Akty rozumne w etyce.docx

Akty rozumne w etyce

Tadeusz Ślipko jest autorem pierwszego całościowego podręcznikowego ujęcia etyki tomistycznej w Polsce. Ślipko stoi na stanowisku, iż jest możliwe dotarcie do „etycznej prawdy", a drogą prowadzącą do tego jest doświadczenie i ludzki intelekt. Opierając się na tej zasadzie, buduje teorię obiektywnych norm.

Ślipko reprezentuje moralność działania od dwu stron: najpierw od strony zasad a następnie od strony niezbędnych ku temu warunków. Moralność, twierdzi Ślipko, ma dwie warstwy: absolutną i subiektywną. Obiektywny i absolutny charakter ma trzy zasady: dążenie człowieka do szczęścia, moralne dobro oraz imperatyw moralny. Do warunków moralnego postępowania zalicza Ślipko: wolny charakter aktów ludzkich, cnoty i odpowiedzialność.

W tej pracy zostanie omówiony pierwszy warunek moralnego postępowania, czyli wolny charakter aktów ludzkich, szczególnie aktów rozumnych.

Pojęcie aktu rozumnego ustala etyka tomistyczna przy pomocy kryterium, którego istotną treść wyznaczają dwa elementy: sprawczy udział woli oraz poznanie dobra, czyli celu.

Odpowiednio do tego akty rozumne obejmują wszystkie akty, które pochodzą sprawczo od woli człowieka określonej w działaniu przez rozumowe poznanie dobra (celu).

Należy zauważyć, że dla ukonstytuowania się aktu rozumnego obydwa elementy są konieczne. Dotyczy to szczególnie poznania rozumowego, gdyż ono jest elementem pierwszym, który informuje wolę i umożliwia jej działanie. Wola bowiem idzie za poznaniem rozumowym. Koncepcja woluntarystyczna (Schopenhauera), w myśl której wola jako dążenie uprzedza poznanie i określa pranaturę rzeczy, jest najzupełniej obca fundamentalnym zasadom filozofii chrześcijańskiej. Wręcz przeciwnie, zdaniem filozofii chrześcijańskiej możliwy jest akt poznawczy, z którym nie idzie w parze sprawczość woli, natomiast nie da się spełnić aktu woli bez uprzedzającego go poznania.

Obok aktów rozumnych w sferze działalności człowieka występują również nader liczne akty nierozumne (zwane też aktami człowieka, aktami nieświadomymi, w łacińskiej terminologii: actus hominis). Charakteryzują się one tym, że pochodzą sprawczo od innych władz człowieka bez udziału jego rozumu i woli, czyli bez jego świadomości, albo przynajmniej udziału woli.

Uwarunkowania tej nierozumności przedstawia się rozmaicie. Niektóre kategorie aktów nierozumnych mają charakter wyłącznie materialny, cielesny i z tego tytułu poddane są działaniu koniecznych praw przyrodniczych (np. proces trawienia). Inne są natury cielesno-duchowej i dzięki temu częściowo są rozumne, częściowo zaś nierozumne (np. mogę patrzeć lub nie patrzeć na dany obiekt, ale patrząc nie mogę go nie widzieć). Są wreszcie takie, które zasadniczo wykonywane są w sposób świadomy, ale w pewnych sytuacjach mogą ten rozumny charakter zatracić. Dzieje się to wtedy, kiedy wchodzą w grę przyczyny zewnętrzne, które wyłączają działanie rozumu i woli albo przynajmniej jednej z tych władz. Wskutek tego dany akt staje się aktem nierozumnym. Za przykład posłużyć może mówienie przez sen, czy w gorączce , spacery lunatyków itp.

Sfera aktów nierozumnych nie ma dla etyki większego znaczenia. W centrum zainteresowań etyki znajdują się przede wszystkim akty rozumne. Pierwszym w tym zakresie zadaniem jest refleksja nad rolą pierwiastka konieczności i wolności w konstytuowaniu dwu podstawowych kategorii aktu rozumnego.

Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że akt rozumny utożsamia się z aktem wolnym, natomiast akt konieczny znaczy tyle, co akt nierozumny. Refleksja filozoficzna prowadzi jednak do wniosku, że intuicje myślenia potocznego muszą być na tym odcinku znacznie skorygowane.

Przy wyjaśnianiu pojęcia aktu rozumnego zostało podkreślone, że do jego konstytutywnych elementów obok poznania dobra należy także sprawczy udział woli. Nie ulega wszakże wątpliwości, że z tych dwu elementów poznane dobro jest czynnikiem determinującym naturę sprawstwa, nie zaś odwrotnie. Wiadomo zaś z założeń psychologii filozoficznej, że wola z konieczności zamierza właściwy sobie przedmiot dążenia o tyle tylko, o ile przedstawia się on jej jako jakieś dobro. To podstawowe prawo dążenia woli powoduje, że inaczej kształtuje się sprawstwo woli, kiedy staje się ona w obliczu, czyli poznaje bezpośrednio (a nie tylko przez podobieństwa) dobro nieskończone, czyli Absolut (zakładając jego istnienie), inaczej zaś, kiedy zwraca się ona ku dobrom ograniczonym, przygodnym. Odpowiednio do sprecyzowanego w tych słowach kryterium otrzymujemy podział aktów rozumnych na akt rozumny konieczny oraz akt rozumny wolny.

Akt rozumny konieczny zachodzi wówczas, kiedy wola zostaje zdeterminowana do działania specyficzną naturą określonego dobra, którym jest dobro nieskończone, czyli Absolut. Idzie o to, że bezpośrednie (nie zaś tylko analogiczne) poznanie Absolutu przez człowieka z konieczności wyzwala w nim nieodwracalny akt duchowego doń „przylgnięcia", czyli miłości. Struktura woli człowieka jako władzy od samych podstaw nastawionej na dążenie do dobra sprawia, że nie może ona nie chcieć poznanego dobra nieskończonego (a więc będącego dobrem i tylko dobrem) i zwrócić się ku innemu dobru. Podane określenie pozwala wysunąć pewne wnioski.

Z treści pojęcia aktu rozumnego koniecznego wynika, że w warunkach aktualnie danej egzystencji człowiek tego rodzaju aktów w ogóle nie wykonuje, ponieważ dobro nieskończone nie jest dostępne jego bezpośredniemu poznaniu. Sensowność tego pojęcia rysuje się wyraźnie dopiero na tle transcendentalnej perspektywy ludzkiej egzystencji. Wobec tego nasuwa się pytanie, po co to pojęcie zostało wprowadzone w tok obecnych rozważań.

Późniejsze rozważania w końcowym wyniku winny nas doprowadzić do przekonania, że takie dobro rzeczywiście istnieje i stanowi ostateczny cel ludzkiego działania. W tym założeniu akt rozumny konieczny zajmuje bardzo istotne miejsce w strukturze porządku moralnego. Nie jest on ani pozbawienie człowieka wolności, ani tym bardziej gwałtem zadanym tejże wolności. Wręcz przeciwnie okazuje się on naturalnym kresem dynamiki ludzkiego wolnego działania, w którym to działanie znajduje swój pełny sens i uwieńczenie. Wyraża stan ostateczny, ku któremu człowiek zdąża po różnych stopniach przygodnej egzystencji i trwałej realizacji samego siebie. Jeżeli więc szkicowana przez nas teoria aktu ludzkiego ma być adekwatnym ujęciem ludzkiego dążenia, musi uwzględnić również tę jego stronę.

Akt rozumny wolny, lub krócej: akt wolny, zwać się będzie także „aktem dobrowolnym", „świadomym". Przez akty wolne rozumie się takie akty, w których wola nie krępowana przez przeszkody zewnętrzne, ani nie poddana przymusowi działania dokonuje wyboru określonego dobra spomiędzy kilku poznanych możliwości działania.

Wśród tych możliwości należy wymienić możność działania lub niedziałania, możność wyboru między dobrami krańcowo przeciwnymi np. miłość i nienawiść, oraz możność wyboru między dobrami gatunkowo różnymi np. uprawianie sportu lub nauka. Akty wolne nie dokonują się jednak w psychologicznej próżni, ale zakładają spełnienie się szeregu warunków celem ich aktualizacji. Pomijając konieczność poznania dostępnych ewentualności działania, pozostają one pod wpływem różnych motywów oraz uwarunkowań somatycznych, psychicznych i społecznych. Przyjmując, że żaden z tych czynników nie nakłada na wolę konieczności działania, mimo to, o ile przybierają postać powtarzających się układów, stwarzają one zespoły czynników, na które wola reaguje najczęściej w jednakowy sposób.

W konsekwencji akty wolne tworzą pewne jednolite procesy, które wykazują odpowiednią prawidłowość zarówno w indywidualnym, jak też społecznym wymiarze. Akty wolne człowiek spełnia wyłącznie w czasie swej doczesnej egzystencji.

Wobec tego, praktycznie rzecz biorąc etyka normatywna jako nauka ustalająca reguły ludzkiego postępowania musi się skupić na analizie tych właśnie aktów. Ostateczne wyniki tych analiz pozwalają na pogłębienie pojęcia aktów wolnych, ponieważ pokazują, jak złożona jest ich rzeczywistość, jak rozmaite przybierają one formy i w jak różnych występują kontekstach. Pociąga to za sobą konieczność wprowadzenia niezbędnych rozróżnień i uściśleń. W podręcznikach etyki tomistycznej przedstawia się je jako „podziały aktów wolnych".