2
Nr 265
Biblioteka Narodowa
Seria I
KRZYSZTOF KAMIL BACZYŃSKI
Wybór poezji
opracował Jerzy Święch
wydanie trzecie przejrzane
Wrocław 2007
WSTĘP
I. ŻYCIE
Krzysztof Kami Baczyński ur. 22 stycznia 1921 r. w Warszawie – zm. 4 sierpnia 1944r. w Warszawie.
1. Ojciec: Stanisław Baczyński (1890-1939), krytyk literacki, publicysta, historyk literatury, powieściopisarz. Syn powstańca 1863 roku, krawca ze Lwowa.
Od młodości związany z ruchem socjalistycznym, legionista i piłsudczyk, uczestnik III powstania śląskiego. Na znak protestu, usunął się z czynnego życia politycznego po przewrocie majowym (1926).
Racjonalista i wolnomyśliciel, należał do postępowej lewicy kulturalnej tego okresu – brał udział w pracach komisji literackiej Ligi Praw Człowieka i Obywatela i przygotowaniach do Zjazdu Pracowników Kultury we Lwowie (1936).
Osiągnięcia pisarskie Stanisława Baczyńskiego:
- o nowych zjawiskach w literaturze i sztuce: Sztuka walcząca (1923), Syty Paraklet i głodny Prometeusz (1924).
- o powieści: Losy romansu (1927), Powieść kryminalna (1932), Rzeczywistość i fikcja (1939).
- podręcznik „dla szerokiego ogółu naszej inteligencji i młodzieży”: Literatura piękna Polski porozbiorowej 1794-1863 (1924)
- pierwszy w Polsce zarys Literatury w ZSRR (1932)
- wydawał krótko dwa czasopisma: „Wiek XX” (1928) i „Europa” (1929-1930)
Nie przyniosło mu to jednak należytego uznania i rozgłosu.
W ocenie dzieł literackich stosował rozmaite i często rozchwiane kryteria[1].
2. Matka: Stefania z Zieleńczyków (1889-1953), znana z działalności oświatowo-pedagogicznej:
- kierowała szkołą ćwiczeń w jednym z prywatnych liceów warszawskich
- współpracowała z „Płomyczkiem”
- autorka książek dla dzieci: Żoko za granicą; Wacek i sześć jego siostrzyczek (1927)
- wspólnie z Anną Oderfeldówną ogłosiła wielokrotnie wznawiane ćwiczenia gramatyczne, ortograficzne i stylistyczne dla uczniów klas II i III Patrzę i opisuję
Była gorliwą katoliczką[2], w przeciwieństwie do niewierzącego męża, z którym pozostawała przez pewien czas w separacji.
3. Krzysztof Kamil Baczyński:
- pozostawał zawsze w serdecznym kontakcie z matką, zwłaszcza pod długą nieobecność ojca w domu, wzrastał w pobożności.
- cierpiał na astmę, dwukrotnie w celach leczniczych wyjeżdżał do Jugosławii, w r. 1937 i 1938, czego pewien ślad pozostawił w juweniliach. Bywał częstym gościem u wujostwa Kmitów w Bukowinie Tatrzańskiej.
- uczęszczał do I Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego, przy ul. Myśliwieckiej, uchodzącego zasłużenie za elitarną szkołę.
- był nienajlepszym uczniem, sprzeciwiał się tzw. szkolnej reformie jędrzejewiczowskiej dot. wychowania w duchu „państwowotwórczym”; groteskowy obraz swojej szkoły zawarł Baczyński w opowiadaniu o gimnazjum im. Boobalka I, należącym do juweniliów.
- K. K. Baczyński a „Spartakus”:
§ stanął po stronie lewicy (w jego szkole ścierały się ze sobą różne tendencje ideowo-polityczne); w 1935 r. wstąpił do półjawnej młodzieżowej organizacji socjalistycznej „Spartakus”, działającej na terenie kilku warszawskich szkół. Patronat nad nią sprawował Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej oraz tzw. Czerwone Harcerstwo opozycyjne wobec Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP).
§ „Spartakus” nie wyrażał początkowo ustalonej i jednolitej platformy ideowo-politycznej, dopiero z czasem przyjął postawy od akceptujących z różnymi zastrzeżeniami linię PPS do sympatyzujących coraz jawniej z ideologią komunistyczną.
§ W szkole organizacja ta kierowała działalnością o charakterze propagandowo-samokształceniowym, przez regularne zebrania, dyskusje itp.; poza szkołą „spartakusowcy” brali udział w wiecach robotniczych, demonstracjach ulicznych, akcjach odczytowych. Baczyński przejawiał ponoć sporą aktywność – przybrał pseudonim „Emil”, reprezentował bardziej radykalne skrzydło, wchodząc jako przedstawiciel liceum do Komitetu Wykonawczego „Spartakusa”[3].
§ Na łamach pisma „Strzały” Krzysztof ogłasza swe pierwsze wiersze o treści społecznej i poemat Bunt o powstaniu Spartakusa, który wyrażał programową linię pisma i organizacji (jest to debiut Baczyńskiego).
§ Po roku 1939 Baczyński nie podejmuje przerwanego kontaktu ze „Spartakusem”, który działa dalej, przechodząc bardziej na pozycje komunistyczne.
- Jest to okres pierwszych prób poetyckich, zaliczanych do juweniliów, które autor zdyskwalifikował, opatrując dwa zachowane bruliony wierszy zastrzeżeniem, iż „nie mają być nigdy drukowane”. Baczyński długo ukrywał się ze swoją twórczością, stawiał sobie coraz wyższe wymagania, co było spowodowane samokontrolą, a także wpływem rodziców, zdolnych ocenić literackie początki syna. Od 1938 r. wkracza na drogę bardziej poważnej twórczości.
- Rok 1939 r.: ostatnie pokolenie II Rzeczypospolitej osiąga pełnoletniość (należy do niego Krzysztof Kamil); Baczyński w czerwcu zdaje maturę, w wakacje umiera mu ojciec – we wrześniu wybucha II wojna światowa.
- pierwszy rok II wojny światowej jest prawie zupełnie nieznany od strony faktów biograficznych; Baczyński szuka własnej drogi – wiersze powstałe w okresie od jesieni 1939 do jesieni 1940 odrzuca[4].
- od lata 1940 r. datuje się przyjaźń K. K. Baczyńskiego ze starszym odeń poetą i tłumaczem Jerzym Kamilem Weintraubem (1916-1943). Jemu K. K. zawdzięcza swój okupacyjny debiut w ekskluzywnej jak na owe czasy Bibliotece Sublokatorów Przyszłości. Tutaj ukazuje się latem 1940 r. liczący zaledwie 7 utworów tomik Baczyńskiego Zamknięty echem, zaś jesienią drugi, o tej samej objętości, Dwie miłości. Ale tylko połowę z tych wierszy K. K. uwzględnił w rękopiśmiennym „kodeksie” przeznaczonym do druku.
- jesień 1941 – przełom w twórczości Baczyńskiego, będący skutkiem tzw. „porażenia okupacyjnego”, czyli zasadniczej reorientacji poety w stronę problematyki aktualnej.
- uznanie i rozgłos przynoszą mu Wiersze wybrane wydane pod pseudonimem Jana Bugaja (w nakładzie 100 egzemplarzy) jesienią 1942 r. oraz pojedyncze utwory wydawane na łamach antologii konspiracyjnych: Pieśń niepodległa (1942) i Słowo prawdziwe (1942).
- Wiersze wybrane Jana Bugaja stają się przedmiotem krytyki:
§ Opinie negatywne: poeci i krytycy skupieni wokół pisma „Sztuka i Naród”, które skupiało utalentowaną młodzież AK-owską, sterowaną ideowo i politycznie przez prawicowo-nacjonalistyczną organizację – Konfederację Narodu[5]. (Andrzej Obornicki właśc. Stanisław Marczak, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński) Opinie te były krzywdzące, wywodziły się bowiem od ideowych przeciwników K. K.
§ Opinie pozytywne: Kazimierz Wyka ogłasza na łamach krakowskiego „Miesięcznika Literackiego” w czerwcu 1943 r. obszerną rozprawę List do Jana Bugaja, która jako pierwsza przyznaje Baczyńskiemu pierwszeństwo wśród rówieśników i wysoką rangę jego poezji.
- prowadził zamknięty tryb życia w gronie rodzinnym i w wąskim kręgu przyjaciół, przeważnie odeń starszych (Jerzy Kamil Weintraub, Jerzy Andrzejewski, Jerzy Zagórski, Kazimierz Wyka). Poświęcał się całkowicie pisaniu – jak wspomina Czesław Miłosz, często pisał leżąc w łóżku, jako że był zawsze chory na astmę. Powstaje legenda o Baczyńskim jako o „nowym Słowackim”, której echa są do dziś.
- silne, choć nieformalne zbliżenie Baczyńskiego z grupą „Płomieni”, zrzeszającą młodzież socjalistyczną, byłych członków przedwojennego „Spartakusa” i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS).
§ Od stycznia 1942 r. grupa „Płomienie” wydaje własne pismo pod takim samym tytułem.
§ Najbardziej aktywni członkowie i działacze „Płomieni”, a zarazem przyjaciele Baczyńskiego: Karol Lipiński, Jan Strzelecki, Marcin Czerwiński, Tadeusz Sołtan (m.in.).
§ „Płomienie” nie pretendując do miana stronnictwa politycznego, głosiły hasła: humanizmu socjalistycznego, oparcia stosunków społecznych na solidarności i braterstwie, humanizacji środowiska pracy, kształtowania nowego człowieka łączącego świadomość społeczną z poczuciem moralności. Dyskutowano nad pismami Hendrika de Mana[6] i personalizmem[7].
§ Dojrzały okres twórczości Baczyńskiego czerpał ideały służby, braterstwa, solidarności, prawdy, wewnętrznego doskonalenia się w imię przyszłych, społeczno-humanitarnych celów, m.in. z programu „Płomieni”.
- K. K. jesienią 1942r. podobnie jak wielu jego rówieśników wstępuje na tajny Uniwersytet Warszawski, wybierając studia polonistyczne. Uchodził tu za jednego z głównych „płomieniarzy”. Podobnie jak inni uczęszczał na „komplety” nieregularnie[8], a po pół roku porzucił studia.
- 22-letni poeta wiosną lub latem 1943 r. wstępuje do Grup Szturmowych Szarych Szeregów[9]. Nie miał jednak żadnego doświadczenia w pracy konspiracyjnej.
- Baczyński sympatyzując z grupą „Płomieni”, a także wstępując w 1943 r. do redakcji „Drogi” musiał się tu spotkać z krytycznym stosunkiem do „wielkiej gry” jaka przyświecała działalności i walce „Szarych Szeregów”, o czym świadczą recenzje Kamieni na szaniec Aleksandra Kamińskiego ogłoszone w „Drodze”.
§ „Droga” – pismo założone w grudniu 1943 r., skupiające młodzież o przekonaniach lewicowo-socjalistycznych. W skład redakcji kierowanej przez Juliusza Garzteckiego, obok Ewy Pohoskiej, Stanisława Marczaka-Oborskiego, Jana Józefa Szczepańskiego, weszli redaktorzy „Płomieni”.
§ Baczyński obejmuje dział poezji, ogłasza wiersze. Ciemna miłość i poemat Wybór ukazują się osobno w r. 1944 jako nr 1 Arkusza Poetyckiego „Drogi”.
§ Współpracowniczką „Drogi” była także żona K. K. – Barbara z Drapczyńskich, pisująca pod pseudonimem Agnieszki Dembowej.
- Baczyński poznał Barbarę Drapczyńską pod koniec roku 1941. 3 czerwca 1942 r. żenią się w kościele Św. Trójcy na Solcu. Żona poety, była drugą po matce, kobieta w jego życiu, bez reszty mu oddana, jego muza, opiekunka i towarzyszka. Pargnęła zapewnić mu jako poecie najlepsze warunki pracy. Przeżyła męża zaledwie o kilkanaście dni.
- K. K. należał do batalionu „Zośka”, otrzymując przydział do plutonu „Alek” kompani „Rudy”[10]. Chociaż nowicjusz – jako człowiek dojrzały, żonaty, uznany poeta – staje na czele sekcji pięciu harcerzy.
- Równocześnie wstępuje do tajnej Harcerskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy „Agricola”, w ramach IV i zarazem ostatniego turnusu, po to by uzyskać niezbędne kwalifikacje. Kończy ją na początku 1944 r. ze stopniem st. strzelca podchorążego.
- Bierze udział w akcji wysadzenia pociągu na trasie Tłuszcz-Urle, nie licząc akcji pomniejszych. Udziela swego mieszkania przy ul. Hołówki 3 jako skrytki na broń i jako miejsca, gdzie odbywały się zajęcia tajnej podchorążówki.
- Jednak przeważnie spotykają go niepowodzenia: końcowy egzamin z ćwiczeń w Tereni wypadł słabo; dzięki szczęściu wyszedł cało z ćwiczeń w leśnej bazie pod Wyszkowem, kiedy jego patrol znalazł się w zasadzce nieprzyjacielskiej. Ostatecznie z „powodu małej przydatności” w warunkach bojowych st. strzelec K. K. Baczyński został rozkazem dowódcy kompanii z 1 lipca 1944 r. zwolniony z pełnionej funkcji, z zamiarem przeniesienia go na stanowisko szefa prasowego kompanii. Decyzję tę Baczyński odebrał jako degradację i na własną prośbę przeniósł się do batalionu „Parasol”.
- K. K. był bardzo zaangażowany w przygotowaniach do powstania. W dniu jego wybuchu poczet plutonu, w którym znajdował się poeta, otrzymał rozkaz stawienia się na odprawę przy ul. Focha. Odwołanie rozkazu przyszło za późno i oddział znalazł się poza plutonem. 2 sierpnia Baczyński przyłączył się do grupy II baonu motorowego, przygotowującego atak na silnie obsadzony przez Niemców Pałac Blanka. Tu zginał 4 sierpnia 1944 r., czwartego dnia powstania.
- zwłoki poety, złożone do grobu w ruinach Ratusza, zostały ekshumowane w styczniu 1947 r. Pochowany został na Powązkach w Warszawie.
II. TWÓRCZOŚĆ
Juwenilia
§ Baudelaire’a (spleen, realistyczne obserwacje miasta): Wypadek przy pracy, Lincz, Przemytnicy, Złodziej.
§ Rimbauda i Tuwima (odraza do tłumu, masy ludzkiej noszącej znamiona pierwotnego barbarzyństwa): Posąg.
§ Ojca, Stanisława Baczyńskiego, zwłaszcza z jego Sytego Parakleta: operowanie równoważnikami zdań, peryfrazą.
- bohaterem poematu – Spartakus, tytaniczno-prometejski bohater zdradzający w obliczu klęski cechy wielkości i tragizmu. Samotny, nie pogodzony z losem człowiek, na którego barkach ciąży wielka odpowiedzialność. Ofiara z własnego życia dla szczęścia przyszłych, wolnych pokoleń.
- treść – ostatnie dni powstania rzymskich niewolników
b. Ballada:
- rycerz, który wywalczył miłość u „duchów złych”, a następnie zamierzał ją „w dół zanieść”, niczym Prometeusz ogień. Motyw daremnej ofiary.
c. Chrystus:
- ludzie odrzucili ofiarę krzyżową, utrata jej prometejskiego znaczenia
d. Dni nienawiści
- cena stania się człowiekiem: doświadczenie powszechnej nienawiści zamiast uznania
e. Pożegnanie żałosnego strzelca
- deprecjonowanie mitu bohaterstwa: łatwo zostać bohaterem – trudniej zaś człowiekiem
- bohaterowi po śmierci stawia się pomnik, a „morderca na nagrobkach kwiaty złoży”
- echa norwidowskiej ironii dziejowej
Katastroficzne preludium
- zmiana pejzaży wewnętrznych, operujących techniką młodopolską: nuda i otępienie ustępuje miejsca lekowi, grozie i przerażeniu
- emocjonalizm i egotyzm w utworach, oglądanych przez pryzmat przeżyć podmiotu
- skłonność do estetyzującej przesady, nadmiar zdobnictwa, często powierzchownej ornamentyki, nadają światu przedstawionemu znamię sztuczności i nierealności
- stylizacja na romantyczną modłę, gotycyzm: nawroty do scenerii niby-średniowiecznej (zamki, krużganki, rycerze, księżniczki, oberże, kolczugi itp.), upodobanie do zjaw, upiorów, wisielców i wampirów. Nowa kreacja poety, który nie mówi „od siebie”, ale w pożyczonej masce kogoś innego (np. rycerza, człowieka pierwotnego, „żołnierza stuleci”)
- debiutanckie tomiki: Zamknięty echem (lato 1940) oraz Dwie miłości (jesień 1940)
- inspiracja, „zamknięty w czasie” wpływ Jerzego Kamila Weintrauba na Baczyńskiego: metafizyczny niepokój, elegijny nastrój smutku i zadumy nad przemijalnością i nietrwałością rzeczy, przeżycia człowieka osaczonego, żyjącego w stanie ustawicznego lęku i trwogi, wspomnienia dzieciństwa i młodości, kult dawnych bohaterów.
- Baczyński razem z J. K. Weintraubem skomponowali dwa wiersze: ...
Zulka20