza lub twórcza. Jeśli dzieci tańczą w takt muzyki, podkładają słowa i dźwięki innych osób, wówczas muzyka jest odtwórcza. Z kolei, gdy podkładają własne słowa, lub komponują melodię do słów, albo tworzą oryginalne kroki taneczne mamy do czynienia z muzykowaniem o charakterze twórczym.

* Kolekcjonerstwo jest powszechną zabawą dziecięcą. Zaczyna się ono w okresie przedszkolnym. Początkowo dzieci zbierają wszystko co przykuwa ich uwagę. Od rozpoczęcia nauki w szkole dziecko kolekcjonuje przedmioty, które je w tej chwili interesują, albo też to, co zbierają towarzysze zabaw. Odbywa się handel i wymiana. Posiadanie większej kolekcji od innych daje poczucie dumy. Starsze dzieci swoje zbiory porządkują. Systematyzowanie kolekcji jest dla nich zabawą, ale również umożliwia im to lepsze pokazywanie zbiorów i popisywanie się nimi przed rówieśnikami.

* Eksplorowanie. Podobnie jak niemowlęta, również starsze dzieci znajdują przyjemność w badaniu wszystkiego co nowe. Ich zabawy różnią się tym, że planują gdzie chcą iść i co chcą robić. Małe dzieci eksplorują najbliższe otoczenie, starsze zaś chcą przebywać w miejscach oddalonych np. dzieci miejskie chcą zbadać tereny wiejskie, i odwrotnie. Eksplorowanie zwiększa zasób wiadomości i zachęca dzieci do dalszych poszukiwań nowych wiadomości.

* Gry i sporty polegają na współzawodnictwie według ustalonych reguł. Są one podejmowane dla przyjemności lub nagrody. Według Bettelheima „czynności te charakteryzują się często przyjęciem z zewnątrz narzuconych zasad i wymagań, aby postępować w planowy sposób, a nie tak jak dyktuje wyobraźnia”.

Sport zawsze jest współzawodnictwem sprawności fizycznych, natomiast gry mogą być albo fizyczne , albo umysłowe.

Niemowlęta bawią się w gry z członkami rodziny (np. „warzyła sroczka kaszkę”). Dzieci 4 – 5 letnie raczej wypróbowują swoje umiejętności w grach typu: odbijanie piłki, chodzenie po krawężniku. W grupach nieformalnych dzieci zaczynają się bawić w gry podwórkowe typu: berek, chowanego, figury.

Między 8 – 10 rokiem życia zaczynają być popularne wśród dzieci gry zespołowe ( np. modyfikacja piłki nożnej, siatkówki, a także wszelkiego rodzaju wyścigi).

Dzieci również chętnie bawią się w gry domowe. Początkowo z rodzicami, rodzeństwem, a później z rówieśnikami. Zasady stają się coraz bardziej surowe, a współzawodnictwo coraz silniejsze ( gry w karty, zagadki, łamigłówki, gry planszowe).

* Rozrywka to forma zabawy biernej. U wszystkich dzieci zbliżających się do fazy pokwitania rozrywki zaczynają zajmować pod względem popularności dawne miejsce zabawy czynnej ( np. czytanie, chodzenie do kina, oglądanie telewizji, gry komputerowe).

Najbardziej rozpowszechniony podział zabaw według P.A.Rudika.

Wyróżnił on cztery grupy zabaw:

1.     twórcze ( w role, tematyczne),

2.     konstrukcyjne,

3.     dydaktyczne,

4.     ruchowe.

Rozwój zabaw w poszczególnych okresach życia dziecka.

* Zabawy tematyczne

1 rok życia - dzieci bawią się zabawkami nie usiłując naśladować czynności podpatrzonych w życiu codziennym, nie potrafią też naśladować tych zabaw, które demonstrują im dorośli.

...