SPIS TREŚCI

Wstęp………………………………………………………………………3

Rozdział I

Teoretyczne podstawy arteterapii

1.1    Definicja i cele arteterapii…………………………………………………………...6

1.2    Arteterapia w oddziaływaniu resocjalizacyjnym……………………………………9

1.3    Formy działań arteterapeutycznych………………………………………………..12

1.3.1 Plastykoterapia……………………………………………………………….13

1.3.2 Muzykoterapia……………………………………………………………….15

1.3.3Teatroterapia………………………………………………………………….17

Rozdział II

Założenia metodologiczne badań

2.1 Cel i przedmiot badań………………………………………………………………20

2.2 Problemy badawcze………………………………………………………………...21

2.3Hipotezy badawcze………………………………………………………………….22

2.4 Metody, techniki i narzędzia badawcze………………………………………….....23

2.5 Teren badań………………………………………………………………………...26

Rozdział III

Arteterapia w procesie resocjalizacji w świetle badań własnych

3.1 Zainteresowanie i chęć uczestnictwa w zajęciach arteterapeutycznych z

punktu widzenia wychowanek Młodzieżowego Ośrodka Wychowawczego

w Kruszwicy…………………………………………………………………………....27

3.2 Efektywność zajęć arteterapeutycznych w procesie resocjalizacji

nieletnich w opiniach pracowników placówki…………………………………………39

Podsumowanie…………………………………………………………...45

Bibliografia……………………………………………………………....47

Spis wykresów…………………………………………………………...49

Spis tabel………………………………………………………………....49

Aneks…………………………………………………………………….50

Załącznik nr 1…………………………………………………………………………50

Załącznik nr 2…………………………………………………………………………54

WSTĘP

„Sztuka to wieczne przezwyciężanie wszystkiego co niedołężne, ułomne i niedojrzałe, poszukiwanie coraz to doskonalszej formy, coraz to pełniejszego wyrazu"

/Karol Szymanowski/

      Zapewne każdy człowiek doświadczył wzbogacającego i pozytywnego wpływu sztuki na swoje samopoczucie. Już od najmłodszych lat ludzie szukają kontaktu z wytworami kultury jak i sami próbują tworzyć dzieło. Dzieci w przedszkolu przeżywają niesamowitą radość rysując, tańcząc, śpiewając. Pociąg do aktywności twórczej zaobserwować można już w czasach prehistorycznych, kiedy to ludzie zapełniali ściany jaskiń rozmaitymi rysunkami i znakami opowiadając przy tym jednocześnie jakąś historię z życia plemienia. Tak więc chęć wytwarzania sztuki jest głęboko zakorzeniona w naszej świadomości.

      Współczesna pedagogika i psychologia interesująco rozpisuje się na temat możliwości wykorzystania sztuki w leczeniu zaburzeń emocjonalnych i umysłowych.  Arteterapia, bo o niej konkretnie jest mowa stanowi nowatorskie i fascynujące podejście do  uzdrawiania człowieka. Sztuka jako wytwór człowieczy, jest jednym z atrybutów ludzkiej egzystencji, dlatego też wraz ze zmianami jakie zachodzą w człowieku, zmienia się jej funkcja i znaczenie.

      Arteterapia jest nietradycyjną techniką terapeutyczną, która jako środek leczniczy wykorzystuje wszelkiego rodzaju elementy sztuki w szerokim rozumieniu. Działalność artystyczna i efekty tej pracy to nieodłączne elementy naszego życia. Sztuka to dziedzina kultury, która towarzyszy nam przez całą egzystencję. Rysunek, rzeźba, piosenka, wiersz pełnią nie tylko rolę ozdobników i  motywów dekoracyjnych, mają o wiele większe znaczenie. Odpowiednio wykorzystane mogą stanowić źródło relaksacji, oczyszczenia i uzdrowienia. Sztuka może pozytywnie oddziaływać na samopoznanie i uwrażliwienie duszy ludzkiej. Działa na psychikę jak swoiste lekarstwo.

      Przedstawiona tutaj metoda terapeutyczna swoje korzenie, podobnie jak niemal wszystkie formy psychoterapii, zawdzięcza psychoanalizie. Jeden z najsłynniejszych przedstawicieli tego nurtu E. Froom pisze, że: „sztuka to jedyny język uniwersalny, jaki ludzkość kiedykolwiek wytworzyła, identyczny dla wszystkich kultur i religii.”[1] W tradycyjnym podejściu terapia sztuką stanowiła dodatek do psychoanalizy pozwalający wzmocnić komunikację werbalną i wykorzystać interpretację symbolicznych treści wywodzących się z obrazów tworzonych przez pacjentów. Praca terapeutyczna odbywa się na wielu poziomach. Najtrudniejszym zadaniem jest właściwe zdiagnozowanie problemów pacjenta. Istotne jest także nawiązanie, rozwinięcie i utrzymanie związku terapeutycznego z pacjentem. Terapeuci stosujący najróżniejsze metody i techniki leczenia doświadczają spore trudności z dotarciem do „wnętrza” klienta. Nawiązanie kontaktu i nici porozumienia odbywać musi się zgodnie z zasadą indywidualizacji. Istotne jest zastosowanie subtelnych i delikatnych form działania. Problemy nękające pacjenta mogą być trudne do wyrażenia słowami bądź też nie jest możliwe dostarczenie informacji werbalnej, a w konsekwencji lekarz może mieć problem z dotarciem do wszystkich aspektów osobowościowych. Arteterapia jest formą uzdrawiania, która znosi te bariery. Nie bez kozery mówimy, że: „muzyka łagodzi obyczaje.”  Poza tym:  „ekspresja za pomocą rysunku wydaje się znacznie bardziej symboliczna i mniej specyficzna niż słowa. Podczas rysowania pobudzane są  wspomnienia i fantazje związane z nieuświadamianymi treściami i zawierające mniej ocenzurowany materiał”.[2]

      Proces twórczy nie tylko poprawia komunikację i pobudza wrażliwość lecz również dostarcza przyjemności, poczucia spełnienia i satysfakcji. Tworzenie sztuki sprzyja łagodzeniu dyskomfortu psychicznego, a influencja zachodząca pomiędzy tworzeniem a leczeniem może być indykatorem postępu terapeutycznego. Ponadto, odkrywa ukryte konflikty, a także wyjaśnia dynamikę świadomości.

      W niniejszej pracy opierając się na literaturze, przeprowadzonych badaniach oraz własnych doświadczeniach autor stara się wyjaśnić zjawisko arteterapii oraz możliwości wykorzystania jej technik w leczeniu zaburzeń związanych z niedostosowaniem społecznym.

      W rozdziale pierwszym przedstawiono teoretyczne podstawy arteterapii. Szczególną uwagę zwrócono na jej definicję, źródła i cele. Spróbowano także wyjaśnić zależności istniejące między oddziaływaniem arteterapeutycznymi a resocjalizacyjnym. Na tym etapie pracy omówiono oddziaływanie o charakterze wychowawczym określane w literaturze mianem twórczej resocjalizacji. Dokonano również przeglądu metod arteterapeutycznych ze szczególnym uwzględnieniem plastykoterapii, muzykoterapii oraz teatroterapii.

     W rozdziale drugim przedstawiono założenia metodologiczne badań (cel i przedmiot badań, zastosowane techniki, metody i narzędzia  badawcze). Dokonano także krótkiej charakterystyki terenu badań.

      Rozdział trzeci stanowi zestawienie wyników badań, które zostały przeprowadzone w Młodzieżowym Ośrodku Wychowawczym w Kruszwicy.    

ROZDZIAŁ I

TEORETYCZNE PODSTAWY ARTETERAPII

1.1  Definicja i cele arteterapii

     Terapeutyczną rolę sztuki zauważono już w epoce starożytności. Twórca teorii „złotego środka” czyli Arystoteles w swoich dziełach filozoficznych zawiera koncept, iż kultura ma uzdrawiającą moc. Silne przeżycia towarzyszące oglądaniu dramatu tyrtejskiego są według niego swoistego rodzaju oczyszczeniem, przynoszą ukojenie duszy.

     Współcześnie rozmaite dyscypliny z zakresu nauk społecznych i medycznych wykazują ogromne zainteresowanie arteterapią. Próbując wyjaśnić istotę tego typu terapii warto zwrócić uwagę na samą etymologię słowa. Składa się ono z dwóch elementów: arte i „terapia”. Wyraz arte pochodzi z języka łacińskiego i tłumaczy się je jako „wykonanie czegoś doskonale, po mistrzowsku”.[3] Słowo arte, natomiast wywodzi się z wyrazu art czyli sztuka. Z kolei drugi człon pojęcia-terapia swoje źródła czerpie z języka greckiego- therapeuéin i oznacza opiekowanie się. Generalizując, terapię można uznać za szereg swoistych oddziaływań na sferę cielesną jak i duchową człowieka, eliminując przy tym zażywanie medykamentów oraz stosowanie inwazyjnych metod leczenia. Dwuczłonowość terminu najbardziej jest widoczna w języku angielskim- „art therapy”. Wskazuje to na dwa ekwiwalentne działania: sztuka i terapia. E. Konieczna zwraca również uwagę na słowo healing, które tłumaczymy jako: „leczyć, uzdrawiać, goić, ukoić”[4] W tym rozumieniu owo pojęcie odnosi się do wykorzystywania jako środka terapeutycznego kultury, sztuki i doznań estetycznych.

     Przyjęto, że jako pierwszy pojęcia arteterapia użył brytyjski nauczyciel sztuki A. Hill. Miało to miejsce w latach 40-tych XX wieku, wówczas termin ten zaczął funkcjonować w literaturze. Do Polski przybył znacznie później i wzbudził mnóstwo dyskusji i kontrowersji. Równocześnie zaczęto operować definicjami takimi jak: kulturoterapia, arteterapia, artteterapia, artoterapia, terapia poprzez sztukę, terapia przez twórczość. „Nie wszystkie z wymienionych terminów mają odrębne definicje, na przykład arteterapia, arteterapia, artteterapia,  artoterapia są synonimami”[5]

Najogólniej i najbardziej powszechnie arteterapia rozumiana jest jako terapia poprzez sztukę. Definiuje się ją także w znaczeniu wąskim i szerokim.  Wąskie znaczenie arteterapii odnosi się do udzielania pomocy terapeutycznej z wykorzystaniem wszelkiego rodzaju sztuk plastycznych i określane jest mianem plastykoterapii. Znaczenie szerokie natomiast obejmuje terapie z użyciem różnorodnych elementów kultury i sztuki takich jak: muzyka, materiały czytelnicze, teatr, film, sport i rekreacja etc. M. Kulczycki twierdzi, że arteterapia to: „układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i/lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki.”[6] Inne popularne w literaturze wyjaśnienie tego terminu brzmi: „wszelkie działania terapeutyczne wykorzystujące jako narzędzie terapii szeroko pojętą kulturę i sztukę. Działania te polegają albo na «konsumowaniu» stworzonego przez inne osoby dorobku kulturowego i artystycznego albo na samodzielnym wytwarzaniu sztuki.”[7] Warto zauważyć, iż arteterapia nie przynosi skutków w leczeniu gdy traktuje się ją jak ergonoterapię. Terapia grupowa i uzdrawianie przez sztukę pełnią odmienne role i mają różne cele.

     Należy także wspomnieć o kulturoterapii. Termin ten zastosowała jako pierwsza W. Szulc w 1982 roku. Badając źródłosłów owego pojęcia dochodzi się do wniosku, iż podobnie jak arteterapia wywodzi się ono z języka łacińskiego („cultura”)  i greckiego (therapeuéin). W. Szulc analizując wąskie pojęcie arteterapii, wyodrębniła kulturoterapię  jako: „wszystkie rodzaje terapii, które dla realizacji określonych celów terapeutycznych posługują się środkami kulturowymi (wytworami kultury), traktowanymi jako działalność kulturalno-oświatowa w ośrodku leczniczym, uwzględniająca szczególne potrzeby i możliwości ludzi chorych”.[8]  Wymienia także funkcje tego typu leczenia: dydaktyczna, hedonistyczna, integracyjna (komunikacyjna), ludyczna, katartyczno-kompensacyjna (terapeutyczna) i profilaktyczna. Funkcja dydaktyczna opiera się na inicjowaniu procesów intelektualnych. Wzbogaca wiedzę i doświadczenie o otaczającym nas świecie. Funkcja hedonistyczna związana jest z poczuciem piękna i estetyki. Jest doskonałym czynnikiem relaksacji, odprężenia i komfortu psychicznego. Kolejna z funkcji- integracyjna ma właściwości integrujące nadawcę z odbiorcą. W znaczący sposób poprawia komunikację z otoczeniem. Natomiast funkcja ludyczna daje poczucie indywidualności, wolności twórczej, wyrażania siebie poprzez sztukę. Ma charakter swoistej zabawy i rozrywki. Funkcja katartyczno-terapeutyczna uznana jest za najbardziej wątpliwą i często bywa podważana. W przypadku gdy stosuje się jakiś system leczenia, istotne jest zaobserwowanie poprawy stanu psychicznego lub fizycznego pacjenta. Kulturoterapia nie zawsze osiąga wymierne efekty. Funkcja profilaktyczna służy zapobieganiu powstawiania lub odnowienia się zaleczonych schorzeń. Sztuka daje możliwości pozbycia się lęku, łagodzi cierpienie i ból.[9]

      Nieco inne funkcje w przypadku arteterapii wymienia M. Kulczycki. Jego zdaniem ta forma oddziaływań terapeutycznych pełni następujące role: rekreacyjną, edukacyjną i korekcyjną. Funkcja rekreacyjna polega na zapewnieniu specyficznych warunków wypoczynku. Optymalny wypoczynek jest niezbędny do regeneracji sił, koniecznych do przezwyciężania problemów. Przesłaniem funkcji edukacyjnej jest dostarczenie nowych wiadomości i doświadczeń, istotnych dla procesu  przewartościowania sensu i celu egzystencji. Natomiast funkcja korekcyjna polega na eliminowaniu szkodliwych nawyków i zastąpieniu ich nowymi bardziej konstruktywnymi.[10] Literatura podaje też funkcję diagnostyczną arteterapii. Jako przykład może posłużyć analiza wytworów plastykoterapii. Rysunek pozwala określić stan psychofizyczny pacjenta. Istotna w arteterapii jest jej siła ekspresji. Sztuka pozwala na ujawnianie tłumionych emocji, a jej oczyszczający charakter ma wpływ na rozładowanie negatywnych uczuć takich jak: gniew, frustracja czy agresja. Arteterapia pełni również funkcje: kompensacyjną, poznawczą i regulacyjną. Funkcja kompensacyjna ma na celu wyrównanie opóźnień rozwojowych, a także zaspokajanie niezrealizowanych potrzeb człowieka. Arteterapia w wymowie poznawczej ma charakter swoistego „nauczyciela”. Uczy wyrażania oraz nazywania uczuć i emocji. Funkcja regulacyjna natomiast, opiera się na kreatywności i samorealizacji jednostki. Kanony estetyczne zastępują braki i niepowodzenia doznawane na różnych płaszczyznach życia.

1.2  Arteterapia w oddziaływaniu resocjalizacyjnym

     Aspektem, o którym przede wszystkim  należy wspomnieć jest wychowawcza rola sztuki. Wychowanie z wykorzystaniem elementów sztuki jest: „ zorganizowanym działaniem pedagogicznym podjętym przez wychowawców na rzecz wychowanków w celu poznania i zrozumienia przez nich dzieł sztuki oraz doznania i doświadczenia ich wartości. Zakłada się bowiem, że udany dobór dzieła pozostawia w osobowości dziecka trwały ślad.”[11]  Resocjalizacja jest niejako powiązana z pojęciem wychowania.               Polega na korygowaniu zachowań i nawyków, które nie są akceptowane przez społeczeństwo. Jej zadaniem jest eliminowanie zaburzeń w postawach społecznych oraz zapewnienie pomocy jednostce niedostosowanej we wtórnej socjalizacji. S. Górski jako jedną z metod resocjalizacji podaje wzory i wytwory kultury.  Kultura jest rozumiana tutaj jako zbiór ideałów i tworów wykreowanych przez ludzi w trakcie uwarunkowanego historycznie rozwoju społecznego. W tej koncepcji dominują następujące zakresy życiowe: nauka, praca i rekreacja. „Wśród wytworów natomiast znajdują się między innymi takie zbiorowości i instytucje społeczne, które wywierają wpływ na zachowanie się człowieka w wymienionych zakresach jego aktywności, a więc szkoła, zakład pracy i instytucje rekreacyjne”.[12] W przypadku resocjalizowania młodzieży największy nacisk kładzie na motywowanie do nauki oraz podawanie pozytywnych wzorców kulturowych.

     M. Konopczyński zawarł pogląd, iż można sukcesywnie wykorzystać arteterapię w procesie readaptacji społecznej i określa ją mianem twórczej resocjalizacji. Jako główny cel praktyki w  twórczej resocjalizacji podaje: „ przemianę tożsamości indywidualnej i społecznej nieprzystosowanej społecznie młodzieży przez wychowawcze stymulowanie rozwoju jej struktur poznawczych i twórczych oraz wyposażenie jej w nowe indywidualne i społeczne kompetencje.”[13] Zakłada, iż metody przybierające postać zajęć plastycznych, teatralnych czy sportowych mają ogromne znaczenie w rozwoju młodego człowieka. Przez rozwój rozumie tutaj odkrywanie potencjałów i ukrytych talentów podopiecznego. Podejście rozwojowe różni się jednak od tradycyjnego zaproponowanego przez Cz. Czapówa i S. Jedlewskiego. Stawia na rozwiązania metodyczne spychając przez to wskazówki wychowawcze na drugi plan. Koncepcja rozwojowa opiera się na zmianie tożsamości nieletniego niedostosowanego społecznie. Sam proces resocjalizacji jest długą i żmudną pracą, a w przypadku gdy działa efektywnie rozpoczyna się tzw. pożegnanie przestępcy. Dla wychowanka jest to najbardziej bolesny i trudny etap resocjalizacji. Zmiana przez rozwój ułatwia podopiecznemu przejście przez to stadium w mniej dotkliwy sposób. Zdobywanie nowych doświadczeń strategią kreatywną znacząco wpływa na zmianę światopoglądu i kształtuje nowe prezentacje środowiskowe. Jest procesem obustronnym; wychowanek często wyraża dezaprobatę w stosunku do działań twórczych, rolą wychowawcy jest motywowanie do rozwijania potencjałów. W przypadku gdy obie strony znajdą konstruktywną wartość, którą młody człowiek będzie rozwijał i wzbogacał rozpocznie się nowy etap w życiu podopiecznego. Będzie to proces konstruowania nowych indywidualnych i społecznych kompetencji wychowanka.

     Twórcza resocjalizacja korzysta z podstaw i założeń teoretycznych oraz metodologicznych następujących dyscyplin naukowych: psychologia twórczości, pedagogika twórczości a ponadto z wielowymiarowych i interakcyjnych koncepcji resocjalizacyjnych. Jej istotą jest zainicjowanie i pomyślne zakończenie dwóch procesów: „wzbudzania rozwoju strukturalnych czynników procesów twórczych jednostek niedostosowanych społecznie, a także zmiany ich wizerunku społecznego”.[14]

W wyniku tych procesów jednostka niedostosowana społecznie wymodeluje parametry tożsamości, tym samym nabędzie wartości odmiennych od dotychczas wyznawanych. Wykorzystanie arteterapii w resocjalizowaniu nieletnich winno odbywać się etapowo. Dlatego, też wyodrębniono cztery cele etapowe:

1.      „identyfikowanie strukturalnych składników procesu umożliwiającego twórcze rozwiązywanie problemów

2.      Rozwijanie strukturalnych składników procesu twórczego, polegające na ćwiczeniach i próbach

3.      Zadaniową próbę realizacji dzieła twórczego, jakim są nowe parametry tożsamości wychowanka

4.      ...