PRZEDWIOŚNIE JAKO POWIEŚĆ POLITYCZNA
v Wyznaczniki powieści politycznej:
- opisuje współczesną autorowi sytuację społeczno-polityczną
- dzieje się w ważnym politycznie i historycznie momencie dziejowym
- relacjonuje i opisuje wydarzenia polityczne
- polityka wpływa na życie bohaterów, decyduje o ich czynach, powoduje rozterki wewnętrzne
- bohaterowie związani są z ugrupowaniami politycznymi i reprezentują swoje programy
- autor stawia pytania dotyczące dalszych losów kraju
- powieść jest dyskusją o polityce, kwestie społeczno- polityczne pozostają otwarte, autor nie odpowiada na postawione przed bohaterem i czytelnikiem pytania
Przedwiośnie:
- akcja rozgrywa się w ważnym dla Polski momencie historycznym ( odzyskanie niepodległości)
- Żeromski pokazuje jak Polacy próbują odbudować swoje państwo
- przedstawia ugrupowania polityczne i ich programy
- porusza kwestię problemów społecznych (bezrobocie, reforma rolna)
- główny bohater uwikłany jest w losy Polski (walczy w wojnie polsko-rosyjskiej, prowadzi rozmowy z przedstawicielem władzy, poznaje program partii komunistycznej, zastanawia się jak powinna wyglądać polityka kraju
- konfrontacja marzenia o Polsce (wizja szklanych domów) z rzeczywistością
- Cezary musi ocenić sytuację społeczno- polityczną z perspektywy doświadczeń w Baku
- kompozycja powieści jest otwarta toteż czytelnik musi podjąć refleksję nad dalszym kształtem państwa polskiego
Ø Danuta Dobrowolska, Powieść polityczna dwudziestolecia międzywojennego.
· Zagadnienie kompozycji:
- zagadnienie kompozycji ściśle połączone z problematyką ideowo-polityczną
- różnie pisano o kompozycji.
* Niektórzy np. L. Piwiński pisał o braku jednolitej kompozycji w Przedwiośniu: „Mnóstwo kart tej powieści przejmuje pięknością lub grozą, ale nie tworzą one całości architektonicznej.”
* Karol Irzykowski był zachwycony kompozycją dzieła (potraktował on powieść jako swoisty dramat, składający się z ekspozycji- Szklane domy, zadzierzgnięcia węzła- Nawłoć, i katastrofy- Wiatr od wschodu).
* sprzeciwiał mu się Wacław Borowy
*współcześni badacze krytykowali dysproporcje pomiędzy częścią drugą (149 stron) a częścią trzecią (66 stron) – według nich to ta ostatnia jest ideowo i politycznie najważniejsza
- ukazuje spory polityczne w społeczeństwie, problemy młodego pokolenia, starcia stanowisk ideowych między Baryką, Gajowcem i komunistami, zawiera pytania o przyszłość kraju
* Hutnikiewicz uważał, że Żeromski potraktował sprawę po dziennikarsku i reportersku. Pokazał nie tyle żywych ludzi i ich perypetie duchowe, ile racje i motywy polityczne dyskutantów, które przedstawił w formie rezonerskiej wymiany zdań argumentów, sprzecznych poglądów.
- ta pisarska metoda znalazła uzasadnienie w naturalistycznej skłonności do faktograf izmu i dokumentaryzmu, który w powieści politycznej odrywa znaczącą rolę
- rzeczywiście druga część (Nawłoć) jest bardziej udana pod względem artystycznym, część nadmiernie rozbudowana – choć w całości fabularnej znajduje to swoje uzasadnienie jako etap w dojrzewaniu ideowym i patriotycznym oraz społecznym Cezarego Baryki
- akcja rozwija się zgodnie z naturalnym porządkiem losu człowieka
- o wysokim poziomie artystycznym utworu decyduje kompozycyjna dynamika narracji
- narrator prowadzi akcję w 3 osobie, fabuła rozwija się dzięki jego relacji wzbogaconej dowcipnymi dialogami
- bezstronność narratora zakłóca liryzm, szczególnie wtedy gdy sposób opowiadania wzbiera subiektywizmem spojrzenia od strony postaci
- przeniesienie obiektywnego punktu widzenia narratora na subiektywny punkt widzenia postaci dokonuje się za sprawą mowy pozornie zależnej.
- mowa pozornie zależna dynamizuje opowiadanie
- wyraźnie naturalistycznej proweniencji jest fizjologiczna koncepcja erotyki w Przedwiośniu
- Cezary ulega potędze zmysłów
- jego miłość do Laury ma podłoże wyłącznie sensualistyczne
- równie silnym odczuciem fizycznym poddana została miłość Wandy do Baryki
- miłość szalona, namiętna, nieopanowana prowadzi Cezarego do zadania Laurze ciosu szpicrutą, a Wandę do otrucia Karoliny.
- kobiety Żeromskiego są pociągające, zepsute, ale kryją w sobie wiele tajemnic
- kreacja Wandy służy ukazaniu szczególnego przypadku patologii uczuć miłosnych
- powieściowa dynamika narracji eliminuje częściowo opisy ( jest ich niewiele a niektóre mają charakter naturalistyczny)
- język Przedwiośnia wzbogaca w równym stopniu naturalistyczna poetyka brzydoty, co młodopolski liryzm
- indywidualizacja języka (dążyli do tego również naturaliści)
- z naturalizmem ma związek koncepcja miasta oraz wizja rewolucji
- miasto w powieści do złożony organizm ludzki, groźny żywioł, w którym samotna jednostka skazana jest niejako na wyobcowanie i nędze. Z drugiej strony miasto jako istota żyjąca przyciąga i odsłania przed człowiekiem wszystkie uroki: wabi wielkością architektury, życiem kulturalnym, straszy dramatami ludzkimi, kusi rozkoszami
- Polscy pisarze wzięli z naturalistycznej koncepcji miasta tylko jedną barwę, a mianowicie odmalowali przeważnie ciemne strony życia miejskiego.
- Żeromski w wyglądzie zewnętrznym miasta podkreślił również brzydotę, natomiast w treści życia organizmu miejskiego dostrzegł humanistyczne wartości, których nosicielami wg. Gajowca byli Abramowski, Krzemieński i Bohusz.
- poglądy Żeromskiego skłaniały się ku krytyce w kraju kapitalistycznym
- pisarz nie pokazywał w swojej twórczości proletariusza walczącego o lepsze jutro
- zamiast tego wybierał najnędzniejsze zakątki, aby sprowokować sumienia i zmusić obywateli do zajęcia się drażliwymi problemami
- obraz rewolucji w Baku ma ostrzegać przed katastrofą tejże rewolucji
- Żeromski nie dostrzegał pierwiastków rewolucyjnej działalności wśród chłopów, prowadzonej przez organizacje i partie, nie doceniał faktu, że na najbardziej reprezentatywnych stanowiskach w państwie stali właśnie chłopi. Nie wierzył, że mogą oni działać na korzyść tej grupy społecznej
· Kreacja bohatera
- prawie cala krytyka dwudziestolecia skupiała swoją uwagę na problemie- czy Cezary Baryka jest czy nie jest komunistą?
- krytycy prawicowi oskarżali pisarza o szerzenie komunizmu i o sprzyjanie bolszewikowi
- krytyka lewicowa również nie była wolna od interpretacji
- w Związku Radzieckim komuniści polscy dwa dni dyskutowali o książce Stefana Żeromskiego. Obrady zaowocowały przyjęciem rezolucji potępiającej pisarza i przestrzegającej młodzież Kraju Rad przez zgubnymi skutkami lektury
- opinia o powieści ulegała jednak wahadłowym zmianom
- nie brakowało ocen pozytywnych.
- wkrótce zwrócono uwagę na rewolucyjną wymowę powieści
- Adolf Warski w przedmowie do rosyjskiego Przedwiośnia pisał „[…] nie przyjaciel, ale wróg komunizmu mówi nam. – U nas w polskim społeczeństwie burżuazyjnym znikł ideał. Brak zasad, pozostała zgnilizna i jedynie w waszym komunistycznym obozie jest ideał i przyszłość.”
- w Polsce lewica również przyjęła Przedwiośnie z rezerwą.
- najwięcej polemik toczyło się wokół oceny powieści zawartej w broszurze Juliana Bruna pt. Stefana Żeromskiego tragedia pomyłek
- dzieło było dla niego tragedia pomyłek wielkiego pisarza, uważał, że nie docenił on historycznej walki klas i w konsekwencji przedstawił utopijne marzenia o głębokich zmianach, jakich powinien dokonać naród za dobrowolną zgodą całego społeczeństwa.
- Brun zwrócił uwagę na ambiwalentny stosunek Żeromskiego do rewolucji.
- odrzucił pogląd, że Baryka był komunistą
- Stefan Żeromski był bliski koncepcjom utopijnym, ale nie omieszkał rozpatrzyć innych dróg mogących prowadzić do naprawy Rzeczypospolitej, z których jednak żadnej nie zaakceptował
- fakt, że Cezary Baryka łączy się z buntem organizowanym przez komunistów i staje na czele pochodu robotniczego, wcale nie dowodzi, że pisarz chciał rewolucji pod sztandarem partii.
- Baryka jako kolejny romantyczny buntownik, samotnik, rewolucjonista, którego etyka nie pozwala na bierność i obojętność wobec zła, cierpienia, niesprawiedliwości i niedoli. Musi zmienić rzeczywistość, a nie jedynie się do niej przystosować.
Ø Leszek Szaruga, Współczesna powieść polityczna. Sens literatury, sens historii.
Przedwiośnie: państwo czy rewolucja?
- pytanie o dalsze losy głównego bohatera Przedwiośnia jest jednym z głównych pytań o rozumienie najnowszej polskiej historii
- odczytanie dalszych losów Cezarego Baryki- zginął od kuli czy przeżył i stal się funkcjonariuszem komunistycznym?- jest też odczytaniem dalszych losów Polski.
- Żeromski o Przedwiośniu
„ Nikogo nie wzywałem na drogę komunizmu, lecz za pomocą utworu literackiego usiłowałem, o ile to możliwe, zabiec drogę komunizmowi, ostrzec, przerazić, odstraszyć. Chciałem, jak to zaznaczył jeden z czujnych polskich krytyków, a człowiek serca -<<uderzyć w sumienie polskie>>, wezwać do stworzenia wielkich, wzniosłych, najczyściej polskich, z ducha naszego wyrastających idei, dokoła których skupiłaby się zwartym obrazem młodzież, dziś pchająca się do więzień, ażeby w nich gnić i cierpieć za obcy komunizm. Nie zrozumiano mej przypowieści. Nie rozumiano ohydy, okropności, tragedii pochodu na Belweder- sceny, przy której pisaniu serce mi się łamało”
- dlaczego nie zrozumiano Żeromskiego?
- nie bez znaczenia zapewne jest w tym kontekście taka konstrukcja narracji, która uniemożliwia czytelnikowi odtworzenie stosunku do poszczególnych postaci
- autor przedstawił w powieści różne postawy ideowe i polityczne, ale z żadną się nie identyfikował
- Żeromski uznany za rzecznika raczej rewolucji niż państwa- tym bardziej, że wobec braku narratorskiego komentarza do prezentowanych postaw ideowych automatycznie niejako utożsamiano go z postacią głównego bohatera, Cezarego Baryki
- kim jest Cezary Baryka?
- wychowany w polskim domu ale z polskością luźno związany, przyjeżdża raczej do „szklanych domów” niż do ojczyzny. Cały czas obserwuje Polaków jakby z zewnątrz. Nie utożsamia się z Polską i polskością do końca. Do Polski kieruje go w zasadzie przypadek.
- w tym kontekście Nawłoć była w Przedwiośniu niezbędna. Pozwalała ona bowiem zakorzenić bohatera, choćby częściowo, w polskiej tradycji
- część druga stała się niejako centrum owej politycznej powieści: tu bowiem, w owym swojskim, oderwanym od życia świecie trwał wzór polskości zapisany w romantycznym eposie, tu zastygł świat wartości i zasad, którym polska inteligencja pozostawała wierna przez cały okres zaborów. By ów świat poznać, należało go przeżyć, doświadczyć, zanurzyć się w jego codzienności.
- J. Kleiner zauważa jednak, że Baryka jest bohaterem, który w ogóle pozostaje obcy aż do końca. I chodzi właśnie o to by obcym pozostał, bowiem tylko to stwarza możliwość zobaczenia Polski z dystansu, niejako z zewnątrz
- w powieści Żeromskiego mamy do czynienia ze studium oświetlania postaci z różnych stanowisk
- służy temu zmienność prezentacji
- w miarę rozwoju fabuły maleje zainteresowanie narratora rzeczywistością zewnętrzną, natomiast coraz wyraźniej koncentruje on uwagę na przeżyciach i poglądach postaci, przede wszystkim na charakterystyce dążeń, uczuć i poglądów głównego bohatera
- postaci u Żeromskiego są niejako wykorzenione z historii, „ nowocześni ludzie bez wczoraj”. Nie istnieją więc „szeregi przodków” ani „karabele”, jest naga teraźniejszość naznaczona piętnem „nowoczesności”, która to nowoczesność oznacza oderwanie od przeszłości.
Narrator od razu zapewnia: nie będzie nudzenia o tym, co było, skupimy się jedynie na tym, co jest i co ma nastąpić w przyszłości. Utwór więc od początku jest na ową przyszłość nakierowany, ma zarysować jej kontur, wskazać możliwe drogi rozwoju ( przedstawienie utopi „szklanych domów”, systematyczne budowanie podwalin państwa przez ludzi takich jak Gajowiec, czy wreszcie drogę rewolucji komunistycznej jako rozwiązania alternatywne).
- można zaryzykować tezę, że w Przedwiośniu mamy do czynienia z taka próbą zdystansowania się wobec problematyki polskiej, jaką w Dzienniku proponował Gombrowicz.
- scena marszu na Belweder:
-scena dostarcza samych niewiadomych: czy to ma być absurdalna próba zdobycia gmachu i przejęcia władzy? Tłum jest co prawda „znaczny”, lecz nie wiemy przecież jak znaczny: setki, tysiące, dziesiątki tysięcy? Czy też może ma być to jedynie manifestacja, zademonstrowanie swego istnienia, mające zakończyć się jakimś apelem do władz, wystosowaniem do nich petycji? Nie wiemy też jak wielki jest ów oddział piechoty, jakie ma zadanie: tylko zabezpieczyć Belweder czy też rozgromić wspólnie z konna policją, manifestujących? Nie wiemy w końcu, dlaczego Baryka opuścił szereg „ideowych przedstawicieli” i parł „oddzielnie”, lecz „ na czele”: co to oznacza?
- scena ta ma wymowę symboliczną, jest zatem z założenia wieloznaczna
- niejednoznaczna rola Baryki (zresztą tak jak w całej powieści)
- Żeromski zmierza w tym utworze do przekształcenia alternatywy „państwo czy rewolucja” w komunikację: i państwo i rewolucja (choć nierozumiana w sposób bolszewicki). Tak zarysowana perspektywa jest szansą wspólnej ojczyzny Polaków.
1
karolina1670