JACEK R. WĘDROWSKI
WIZJE I REALIA
USA a Europa środkowowschodnia 1919 - 1923
WARSZAWA 1990 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Wuj Sam odsłania pomniki bohaterów karykatura z amerykańskiej gazety „Evening Star" z 1919 r.
Projekt okładki Ewa Łukasik
Redaktor Feliks Woronowicz
Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska
Korektorzy Krystyna Jach, Zygmunt Stolarski
Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej
© Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990
ISBN 83-01-09359-5
„Stany Zjednoczone poświęcały bardzo niewiele ogłaszając, że nie wezmą żadnego terytorium, którego wcale nie chciały, ani jakichkolwiek odszkodowań, których nie mogłyby zebrać. Naszym, amerykańskim interesem było zapewnienie «reżimu światowego pokoju» — nasza pozycja geograficzna była taka, że z całkowitym bezpieczeństwem mogliśmy bronić rozbrojenia i arbitrażu. Wilsonowski idealizm był w zgodzie ze zdrowymi, politycznymi systemami".
Charles Seymour, dyplomata amerykański, kierujący Aust-ro-Węgierską Sekcją Amerykańskiej Komisji Pokoju podczas Konferencji Pokojowej w Paryżu. (E. H. House, The Intimate Papers of Colonel House. Arranged as Narrative by Charles Seymour, t. IV, Bos-ton-New York 1928, s. 377).
WSTĘP
Polityka Stanów Zjednoczonych wobec wydarzeń i procesów jakie miały miejsce na obszarze Europy środkowowschodniej, bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej 1919 -1923, jest wciąż przedmiotem polemik i dyskusji w kręgach historyków i politologów. Temat ten nieobcy jest również publicystyce, tak obcej, jak i rodzimej. Wielu wybitnych jej przedstawicieli, wychodząc z najrozmaitszych pozycji politycznych i światopoglądowych, próbuje ukazać politykę zagraniczną Stanów Zjednoczonych wobec nowo .powstałych w Europie środkowowschodniej państw po I wojnie światowej i przemian rewolucyjnych w Rosji przez pryzmat dzisiejszych stosunków pomiędzy Wschodem a Zachodem. Niektóre z tych publikacji zaowocowały sporą liczbą mitów, jak choćby o rzekomo „wyjątkowym" traktowaniu spraw Polaków przez kolejnych prezydentów USA, czy też „całkowitej bezinteresowności" pomocy amerykańskiej udzielanej Polsce w niełatwych momentach jej najnowszych dziejów.
Z tych właśnie przyczyn skonfrontowanie dokliyriy_, politycznej prezydenta Woodrow Wilsona, jednego z twórców dwudziestowiecznego ekspansjonizmu amerykańskiego w dziedzinie polityki zagranicznej, a burzliwie rozwijającymi się wówczas koncepcjami odrodzenia ^narodowego i przeobrażeń rewolucyjnych na wschodnich obszarach Europy Środkowej, stanowiło silną pokusę badawczą. Skoncent-
rowała się ona w tej pracy wokół naświetlenia interesów USA w rejonie wschodniej Europy Środkowej i celów polityczno-strategicz-nych, jakie państwo to zamierzało tam, zarówno w perspektywie krótko- jak i długofalowej, osiągnąć.
Tak sprecyzowany nurt poszukiwań zakreśla równocześnie ramy przestrzenne całości. Termin „wschodnia Europa Środkowa" użyty w tej pracy, opiera się na konotacji wypracowanej przez Józefa Chlebowczyka i konsekwentnie stosowanego w późniejszych jego pracach1. Według J. Chlebowczyka wschodnia Europa Środkowa to „część kontynentu europejskiego rozpościerająca się od Bałtyku na północy do Adriatyku, Morza Egejskiego i Czarnego na południu, od zwartego etnicznie obszaru niemieckiego na zachodzie do rosyjskiego na wschodzie". Ta umowna, daleka od arbitralności i funkcjonalna definicja w interpretacji tego badacza obejmuje_swyrn zasięgiem również wschodnie prowincje Rzeszy Niemieckiej. (Prusy), a także zachodnie połacie Rosji.
Bardzo zbliżony do definicji polskiego badacza i często używany przez amerykańskich historyków i politologów termin „wschodnia Europa Środkowa" obejmuje „rozległy obszar wschodniej i południowej Europy leżący pomiędzy Niemcami i Rosją, z ich częściami granicznymi, rozciągający się od państw bałtyckich na północy do Jugosławii na południu" (zob. np. V. S. Mamatey,I7ie United States and East Central Europę - - a study In Wilsonian Diplomacy and Propaganda 1914-1918, Princeton University Press 1971).
P. Wandycz, P. Zaremba, M. M. Drozdowski, W. Balcerak i inni, aprobując powyższe definicje łączą jednocześnie, w sposób funkcjonalny z problematyką obszaru wschodniej Europy Środkowej, politykę Niemiec wobec niego, jak również całokształt posunięć ze strony Rosji
1 Por. prace J. Chlebowczyka: Procesy narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu (od schylku XVIII do początków XX w.), War-szawa-Kraków 1975 s. 5 - 6; O prawie do bytu malych i mlodych narodów. Kwestia narodowa i procesy narodotwórcze we wschodniej Europie Środkowej w dobie kapitalizmu (od schylku XVIII do początku XX w.), Warszawa-Kraków 1983; Między dyktatem, realiami a prawem do samostanowienia. Prawo do samookreślenia i problem granic we wschodniej Europie Środkowej w pierwszej wojnie światowej oraz po jej zakończeniu, Warszawa 1988.
W sposób zbliżony do J. Chlebowczyka terminu „Europa środkowowschodnia" użył K. Jankowiak w pracy USA a Mitteleuropa 1917 - 1918, [w:] Ameryka Pólnocna. Studia, pod red. M.M. Drozdowskiego, t. 2, Warszawa 1978, s. 133 - 145.
tak „białej" jak i Radzieckiej. Odmiennie, elastycznie i funkcjonalnie zarazem określa „Europę Środkową" (bez przymiotnika „wschodnia") M. Wojciechowski pisząc: „Brak pełnej ostrości pojęcia Europa Środkowa — jest to pojęcie z kręgu geografii politycznej i niejako zwyczajowo już jego zakres obejmuje sprawy Niemiec i ich sąsiadów" 2.
Przyjmując takie pojmowanie terminu „wschodnia Europa Środkowa" w kontekście niniejszej pracy szczególna uwaga będzie_zwjŚLSr_, na zatem na politykę Stanów Zjednoczonych wobec Niemiec (z ich ponownie potęgującą się po zakończeniu I wojny światowej ekspansją na wschód), Polski, Czechosłowacji, Rosji Radzieckiej, jak również ugrupowań białorosyjskich, współpracujących z interwencją USA w europejskiej części Rosji, Litwy, Łotwy, Estonii oraz, w węższym zakresie Węgier, Rumunii, Jugosławii i Austrii.
Z racji ograniczonej objętości pracy nie zamierzamy włączać się do wciąż trwającej, i de facto nierozstrzygniętej po dziś dzień, dyskusji
0 adekwatności i zakresie treściowym terminów w rodzaju „Mittel und Osteuropa", „Ostmitteleuropa", „Zwischeneuropa", „ East — Central Europę", „Europa Środkowa". Miejscami, gdy będziemy charakteryzowali koncepcje polityczne USA wobec omawianej tu części obszaru Europy, ze względów stylistycznych, będziemy korzystali zamiennie z takich określeń, jak „Europa środkowowschodnia" czy „środkowo-wschodnio europejska".
Rozbieżności w rozumieniu i operowaniu w praktyce badawczej pojęciem „Europa środkowowschodnia" przy analizowaniu polityki Stanów Zjednoczonych sygnalizowali ostatnio historycy, politolodzy
1 prawnicy w październiku 1979 r., podczas międzynarodowego sympozjum zorganizowanego w Princeton University. Konieczność syntetycznego przebadania polityki Stanów Zjednoczonych wobec nowo powstałych państw wschodniej Europy Środkowej sugerowali
2 P. Wandycz, Stany Zjednoczone a Europa środkowowschodnia w okresie międzywojennym 1921 - 1939, „Zeszyty Historyczne" — Kultura, Paryż 1976, z. 266; P. Zaremba, Historia Stanów Zjednoczonych, wyd. II, Londyn 1968; M.M. Drozdowski, Z dziejów stosunków polsko-amerykańskich 1776 - 1944, Warszawa 1982; W. Balcerak, Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974. M. Wojciechowski, Stany Zjednoczone Ameryki Pólnocnej i Europa Środkowa między dwiema wojnami (1918 - 1939/41). Referat wygłoszony na XIV Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w San Francisco 22 - 29 VIII 1975), „Kwartalnik Historyczny" 1976, nr 2, s. 330 - 337.
obecni tam politolodzy i historycy amerykańscy (A. S. Link, L. E. Gelfand, B. Miller-Unterberger) i europejscy (w tym polscy, niemieccy i francuscy)3. Wypada dodać, że historyk z Yale University P. Wandycz4, wcześniej sygnalizował potrzebę przebadania tej problematyki przez historyków i politologów. Cenne są również studia K. Jankowiaka z Poznania publikowane w „Rocznikach Historycznych" i „Przeglądzie Zachodnim"5. Nie sposób pominąć artykułu M. No-wak-Kiełbikowej i I. Spustek o stanowisku mocarstw anglosaskich wobec powstania państwa polskiego w 1918 roku6. Kształt polityki ekonomicznej USA, a zwłaszcza pomocy rządowej dla państwa polskiego po I wojnie światowej, szczegółowo ukazała T. Małecka na łamach „Przeglądu Historycznego"7. Warto wreszcie zasygnalizować spore zainteresowanie syntetycznym spojrzeniem na politykę USA wobec nowo powstałych państw Europy środkowowschodniej ze strony American Historical Association8.
Ramy chronologicznepjaLyiJL919^J.223, nie powinny wzbudzać większych wątpliwości. Od początku 1919 roku w dziejach polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych rozpoczyna się zmierzch ery Wilsona. Rok -1919 zaznaczył siejrzede wszystkim uczestnictwem USA w Konferencji Pó~kojowej"w Paryżu, walką W. Wilsona o powszechną organizację międzynarodową, stojącą na straży światowego pokoju - Ligę Narodów. Również od początku 1919 r., w warunkach pokoju, zaistniała dla Stanów Zjednoczonych konieczność ułożenia stosunków politycznych i gospodarczych z państwami Europy środ-
3 W. Wilson, Revolution, War, Peace, Princeton University, The Papers of Woodrow Wilson. Supplementary Yolume Series 1979/1980.
4 P. Wandycz, Stany Zjednoczone..., op. cit.
5 K. Jankowiak, Stanowisko Stanów Zjednoczonych w okresie neutralności 1914 - 1917 w sprawie struktury powojennej świata, „Roczniki Historyczne" 1977, 1978; tegoż, Amerykańskie stanowisko w sprawie powojennych stosunków międzynarodowych z okresu neutralności Stanów Zjednoczonych /9/4-/9/7,„Przegląd Zachodni" 1978, nr 5/6,
6 M. Nowak-Kiełbikowa, I. Spustek, Stanowisko mocarstw anglosaskich wobec powstania państwa polskiego w 1918 roku, „Kwartalnik Historyczny" 1979, nr 1.
' T. Małecka, Pomoc rządowa Stanów Zjednoczonych Ameryki dla państwa polskiego po I wojnie światowej, „Przegląd Historyczny" 1979, z. 1.
8 Guide to the study of United States History outside the US 1945 - 1980, Sponsored by American Historical Association, „Newsletter" 1980, nr 3, march.
kowowschodniej. Niektóre z nich po latach pojawiły się ponownie na politycznej mapie Europy. Inne, poprzednio istniejące, wskutek poniesionej klęski, (Niemcy, Austro-Węgry) próbowały tworzyć z mniejszym lub większym powodzeniem liberalno-demokratyczne struktury wewnętrzne. Procesy te skonfrontowały dyplomację Stanów Zjednoczonych ze świeżo wyzwolonymi żywiołami narodowymi na obszarach wschodniej Europy Środkowej, jak również z radykalnymi koncepcjami wysuwanymi przez europejską lewicę rewolucyjną.
Rok 1919 zapoczątkował również wchodzenie w końcową fazę wielkiej debaty nad zasadami polityki Stanów Zjednoczonych, w tym również w Europie środkowowschodniej. PczfiCiwjjicy wjisonowskiej misji Stanów Zjednoczonych w świecie, uaktywniając się, doprowadzili w listopadzie J920 r. do klęski wyborczej Partii Demokratycznej. Porażka Wilsona i zwycięstwo_j5pjoblikańskiego kandydata Warrena G. Hardinga zapoczątkowało niezwykle interesującLBkres~w dziejach dyplomacji Stanów Zjednoczonych trwający dość krótko, bo do śmierci Hardjnga_jid_siexpnuuI32i-r. W okresie tym miało miejsce przewartościowanie priorytetów europejskiej poliłykT Stanow~Zjed-noczonych o istotnym znaczeniu dla państw Europy środkowowschodniej. Po joku 1923--stosmikLŁe_^aLZ5J^nabierać form bardziej utrwalonych, by przekształcić się, na przełomie~laT~3wudziestych-i trzydziestych, w ukształtowaną i do pewnego stopnia niezmienną linię polityczną wobec problemów europejskich.
Omawiany w pracy okres (1919-1923) obfitował w przełomowe i znaczące wydarzenia w historii Stanów Zjednoczonych. Dominującą rolę w polityce dynamicznie rozwijającego się mocarstwa" odegrała I wojna światowa i ogrom wiążących się z nią społecznych, politycznych i gospodarczych przeobrażeń. Społeczeństwo amerykańskie i rządzący Stanami Zjednoczonymi politycy zmuszeni byli ustosunkować się do zjawisk, jakie przyniósł pierwszy światowy konflikt. Na płaszczyźnie ideowo-politycznej nastąpiło starcie dwóch wizji powojennego ładu i sprawiedliwości tak społecznej, jak narodowej: leninizmu i wilsonizmu. Zwycięstwo rewolucji w Rosji, fala ożywienia rewolucyjnego ogarniająca Europę napotykały żywą reakcję różnych warstw i grup etnicznych społeczeństwa amerykańskiego. Wzrost ambicji narodowych w Europie — i w rezultacie zakończenia wojny nieuchronność ich zaspokojenia — narzucały Stanom Zjednoczonym konieczność wypracowania nowych kierunków i metod działania
w polityce zagranicznej. W tej debacie, mającej burzliwy przebieg, unaoczniły się wyraziście zarówno amerykański izolacjonizm, jak i sprzeczna z nim chęć ekspansji, zwłaszcza gospodarczej.
Powyższe zjawiska w znacznym stopniu kształtowane były przez dokonujące się tuż po wojnie w samych Stanach Zjednoczonych przeobrażenia struktury społecznej^ Potęgująca się bezpośrednio po wojnie fala emigracji z Europy za ocean natrafiała w Ameryce na gospodarcze i psychiczne skutki wojny. Rodziło to zjawisko reemigracji będące wynikiem napotykania za oceanem trudności i konflikty, niejednokrotnie nie do przezwyciężenia. Na płaszczyźnie gospodarczej dynamiczny i ekspansywny kapitał amerykański szukał ujścia również we wschodniej Europie Środkowej. W tym ogromie zdarzeń, przy coraz aktywniejszej postawie USA wobec odrodzonych narodów Europy środkowowschodniej, znaczącą rolę odegrali czescy, polscy, rosyjscy emigranci w Stanach Zjednoczonych. Niektórzy z nich, jednostki wybitne dla historii tych narodów, nie tylko w znaczeniu politycznym, realizowali tam to, co zwykło się określać „narodową sprawą" czeską, polską, litewską itd. Teren Stanów Zjednoczonych odegrał tu bodaj czy nie pierwszoplanową rolę. Kontakty działaczy emigracyjnych różnych narodów o odmiennych często orientacjach intensyfikowały się w USA w miarę przełamywania neutralizmu w społeczeństwie amerykańskim.
Oficjalne enuncjacje prezydenta Woodrowa Wilsona zawierały naświetlenie polityki Stanów Zjednoczonych względem spraw niepodległości Polski, Czechosłowacji, Litwy, Węgier. Ich trwałe miejsce w doktrynie dyplomatycznej Wilsona okresu neutralizmu, później stowarzyszenia z Ententą i wreszcie w trakcie i po Konferencji Paryskiej skłoniło do przeanalizowania ich praktycznej roli, znaczenia, ewolucji i motywów wykorzystania w strategii działania /wielkiego mocarstwa.
Ukazanie polityki Stanów Zjednoczonych wobec Europy środkowowschodniej, z wyakcentowaniem wątków polskich, w sposób wyraźny w tej polityce mocarstwa dających znać o sobie, nie mogło pznaczać rezygnacji z przedstawienia w pracy posunięć USA wobec powojennych Niemiec i przeobrażeń zachodzących w Rosji, tych
:aszcza, ittóre pociągały za sobą skutki dla całego obszaru Europy środkowowschodniej, w tym również dla innych państw tego obszaru - Jugosławii, Czechosłowacji, Rumunii, państw bałtyckich. W |ym
K
przypadku praca pomyślana została jak gdyby trzypoziomowe - z pierwszeństwem dla spraw polskich, po drugie, z omówieniem stosunku wobec Niemiec i Rosji (tak rewolucyjnej, jak i „białej"), po trzecie zaś, w sposób daleko skromniejszy — ukazanie posunięć USA wobec takich krajów, jak: Jugosławia, Czechosłowacja, Rumunia i kraje bałtyckie (Litwa, Estonia, Łotwa).
Ujęcie powyższych zagadnień, zarówno w obcej, jak i rodzimej literaturze historycznej i politologicznej, jest fragmentaryczne, mające w przypadku lat 1919-1923 wszelkie znamiona luki badawczej. Wniosek taki nasuwa się nawet w przypadku literatury amerykańskiej, dokładnie przecież analizującej poszczególne etapy polityki zagranicznej USA. Przykładem tego może być praca V. S. Mamateya, The United States and East Central Europę odnosząca się do lat 1914 -1918 czy studium Benneta Kovriga, The Myth of Liberation of East Central Europę, zamieszczone w pracy zbiorowej: US diplomacy and politics, odnoszącej się przede wszystkim do okresu po 1941 r.
Kwestia polityki europejskiej Stanów Zjednoczonych w interesującym nas okresie wiąże się ściśle z zagadnieniem izolacjonizmu i ewolucją politycznych koncepcji Woodrowa Wilsona. Ocena tych zjawisk w historiografii amerykańskiej jest wysoce zróżnicowana i po dzień dzisiejszy stanowi wielokrotnie punkt wyjścia dla wysuwania nowych interpretacji i "hipotez. Najogólniej charakteryzując rozbieżności poglądów historyków amerykańskich trzeba wskazać na dwa nurty: pierwszy, wysoce krytyczny względem idei wilsonowskiej, drugi zaś, rozwijający się pod koniec lat trzydziestych naszego stulecia, a przede wszystkim po II wojnie, o wyraźnym zabarwieniu apologety-cznym9.
Zestaw wykorzystanych i przejrzanych źródeł, w tym prac amerykańskiej i rodzimej historiografii, a także zespołów archiwalnych, włącznie z wykorzystanymi zbiorami National Archives -- zawiera bibliografia na końcu pracy.
9 Z prac ogólnie ujmujących problematykę historii stosunków politycznych we wschodniej Europie Środkowej przykładowo wymienić należy: O. Halecki, Borderlands of Western Civilization. A history of East-Central Europę, New York 1952; Seton Watson Hugh, Eastern Europee between the Wars 1918 - 1941, New York 1945; H. L. Roberts, International Relations between the Wars, [w:] C.E. Black (ed), Challenge in Eastern Europę, New Brunswick 1951.
M 669
Nie podejmując się ustalenia zakresu pojęciowego wielokrotnie używanych W hTsForiografii7Jak również w politologii i nauce o stosunkach międzynarodowych, takich terminów jak: izolacjonizm, internacjonalizm, idealizm, neutralizm, wypada na wstępie określić, przynajmniej ogólnie, ich rozumienie w kontekście niniejszego opracowania, odsyłając równocześnie do opracowań podejmujących to do dziś aktualne i dalekie od definitywnego rozstrzygnięcia zadanie10.
Przez izólacjonizm,3ł<-^olityx,Łza^^nicznej 5tanów Zjednoczonych epoki Woodrow Wilsona rozumieć możną^całokształt poglądów głoszonych- -w- USA, które uzasadnialy_celowgść_jiiearigaŻQ^ania się Ameryki w jakikolwiek, nie tylko toczący się w Europie, konflikt zbrojny. Takie rozumienie izolacjonizmu powoduje, że internacjonalizm w.„4łołityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych oznacza angażowanie ciyj^nLM.hwg^^dar7^Lo\^cznxch na cał^m, świecie.
tralizm jest z kolei pojęciem używanym odnośnie do Stanów Zjednoczonych w historiografii (zwłaszcza amerykańskiej), nawiązującym do zasad polityki zagranicznej tego państwa ukształtowanych w fazie nieuczestniczenia w toczącym się konflikcie na obszarze Europy.
„Idealizm" Woodrowa Wilsona był dążeniem do wypracowania w miarę spójnej doktryny, która oddziaływałaby pokojowo na świadomość zwaśnionych państw i narodów w duchu tradycyjnych wartości amerykańskich.
Zetknięcie się przez administrację Woodrowa Wilsona i Warrena G. Hardinga ze wzmagającym się raptownie poczuciem przynale_żności narodowej na obszarach wschodniej Europy Środkowej spowodowało szereg reakcji wskazujących na silne zaskoczenie dyplomacji U§A. Dlatego też samo przeanalizowanie i oceny amerykańskiej doktryny dyplomatycznej w tych latach nie mogły służyć za wyłączny klucz do zrozumienia meandrów polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych wobec państw tego regionu 1 l . Tak prezentystyczny opis groziłby
0 Interesujące potraktowanie problemów związanych z rozumieniem terminów: izolacjonizm, neutralizm, internacjonalizm dokonane zostało przez L. E. Ambrosiusa w źródłowo udokumentowanym artykule Republican and French Security After I World War, „Journal of American History", april 1973, s. 341.
1 Zasadną krytykę prezentystycznego podejścia w badaniu ewolucji doktryny politycznej wyrosłej na gruncie aspiracji narodowych przedstawił J. Chlebowczyk
12
deprecjacją, czy wręcz dyskwalifikacją wszelkich badań historycz-no-porównawczych nad zróżnicowanym uwarunkowaniem politycznych posunięć dyplomacji amerykańskiej we wschodniej Europie Środkowej w interesujących nas latach 1919-1923 12. Stąd też zaistniała konieczność przeprowadzenia kwerendy źródeł amerykańskich, w tym archiwalnych, i porównania ich ze źródłami środkowoeuropejskimi. Pozwoliło to skonfrontować motywy posunięć amerykańskich dotyczących w sposób istotny powojennego losu narodów wschodniej Europy Środkowej z późniejszą praktyczną działalnością dyplomacji amerykańskiej.
Przedstawiona praca składa się z czterech części:
Pierwsza jest próbą przeanalizowania, usystematyzowania i oceny doktryny społeczno-politycznej Woodrow Wilsona w ogólności, z zaznaczeniem pewnych specyficznych jej wątków odnośnie do obszaru wschodniej Europy Środkowej.
Część druga i trzecia stanowią próbę ukazania posunięć USA wobec państw Europy Środkowej na dwóch płaszczyznach: politycznej i gospodarczej.
Część czwarta, ostatnia, pomyślana została jako próba zreasumowania ważniejszych wątków, bogactwa uwarunkowań faktograficznych, uporządkowania ważności czynników wpływających na ostateczny kształt polityki Stanów Zjednoczonych wobec nowo powstałych państw wschodniej Europy Środkowej.
W powyżej przyjętych ramach tytuły rozdziałów są (z pewnymi zasygnalizowanymi odstępstwami) odzwierciedleniem chronologicznego następstwa wydarzeń. Podobny porządek zachowany został wewnątrz każdego z rozdziałów. Z punktu widzenia metodologicznego, ze względu na rozległość bazy źródłowej, w głównym nurcie rozważań przeanalizowane zostały kwestie o znaczeniu najistotniejszym, nierzadko w sposób syntetyczny. Znaczny ładunek kwestii
swej ostatniej pracy pt. Procesy narodotwórcze ... op. cit., s. 19. Jako przykład prezentystycznego podejścia w historii J. Chlebowczyk przytacza znane opracowanie K.W. Deutscha, Nationalism and Social Communication. Ań Inąuiry into the foundation of Nationality, Cambridge Massachusetts and London 1970.
12 Krytycznie na temat prezentyzmu w badaniach historycznych pisał J. Topolski (Metodologia historii, Warszawa 1973, s. 143). Zob. też J. Wędrowski, Pojęcie „nowoczesnej anali:y polito/ogicznej" w amerykańskiej nauce o polityce, „Kapitalizm" 1978, nr l, s. 115 i n.
13
szczegółowych, interpretacyjnych, z konieczności — przesunięty został do przypisów. Końcową uwagą, o znaczeniu metodycznym, będzie stwierdzenie, iż dążąc do naszkicowania polityki USA w latach 1919 - 1923 na obszarze wschodniej Europy Środkowej, dokonano selekcji zagadnień ideologicznych, politycznych i gospodarczych, starając się ukazać te zjawiska, które w aktualnie omawianym momencie były czynnikiem dominującym. Autor jest w pełni świadom, że badanie w przyszłości polityki USA na rozległym obszarze wschodniej Europy Środkowej będzie stanowiło pokusę do wprowadzenia dalszych korekt, zwłaszcza za sprawą dotarcia do nowych źródeł archiwalnych. Kończąc, autor pragnąłby w tym miejscu złożyć podziękowania wszystkim osobom i instytucjom w kraju, jak i poza jego granicami, których pomoc i życzliwość umożliwiły prowadzenie badań i poszukiwań. W szczególności pragnę podziękować Fundacji Forda, której stypendium umożliwiło bezpośrednie zapoznanie się ze źródłami w Stanach Zjednoczonych, w tym badaczowi epoki wilsonowskiej z Princeton University — prof. Arthurowi S. Linkowi. Pragnę również podziękować Recenzentom pracy za ich wnikliwe uwagi i oceny. Osobne podziękowania składam prof. dr hab. Longinowi Pastusiako-wi z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, który swoją wiedzą, radą i życzliwością udzielił autorowi wydatnej pomocy.
Część I
STANY ZJEDNOCZONE WOBEC PAŃSTW
I NARODÓW WSCHODNIEJ EUROPY ŚRODKOWEJ
U SCHYŁKU I WOJNY ŚWIATOWEJ
8 stycznia 1918 roku prezydent Wilson w swym przemówieniu do Kongresu przedstawił czternastopunktowy program dotyczący celów wojny i zasad zawarcia przyszłego pokoju. Głosił on m.in., że „ludom Austro-Węgier winno się dać najpełniejszą możliwość wyboru swego bytu politycznego" i że [...] „powinno powstać niepodległe państwo polskie z dostępem do morza" 1. Przebieg prac przygotowawczych nad Programem Czternastu Punktów, w których brał udział najbliższy doradca prezydenta płk E. M. House, wskazuje wyraźnie, że w ich toku rozważano dokładnie takie ich zredagowanie, aby swym zakresem dotyczyły Austrii, Czechosłowacji, Estonii, Jugosławii, Litwy, Niemiec, Polski, Rosji, Rumunii, Ukrainy, Węgier, a więc narodów składających się na to, co zwykło się określać w literaturze historycznej mianem Europy środkowowschodniej2.
Wypowiedzenie się mocarstw Ententy i Stanów Zjednoczonych, w sposób wyraźny jedynie za utworzeniem „zjednoczonego i niepodległego państwa polskiego", świadczyło wymownie o niezdecydowaniu co do dalszych losów monarchii Habsburgów. Z różnych źródeł docierały informacje o tajnych pertraktacjach prowadzonych z Wied-nienŁJeszcze w pierwszych miesiącach 1918 r., i to nie tylko przez Francję, ale i Stany Zjednoczone. Wysiłki emigracyjnych działaczy poszczególnych narodów z obszaru wschodniej Europy Środkowej, leżących w obrębie monarchii dualistycznej mające na celu
1 W. Wilson, Memoiren und Dokumente iiber den Vertrag von Yersailles anno 1919, t. l, Leipzig 1923, s. 179 - 180.
2 Col. E.M. House, Paper s Relating to the Foreign Relations ofthe United States. The Paris Peace Conference 1919, i. l, Washington 1942, s. 46 - 47.
15
spowodowanie decyzji mocarstw sprzymierzonych rozbicia Aust-ro-Węgier — były mało efektywne. Spowodowane to było zmianami, jakie zaszły na wiosnę 1918 r. w sytuacji na frontach i na arenie międzynarodowej3.
Od pierwszych dni przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny prezydent Woodrow Wilson forsował pogląd, w myśl którego mocarstwa winny zarzucić „jawnie imperialistyczną politykę dotąd stosowaną i prowadzić inną, bardziej elastyczną, dostosowaną do pokojowych dążeń narodów i do demokratycznych, wolnościowych prądów przepływających świat — tak, aby pozyskać sobie dążące do niepodległości narody, szczególnie na obszarze Europy"4. Zabierając orędownikom rewolucji społecznej przysłowiowy „wiatr z żagli" amerykański prężydernrpragnął zarazem przelicytować.przy nowym kształtowaniu świata obciążone tradycyjnym imperializmem pozostałe mocarstwa tak, by uchodzące za lidera demokracji i postępu Stany Zjednoczone mogły odgrywać już w najbliższej przyszłości decydującą rolę5.
Kolejno następujące po sobie, od końca marca 1918 rojcu, ofensywy wojsk niemieckich doprowadziły do znacznego wyczerpania sił Ententy na froncie. Hównog^śnie, pn 7,ąwjirciii-Łcakt»tów w-Br/eś-ciu i Bukareszcie, przy pewnych^ukcejach na froneie zachodnim, Niemcy przystąpiły do realizacji planów „Mitteleuropy", dążąc do całkowitego^uzależnienia słabnącego sprzymierzeńca-^u&troŁwęgiers-kiego *\_ Uwidoczniło się to w coraz mniej równorzędnych stosunkach mię3źy obu mocarstwami centralnymi, faktycznym oddaniu w ręce niemieckie sprawy polskiej, a także w usztywnieniu stanowiska Wiednia w tajnych rokowaniach z mocarstwami zachodnimi i wreszcie w ujawnieniu rokowań z Francją — głównie z intencją wykorzystania jej słabości, jako strony zabiegającej o pokój7. Następstwem było nie tylko skuteczne wywarcie presji przez Berlin na rzecz dalszego podporządkowania się Wiednia, lecz również zerwanie wszelkich pertraktacji przez stronę francuską i faktyczne storpedowanie negocjacji
3 A. Scheiner, Polityka zagraniczna Niemiec. 1871 - 1945, Warszawa 1956, cz. l, s. 330.
4 Ch. Seymur, Papiers intime du cohnel House, t. 3, Paris 1930, s. 306.
5 W. Wilson, Message, Discours. Documents diplomatiąue — relatifs a le Guetre •Mondlale. Janvier 1918, t. l, Paris 1919, s. 230 - 241.
6 Papers Relating to Foreign Relations. 1918 Supp. I, World War, Washington 1933, s. 82 - 105.
7 J. Dąbrowski, Wielka Wojna 1914 - 18, t. I, Warszawa 1937, s. 57.
16
ze Stanami Zjednoczonymi. Odtąd przestały istnieć względy wojenne, uzasadniające oszczędzanie Austro-Węgier. Droga dla mocarstw sprzymierzonych na rozbicie monarchii Habsburgów została otwarta 8. Należało zadbać, aby nią poszły, w przypadku rozczłonkowania Austro-Węgier, powstające państwa narodowe. Ważkim argumentem mogącym przekonać mocarstwa w tym względzie była nie tylko siła i stopień konsolidacji dążeń niepodległościowych, ale istnienie dostatecznie silnych ośrodków władzy oraz sił zbrojnych.
8 W. Steglich, Die Friedenspolitik der Mittelmachte, t. 1. Wiesbaden 1964, s. 356. Na ten temat cenne informacje w studium J. Pąjewskiego o Mitteleoropie (Poznań 1959, s. 381).
Rozdział I PROGRAM WOODROWA WILSONA
Od zarania I wojny światowej, w okresie neutralizmu Stanów Zjednoczonych, wysunięty przez partię demokratyczną prezydent Woodrow Wilson rozpoczął systematyczne, jak przystało na wykładowcę prawa i historii konstytucyjnej Uniwersytetu Princeton,
ia kiexuQek-j_rolę, jaką w polityce
światowej mają odegrać_Stany Zjednoczone . JProces ten_był stymulowany Świadomością nieuchronności przemian, jakie niósł toczący się europejski konflikt zbrojny.
Punktem wyjściowym dla Woodrowa Wilsona była teza o nieroz-łączności ekspansji gospo3arc^ej~ZTiiesjanicznąjvizją „służby Ameryki wobec cierpiącej niedostatek spowodowany wojną — reszty świata". Pogląd tan natrafiał na podatny grunt \\M5wczesnych amerykańskich kręgach politycznych i biznesu. „Wojna — stwierdzał Wilson — uczyniła koniecznym, aby Stany Zjednoczone zmobilizowały swe zasoby w sposób najbardziej efektywny i udzieliły swych kredytów i innych środków przydatnych w służbie całemu światu" ł . To datujące się z końca 1916 r. sformułowanie stanowi fundament, na którym oparł się cały wyidealizowany, jednocześnie bardzo pragrriatyczny^-gfogFam zasad europejskiej dyplomacji Wilsona. Inaczej mówiąc, sens powyżej cytowanego wywodu ^yT^iastępujący: przewaga technologiczna i produkcyjna, jak^-StaJiy.Zjednoczone już wówczas osiągnęły, nie stanowiła, według Wilsona, żadnego zagrożenia dla innych państwj narodów, lecz wręcz przeciwnie, była rzekomo błogj&siawicństwem . Wilson
1 R. S. Baker, W.E. Dodd (eds.), The Public Papers oj Woodrow Wilson (w sześciu tomach), New York 1925 - 1927 ( dalej w skrócie PPWW), t. III, s. 212. Można na ten temat porównać lównież deklaracje W. Wilsona, PPWW, t. III, s. 216 - 217, t. IV, s. 26.
18
stwierdzał na ten temat: „Ameryka w ostatnich latach dążyła do osiągnięcia takiego politycznego zrozumienia między ludźmi, które pozwoliłoby każdemu człowiekowi czuć, że jego prawa są takie same jak te istniejące gdzie indziej; misją Ameryki na polu światowego handlu jest działać właśnie w taki sposób. Kiedy bowiem Amerykanin wkraczajifijiJspółzawodnictwa, czyni to bez ża"3nefBrbni, pozwalającej mu na podbój, z pozycji siły, a wyłącznie zj>pkojowym tchnieniem inteligencji, chęcią dostarczenia.usług.i.wiedzy. To jest misja Ameryki, zaś moim interesem jest użyczyć każdej odrobiny swej inteligencji dla tej istotnej sprawy, jaką jest udostępnienie inteligencji Ameryki całej
ludzkości"2.
U//DPL H-lUJ&^LffJ
\J
l.Cele polityczno-strategiczne i gospodarcze
W powyższym oświadczeniu Woodrow Wilsona połączenie idei ekonomicznej i politycznej ekspansji odsłoniło motywy, jakimi kierował się on przy tworzeniu takiej a nie innej frazeologii programowej. Dynamizm i prężność amerykańskiego kapitalizmu stanowiły dla Wilsona warunek wystarczający dla wyraźnego podkreślenia politycznej i moralnej siły swego kraju. W wysuwanym przez Wilsona programie doszło ^ideologicznego połączenia wątków tradycyjnego liberalizmu i posłanniczego nacjonalizmu, adresowanego szczególnie do tycJLJiaKjd^w_^rop^,,itjórelpozbawione własnej niezawisłości politycznej, uwikłane zostały w konflikt zbrojny o totalnycli" rozmiarach. Wilson, (zwłaszLza_podczas swej drugiej kadencji) nigdy nie zwątpił w to, "że „wszyscy ci ludzie, którzy dokonali pokojowo rozwoju przemysłu amerykańskiego, dokonali tego w ramach wolnej polityki obliczonej na służenie ludzkości" 3.^Dla Wilsona rozwój amerykańskiego handlu był nierozłączny z politycznym „eksportem" idei amerykańskiego liberalizmu. ^Celem narodowym" dla Stanów Zjednoczonych było przede wszystkim dążenie do „wzbogacenia i zróżnicowania handlu poszczególnych państw, jak też całego świata,
2 Na temat „ideologii businessu" i „misji Stanów Zjednoczonych m.in. w Europie" w czasie kadencji W. Wilsona zob. G. Kolko, The Triumph of Conservatism, New York 1969, s. 153 - 278. Zob. też PPWW, t. IV, s. 323.
3 PPWW, t. IV, s. 301. Zob. też t. IV, s. 243 - 244.
19
$
_ kopalń, farm, fabryk amerykań-
skich wraz z równoczesnym dostarczaniem owoców amerykańskiej myśli i charakteru"4.
Na przełofnie pierwszej i drugiej kadencji prezydenckiej, w swym przemówieniu na Kongresie Sprzedawców Amerykańskich w Detroit, użył następujących sformułowań, będących bodaj czy nie najlepsza, wykrystalizowaną w formie egzemplifikacją.wil&cuiowskijegCLpjpgra-mujiypiomacji „Nowej Wolności" („New Freedom" - diplomacy): „Oto prosta wiadomość, jaką wam dziś przynoszę przyjaciele. Podnieście swe oczy na horyzonty businessu. Nie patrzcie zbyt uważnie na małe sprawy, którymi jesteście zajęci, ale pozwólcie swej wyobraźni wybiec poza granice kraju wokół całego świata. Bądźcie inspirowani myślą, że jesteście Amerykanami, co oznacza nieść wolność i sprawiedliwość, i zasady humanitaryzmu, gdziekolwiek się udacie, sprzedawać dobra, które uczynią świat bardziej wygodnym i bardziej szczęśliwym nawracając go do zasad Ameryki"5.
Celem nadrzędnym, o które zabiegała administracja prezydenta Wilsona podczas dwóch jego kadencji, było zapewnienie wzmocnionej pozycji Stanów Zjednoczonych w_p_QHOJennym świecie; przekształcenie ich z roli dłużnika w rolę kredytora. Cel ten został osiągnięty: w 1914 r. USA były zadłużone na sumę 3,7 mld dolarów, natomiast już w 1919 r. inne kraje były ich dłużnikami na sumę ponad 12,5 mld dolarów, z czego blisko 10 mld pochodziło z długów wojennych państw europejskich. „Umocniły swą pozycję — jak pisze L. Pastusiak - w sensie absolutnym, jak i relatywnym, w stosunku do pozostałych państw" 6.[ Administracja Woodrowa Wilsona, jak i Warrena G. wychodziły z założenia, że dysponując takimi środkami Stany Zjednoczone będą w stanie narzucić swoją wolę powojennemu światu w dziedzinie rozstrzygnięć polityczno-ustrojowych, jak i ekonomicznych. Zalecając przyjęcie paktu Ligi Narodów prezydent Wood-row Wilson kreślił takie oto perspektywy powojennego świata wobec
edstawicieli amerykańskiego biznesu: „Finansowe przywództwo
4 PPWW, t. III, s. 227.
5 PPWW, t. IV, s. 233.
6 L. Pastusiak, Poi wieku dyplomacji amerykańskiej 1898 - 1945, Warszawa 1974, s. 156 - 157.
20
będzie należeć do nas. Korzyści gospodarcze będą nasze. Inne kraje na świecie oczekują od nas wskazówek oraz przywództwa" 7.
Te obietnice Pax Americana znajdowały żywy oddźwięk w kręgach amerykańskiej fmansjery i kapitału. Po zakończeniu dwóch kadencji prezydenckich demokraty Woodrowa Wilsona, w marcu 1921 r., fotel prezydencki przez następne 12 lat zajmowali nieprzerwanie republikanie:
przedstawiciele najbogatszych kręgów amerykańskiego biznesu. Realizowali oni w praktyce wypowiedzianą jeszcze przez prezydenta Mc Kinleya.JL_schyJku_XJX stulecia dewizę: ,.Mniej rządu w biznesie, więcej biznesu w rządzie. Prezydent Calvin Coolidge wielokrotnie twierdził, że~«biznesem Ameryki jest biznes»"8.
Tak sformułowanym celom Stanów Zjednoczonych towarzyszyło w umysłach poiityjfń\^Hypirmi?trW-3<«^fVańckigh przeświadczenie
0 „moralnej wyższości USA nad skłóconą Europą"9. Odnosiło się to w szczególności do obszarów wschodniej Europy Środkowej, gdzie obawie przed zwycięstwem radykalnych rewolucyjnych programów politycznych towarzyszyła pokusa ekonomicznego wykorzystania tamtejszych rynków zbytu i bogatych zasobów surowcowych poprzez zdystansowanie tradycyjnie funkcjonujących tam kapitałów niemieckich, francuskich, angielskich czy belgijskich.. Element moralizators-ko-emocjonalny, mocno zakorzeniony w amerykańskim protestantyzmie, nie był tylko czczym sloganem. Odwoływali się doń niejednokrotnie politycy amerykańscy w okresie prezydentury Wilsona, jak i Har-dinga, uzasadniając kierunek polityki Stanów Zjednoczonych wobec państw i narodów Europy środkowowschodniej. U podstaw tych zaoiegow leżała jednak zawsze kalkulacja, mozliwycn ,up osiągnięcia politycznych i Fknnomicyny.di korayśri ...PntwifrH/a to europejska, w tym również odnosząca się do środkowowschodniej części Starego Kontynentu, polityka USA podczas trwania konfliktu wojennego
1 w pierwszych latach pokoju.
7 PPWW. t. I, s. 640, cyt. za L. Pastusiak, op. cit. s. 157.
8 L. Pastusiak, op. cit. s. 157.
3 P. Wandycz, Stany Zjednoczone a Europa środkowowschodnia w okresie międzywojennym 192J • 1939, „Zeszyty Historyczne" — Kultura, Paryż 1976, z. 266, s. 4 - 5.
21
Po ogłoszeniu przez Niemcy nieograniczonej wojny podwodnej, w lutym 1917 r., W. Wilson wyraźniej sprecyzował swą wizję „światowego liberalnego pokoju" (wórId liberal peace) opartego na „zjednoczonym politycznym i ekonomicznym przywództwie Zachodu". Oto jak wyraził to w swej relacji ówczesny sekretarz stanu Robert Lansing: „Prezydent, który był głęboko urażony stanowiskiem Niemiec, powiedział, że nie jest pewny, w jakim kierunku zmierzać powinna nasza polityka. Dodał jednak, że jest coraz bardziej przekonany, że biała cywilizacja i jej dominacja nad całym światem oparta była w większości na naszej zdolności do utrzymania tego kraju (Stanów Zjednoczonych - - J. W.) nietkniętym przez wojnę, gdyż będziemy musieli dokonać dzieła odbudowy narodów zrujnowanych przez wojnę" 10.
W związku z powyższym nasuwa się interesujące porównanie wątków liberalnych w sferze międzynarodowej z programem wysuwanym przez brytyjskich umiarkowanych, antyimperialistycznie nastawionych liberałów, takich choćby, jak N. Angell, E. D. Morel, J. A. Hobson, którzy występowali z racjonalną i demokratyczną krytyką protekcjonizmu, nawalizmu, tajnej dyplomacji i kolonializmu. Wyżej wymienieni, podobnie jak Wilson i jego doradca płk E. M. House, zgodnie stwierdzali, że zarówno Wielka Brytania, jak i cała Europa funkcjonowałyby lepiej w politycznej i gospodarczej strukturze wypracowanej porozumieniem mocarstw, które gwarantowałoby wolny handel, stabilizację międzynarodowego kapitału i pokójJ l.
Bez wątpienia najbardziej kompetentny wyraz wilsonowskiego „liberalnego, antyimperialistycznego programu" odnaleźć można w koncepcjach stworzenia formalnej, polityczno-prawnej struktury międzynarodowej współpracy, którą Wilson i Hnusp m/wijnli na przełomie 1915 i 1916 r. W ciągu 1916 r. Wilson miał nadzieję na powojenne stowarzyszenie Stanów Zjednoczonych w związek z pozos-
10 Zob. R. Lansing, War Memoirs of Robert Lansing, New York 1935, s. 212, oraz następujące pozycje: D.F. Houston, Eight Years with Wilson's Gabinet, 1913 - 1920, t. I, New York 1926, s. 229; Ch. Seymour (ed.), The Intimate Papers of Colonel House (4 tomy), Boston 1926 - 1928, t. II, s. 412 (dalej w skrócie jako Intimate Papers).
1l L.W. Martin, Peace Without Yictory. Woodrow Wilson and the British Liberals, New Haven 1958, s. 7 - 12. Zob. też: A. J. Mayer, Political Origins of t...
Schowany