http://www.sady.strona.pl/witt.tlp.fr.htm
Ludwig WITTGENSTEIN
Tractatus logico-philosophicus
(fragmenty)
Przekład Bogusława Wolniewicza, zmodyfikowany przez Wojciecha Sadego
Poniżej znaleźć można ok. 20% tekstu Traktatu: prawie wszystkie tezy główne i te oznaczone jedną lub dwiema cyframi po kropce, a ponadto tezy, które uznałem za szczególnie ważne.
Przekład Bogusława Wolniewicza jest sam w sobie dziełem filozoficznej sztuki. A jednak – jak zawsze – można zaproponować pewne zmiany translatorskie, które, mam nadzieję, będą prowadzić do lepszego rozumienia tekstu. Porównania i oceny pozostawiam czytelni(cz)kom. Poniżej zamieniono:
· „to, co jest faktem” [was der Fall ist] na „to, co się zdarza”
· „znaczenie” [Bedeutung] na „odniesienie”
· „odwzorowanie” [Abbildung] na „obrazowanie”
· „istnieje” [bestehen] na „zachodzi” lub (w 2.0121; 2.024) „trwa”
· „istnieje” [gibt] na „jest” (Existenz to nadal „istnienie”)
· „pokazywać” [zeigen] na „ukazywać”
· w tezie 6.1 „lustrzane odbicie” [Spiegelbild] na „zwierciadlany obraz”
· „tezy logiki” [die Sätze der Logik] na „zdania logiki” (lepsze, lecz zbyt nieporęczne, byłoby „prawa logiki i ich podstawienia”, bo o to dokładnie Wittgensteinowi chodzi)
· „twierdzenia matematyczne” [die Sätze der Mathematik] na „zdania matematyki” (bo np. zdanie ‘2+2=4’ trudno nazwać twierdzeniem; podobnie jak w przypadku „zdań logiki” należy pamiętać o nietypowym użyciu obu wyrażeń w Traktacie)
· ponadto w tezie 4.27 zastąpiono – wbrew oryginałowi – skomplikowany wzór prostym.
1 Świat jest wszystkim, co się zdarza.
1.1 Świat jest ogółem faktów, nie rzeczy.
1.11 Świat jest wyznaczony przez fakty oraz przez to, że są to wszystkie fakty.
1.12 Ogół faktów wyznacza bowiem, co się zdarza, a także wszystko, co się nie zdarza.
1.13 Światem są fakty w przestrzeni logicznej.
1.2 Świat rozpada się na fakty.
1.21 Jedno może się zdarzyć lub nie zdarzyć, a wszystko inne pozostać, takie samo.
2 To, co się zdarza – fakt – jest zachodzeniem stanów rzeczy.
2.01 Stan rzeczy jest połączeniem przedmiotów (obiektów, rzeczy).
(...)
2.02 Przedmiot jest prosty.
2.021 Przedmioty stanowią substancję świata. Dlatego nie mogą być złożone.
2.0211 Gdyby świat nie miał substancji, wtedy to, czy dane zdanie ma sens, zależałoby od tego, czy pewne inne zdanie jest prawdziwe.
2.0231 Substancja świata może wyznaczać jedynie formę, nie własności materialne. Te przedstawiane są bowiem dopiero przez zdania – tworzą je dopiero konfiguracje przedmiotów.
2.027 Przedmiot i to, co stałe i trwałe – to jedno.
2.0271 Przedmiot jest tym, co stałe i trwałe; konfiguracja – tym, co zmienne i nietrwałe.
2.0272 Konfiguracja przedmiotów tworzy stan rzeczy.
2.03 W stanie rzeczy przedmioty splatają się z sobą jak ogniwa w łańcuchu.
2.031 W stanie rzeczy przedmioty mają się do siebie w określony sposób.
2.032 Sposób, w jaki przedmioty wiążą się w stanie rzeczy, jest strukturą stanu rzeczy.
2.033 Forma to możliwość struktury.
2.034 Struktura faktu składa się ze struktur stanów rzeczy.
2.04 Ogół zachodzących stanów rzeczy jest światem.
2.05 Ogół zachodzących stanów rzeczy wyznacza też, jakie stany rzeczy nie zachodzą.
2.061 Stany rzeczy są od siebie niezależne.
2.062 Z zachodzenia lub niezachodzenia jednego stanu rzeczy nie można nic wnosić o zachodzeniu lub niezachodzeniu drugiego.
2.063 Cała rzeczywistość jest światem.
2.1 Tworzymy sobie obrazy faktów.
2.11 Obraz przedstawia pewną sytuację w przestrzeni logicznej – zachodzenie i niezachodzenie stanów rzeczy.
2.12 Obraz jest modelem rzeczywistości.
2.13 Przedmiotom odpowiadają w obrazie elementy obrazu.
2.131 W obrazie przedmioty są reprezentowane przez jego elementy.
2.14 Obraz polega na tym, że jego elementy mają się do siebie w określony sposób.
2.141 Obraz jest faktem.
2.15 To, że elementy obrazu mają się do siebie w określony sposób, wyobraża, iż rzeczy tak się do siebie mają. Nazwijmy ten związek elementów obrazu jego strukturą, a jej możliwość -jego formą obrazowania.
2.16 Aby być obrazem, fakt musi mieć coś wspólnego z tym, co obrazuje.
2.161 W obrazie i w tym, co obrazowane, coś musi być identyczne, aby w ogóle jedno mogło być obrazem drugiego.
2.17 Tym, co obraz musi mieć wspólnego z rzeczywistością, by mógł ją na swój sposób – trafnie lub błędnie – obrazować, jest jego forma obrazowania.
2.18 Tym, co wszelkiemu obrazowi -jakiejkolwiek formy – i rzeczywistości musi być wspólne, by mógł ją w ogóle – trafnie lub błędnie – obrazować, jest forma logiczna, czyli forma rzeczywistości.
2.2 Obrazowi i temu, co on obrazuje, wspólna jest logiczna forma obrazowania.
2.21 Obraz jest zgodny lub niezgodny z rzeczywistością; jest trafiły lub błędny, prawdziwy lub fałszywy.
2.22 Obraz przedstawia to, co przedstawia – niezależnie od swej prawdziwości lub fałszywości – przez formę obrazowania.
2.221 To, co obraz przedstawia, stanowi jego sens.
2.225 Nie ma obrazu prawdziwego a priori.
3 Logicznym obrazem faktów jest myśl.
3.001 „Pewien stan rzeczy jest do pomyślenia” znaczy: możemy utworzyć sobie jego obraz.
3.01 Ogół myśli prawdziwych jest obrazem świata.
3.02 Myśl zawiera możliwość pomyślanej sytuacji. Cokolwiek da się pomyśleć, jest też możliwe.
3.03 Nie można pomyśleć nic nielogicznego, gdyż inaczej trzeba by myśleć nielogicznie.
3.031 Mawiano, że Bóg może stworzyć wszystko, ale nic sprzecznego z prawami logiki. – Nie potrafilibyśmy bowiem powiedzieć, jak taki „nielogiczny” świat ma wyglądać.
3.1 W zdaniu myśl wyraża się w sposób zmysłowo postrzegalny.
3.11 Posługujemy się zmysłowo postrzegalnym znakiem zdania (fonetycznym lub graficznym itd.) jako projekcją możliwej sytuacji. Metodą projekcji jest pomyślenie sensu zdania.
3.12 Znak, którym wyrażamy myśl, nazywam znakiem zdaniowym. A zdanie jest to znak zdaniowy w jego projekcyjnym stosunku do świata.
3.14 Znak zdaniowy polega na tym, że jego elementy – wyrazy – mają się w nim do siebie w określony sposób.
Znak zdaniowy jest pewnym faktem.
3.2 W zdaniu myśl może wyrażać się tak, że jej przedmiotom odpowiadają elementy znaku zdaniowego.
3.201 Elementy te nazywam „znakami prostymi”, a zdanie – „całkowicie zanalizowanym”.
3.202 Nazwy to zastosowane w zdaniu znaki proste.
3.203 Nazwa odnosi się do przedmiotu. Przedmiot jest jej odniesieniem. (...)
3.21 Konfiguracji prostych znaków w znaku zdaniowym odpowiada konfiguracja przedmiotów w sytuacji.
3.22 Nazwa reprezentuje w zdaniu przedmiot.
3.23 Postulat możliwości znaków prostych jest postulatem określoności sensu.
3.24 Zdanie o kompleksie pozostaje w stosunku wewnętrznym do zdań o jego składnikach.
Kompleks może być dany tylko przez opis, a ten będzie trafny lub nie. Zdanie, w którym mowa o kompleksie, nie staje się niedorzeczne, gdy ów kompleks nie istnieje lecz po prostu fałszywe.
To, że jakiś element zdania oznacza pewien kompleks, przejawia się w nieokreśloności zdań, które ów element zawierają. Wiemy wtedy, że nie wszystko jeszcze zostało tym zdaniem ustalone. (...)
Symbol kompleksu można skrócić do symbolu prostego przez definicję.
3.25 Jest jedna i tylko jedna całkowita analiza zdania.
3.26 Nazwy nie da się rozłożyć żadnymi definicjami: nazwa to znak pierwotny.
3.262 To, co w znakach nie znajduje wyrazu, ukazuje ich zastosowanie. Co znaki połykają, ich zastosowanie wypowiada.
3.3 Tylko zdanie ma sens; tylko w kontekście zdania nazwa ma odniesienie.
3.32 Znak jest tym, co z symbolu zmysłowo postrzegalne.
3.323 W mowie potocznej zdarza się nader często, że to samo słowo oznacza na różne sposoby – należy więc do różnych symboli; albo że dwu słów, oznaczających na różne sposoby, używa się w zdaniu pozornie w ten sam sposób.
Tak słówko „jest” pojawia się jako spójka, jako znak równości i jako wyraz istnienia; (...)
3.324 Stąd biorą się łatwo najbardziej zasadnicze pomyłki (jakich w filozofii pełno).
3.325 By ich uniknąć, trzeba użyć symboliki, która by je wykluczała – symboliki nie stosującej tego samego znaku w różnych symbolach i nie posługującej się w sposób pozornie jednakowy znakami, które oznaczają na różne sposoby. A więc symboliki zgodnej z gramatyką logiczną – z logiczną składnią. (...)
3.326 Aby w znaku rozpoznać symbol, trzeba zważać na jego sensowne użycie.
3.327 Znak wyznacza pewną formę logiczną dopiero wraz ze swym logiczno-syntaktycznym zastosowaniem.
3.328 Znak nie używany nie ma odniesienia. Taki jest sens maksymy Ockhama.
(Gdy wszystko jest tak, jakby znak miał odniesienie, to ma odniesienie.)
3.34 Zdanie ma rysy istotne i przypadkowe.
Przypadkowe są te, które wiążą się ze szczególnym sposobem wytwarzania znaku zdaniowego; istotne zaś te, bez których zdanie nie mogłoby wyrażać swego sensu.
3.4 Zdanie wyznacza pewne miejsce w przestrzeni logicznej. Istnienie tego miejsca logicznego jest zagwarantowane istnieniem samych składników, istnieniem sensownego zdania.
3.5 Myślą jest zastosowany, pomyślany znak zdaniowy.
4 Myśl jest to zdanie sensowne.
4.001 Język to ogół zdań.
4.002 Człowiek ma zdolność budowania języków, które pozwalają wyrazić każdy sens – nie mając przy tym pojęcia, do czego i jak każde słowo się odnosi. – Podobnie mówimy nie wiedząc, jak wytwarzane są poszczególne głoski.
Język potoczny stanowi część organizmu ludzkiego i jest nie mniej niż on skomplikowany.
Wydobyć logikę języka wprost z mowy potocznej jest niepodobieństwem.
Język przesłania myśl. Tak mianowicie, że po zewnętrznej formie szaty nie można sądzić o formie przybranej w nią myśli. Kształtowaniu szaty przyświecają bowiem zgoła inne cele, niż ujawnianie formy ciała.
Ciche umowy co do rozumienia języka potocznego są niebywale skomplikowane.
4.003 Zdania i pytania, jakie formułowano w kwestiach filozoficznych, są w większości nie fałszywe, lecz niedorzeczne. Stąd na pytania tego rodzaju nie można w ogóle odpowiedzieć; można jedynie stwierdzić ich niedorzeczność. Pytania i zdania filozofów biorą się przeważnie z niezrozumienia logiki naszego języka.
(Są jak pytanie, czy dobro jest bardziej, czy mniej identyczne niż piękno.)
Nic dziwnego, że najgłębsze problemy nie są właściwie żadnymi problemami.
4.0031 Wszelka filozofia jest „krytyką języka”. (Co prawda nie w sensie Mauthnera.) Zasługą Russella jest wykazanie, że pozorna forma logiczna zdania nie musi być jego formą rzeczywistą.
4.01 Zdanie jest obrazem rzeczywistości.
Zdanie jest modelem rzeczywistości, jak ją sobie myślimy.
4.014 Płyta gramofonowa, myśl muzyczna, zapis nutowy, fale akustyczne – wszystko to pozostaje do siebie w owym wewnętrznym stosunku obrazowania, jaki zachodzi między językiem i światem. Wszystkim im wspólna jest budowa logiczna. (Jak ci dwaj młodzieńcy w bajce, ich dwa konie i ich lilie. Wszystko to w pewnym sensie stanowi jedność.)
4.021 Zdanie jest obrazem rzeczywistości. Albowiem rozumiejąc je, znam przedstawianą przez nie sytuację. A rozumiem je, choć mi jego sensu nie objaśniano.
4.022 Zdanie ukazuje swój sens.
Zdanie ukazuje, jak się rzeczy mają, jeśli jest prawdziwe. Mówi zaś ono, że się tak mają.
4.03 Zdanie musi przekazywać nowy sens za pomocą starych wyrażeń.
Zdanie powiadamia nas o pewnej sytuacji, a zatem jego związek z nią musi być istotny.
Związek ów polega właśnie na tym, że jest ono jej logicznym obrazem.
Zdanie tylko o tyle coś mówi, o ile jest obrazem.
4.031 W zdaniu zestawia się pewną sytuację niejako na próbę.
Zamiast mówić: to zdanie ma ten a ten sens, można by wręcz rzec: to zdanie przedstawia tę a tę sytuację.
4.0311 Jedna nazwa odpowiada jednej rzeczy, druga innej, i są one ze sobą powiązane; tak właśnie całość – niczym żywy obraz – przedstawia pewien stan rzeczy.
4.0312 Możliwość zdania opiera się na zasadzie reprezentowania przedmiotów przez znaki.
Jest mą ideą przewodnią, że „stałe logiczne” nie reprezentują; że logiki faktów reprezentować się nie da.
4.04 W zdaniu musi się dać wyróżnić akurat tyle, co w przedstawianej przez nie sytuacji.
Zdanie i sytuacja muszą mieć tę samą różnorodność logiczną (matematyczną). (Porównaj „Mechanikę” Hertza o modelach dynamicznych.)
4.05 Rzeczywistość porównuje się ze zdaniem.
4.06 Zdanie może być prawdą lub fałszem tylko dzięki temu, że jest obrazem rzeczywistości.
4.1 Zdanie przedstawia zachodzenie i niezachodzenie stanów rzeczy.
4.11 Ogół zdań prawdziwych stanowi całość przyrodoznawstwa (albo ogół nauk przyrodniczych).
4.111 Filozofia nie jest żadną z nauk przyrodniczych.
(Słowo „filozofia” musi odnosić się do czegoś ponad naukami przyrodniczymi, albo poniżej ich, nie obok.)
...
Endriu4001