PAMIĘTNIKI POLAKÓW NA WSCHODZIE
BIAŁORUŚ UKRAINA KAZACHSTAN -LOSY POKOLEŃ
Tom I
OPRACOWAŁ I WSTĘPEM OPATRZYŁ
ANDRZEJ BUDZYŃSKI
SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE
INSTYTUT GOSPODARSTWA SPOŁECZNEGO
WARSZAWA 2006
© Copyright by Instytut Gospodarstwa Społecznego, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005
Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.
Wydanie I
ISBN 83-7378-208-7
Zamówienie 177/XII/05
Projekt okładki i strony tytułowej
Agencja Promocyjno- Wydawnicza UNIGRAF www.unigraf.bydg.pl
Skład i łamanie
,,FONT - Katarzyna Jurkowska" tel. 0 602 309 926
Druk i oprawa
Sowa - Druk na życzenie www.sowadruk.pl tel. (22) 431 81 40
Spis treści
Witold Rakowski, Przedmowa ............................................................5
Andrzej Budzyński, Pamiętniki Polaków ze Wschodu
- założenia i rezultaty .................................................................7
Białoruś
Eugeniusz Gałkiewicz, * * * ............................................................17
Anatol Jakowlew, * * * ...................................................................33
Zygmunt Pienić, * * * ......................................................................43
Maria Sulima, Losy pokoleń ............................................................57
Edward Szczasiuk, * * * .................................................................69
Irena Szkopiec, Życiorys ...................................................................87
Ukraina
Ks. Józef Chromik, Autobiografia ...................................................97
Grażyna Dzieniszczyk, * * * .........................................................163
Łucja Leonarska, * * * ..................................................................183
Stefania Moczajło, * * * ................................................................197
Bogdan Siwakowski, Droga do siebie. Pamiętnik
niedokończony ........................................................................... 233
Krystyna Szkoba, Moje wspomnienia ............................................257
Ewa Teiner, * * * ...........................................................................275
Krystyna Węgier-Maksymowicz, Miastu Lwów
i lwowiakom w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości .... 289
Ryszard Zieliński, Wspomnienia, myśli i trwoga
o przyszłość ...............................................................................305
Kazachstan
Bolesław Zagórski, Saga rodzinna ..................................................315
Przedmowa
Decydując się na sfinansowanie wydania „Pamiętników Polaków na Wschodzie (Białoruś, Ukraina, Kazachstan) - losy pokoleń", kierowałem się kilkoma powodami.
Przede wszystkim, nadesłane na konkurs pamiętniki posiadają niebywałą wartość historyczną, stanowią świadectwa miłości, przywiązania i trwania na ziemiach, które w przeszłości należały do państwa polskiego lub w wyniku zsyłek zostały przez Polaków zagospodarowane (Kazachstan). Są dokumentem więzi i utożsamiania się autorów pamiętników z narodem polskim, mimo zamieszkiwania na terytorium innych państw, a wydanie „Pamiętników" jest odbiciem tych emocjonalnych związków tak międzyregionalnych, jak i mię-dzypokoleniowych.
Pamiętniki są również dokumentem nadziei, że nowe granice państwowe - ustanowione przez „Wielką Trójkę" zwycięzców nad Niemcami - są tymczasowe, a stały się na tyle trwałe, że oddzielają narody do dnia dzisiejszego.
Kolejnym powodem jest fakt, że „Pamiętniki" odzwierciedlają warunki życia tamtejszych Polaków, które możemy porównywać z warunkami bytowania naszych rodzin („Pamiętniki bezrobotnych", „Pamiętniki nowego pokolenia chłopów polskich"), które są przedmiotem badań zarówno Instytutu Gospodarstwa Społecznego, jak też Wyższej Szkoły Rozwoju Lokalnego w Żyrardowie.
Ostatni powód to względy osobiste. Wołyń, należący od 1944 r. do Ukrainy, to moje miejsce urodzenia, moich rodziców, rodzeństwa i tułaczki po tej ziemi w latach 1943-1944 oraz walk 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty, w szeregach której służyli moi bracia: Wacław, Edmund, Tadeusz, Czesław, kuzyni.
Wydanie „Pamiętników Polaków na Wschodzie" niech będzie symbolem łączności z tymi, którzy z różnych względów tam pozostali i trwają nadal. Jednocześnie niech będzie wyrazem wdzięczności dla mądrości moich Rodziców, którzy mimo przywiązania do ziemi wołyńskiej mieli tyle odwagi i wyobraźni, że udali się na zachód i przekroczyli w Dubience rzekę Bug. Losy ludzi, którzy tam pozostali potoczyły się inaczej - opisują to pamiętnikarze. Należy wreszcie wspomnieć, że wydanie tych „Pamiętników" jest świadectwem mej wdzięczności, jaką pragnę okazać Instytutowi Gospodarstwa Społecznego, z którym współpracowałem od podjęcia pracy w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w 1963 r. i w którym pracuję od 1993 r. do dnia dzisiejszego.
Również obecnie, niektórzy pracownicy Instytutu Gospodarstwa Społecznego czynnie współpracują z Wyższą Szkołą Rozwoju Lokalnego w Żyrardowie w procesie kształcenia studentów. Należy także dodać, iż z mojej inicjatywy zorganizowano konkurs na „Pamiętniki Polaków na Litwie" (książkowe wydanie nagrodzonych prac ukazało się w 1998 r.), którego organizację finansowałem osobiście, a Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego współfinansowała ich wydanie.
„Pamiętniki Polaków na Wschodzie (Białoruś, Ukraina, Kazachstan) - losy pokoleń" z pewnością będą jednym z ważnych źródeł czerpania wiedzy o społeczeństwie współczesnym i o poprzednim pokoleniu. Jest to z'ródło autentyczne, bez udziału komentatora (interpretatora).
Niech lektura tych „Pamiętników", jak i innych, które znajdują się w zasobach bibliotecznych WSRL, i innych szkół wyższych, wzbogaci intelektualnie młodzież studiującą, i przyczyni się do powstania „Pamiętników studiujących".
REKTOR
WYŻSZEJ SZKOŁY ROZWOJU LOKALNEGO Prof, dr hab. Witold Rakowski
Andrzej Budzyński
Pamiętniki Polaków ze Wschodu - założenia i rezultaty
Przekazywana właśnie w ręce czytelników książka „Pamiętniki Polaków na Wschodzie (Białoruś, Ukraina, Kazachstan) - losy pokoleń" jest pierwszym tomem serii wydawniczej, w której opublikowany zostanie materiał nadesłany przez naszych rodaków zamieszkałych w trzech wymienionych w tytule krajach, zgromadzony jako plon konkursu pamiętnikarskiego. Został on ogłoszony przez Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH w maju 1999 roku, przy współudziale Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska" oraz Telewizji Polskiej S.A. Honorowy patronat objął nad nim prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwaśniewski.
Konkurs ten stanowi element planów badawczych Instytutu Gospodarstwa Społecznego, instytucji niezwykle zasłużonej dla szeroko rozumianych badań społecznych, obchodzącej właśnie jubileusz 85-lecia działalności. Jest on kontynuacją podjętych w latach dziewięćdziesiątych tematów badawczych, nawiązujących do głośnych interdyscyplinarnych badań społecznych, prowadzonych przed wojną w zakresie m.in. losów polskich emigrantów na Zachodzie. Ich podstawą stały się pamiętniki, jako najbardziej osobiste, autobiograficzne świadectwo losów, przeżyć, doświadczeń i przemyśleń. Rezultatem podjętych wysiłków stało się opublikowanie w latach 1993-1997 serii „Pamiętniki emigrantów", w ramach której ukazało się pięć tomów: „Drogi na emigrację", „Zesłańczym szlakiem", „Kariery zawodowe emigrantów", „Wspomnienia kombatanckie" i „Losy dzieci i młodzieży w czasie II wojny światowej".
Powyższe prace kreśliły jednak losy tylko części polskiej diaspory - na Zachodzie. Ale istnieje przecież jeszcze inna, bardzo liczna populacja Polaków zamieszkałych poza Polską, która nie emigrując nigdy z ojczyzny - znajduje się w sytuacji mniejszości narodowej w obcych etnicznie państwach - na Wschodzie.
Ludność ta, będąca od wieków u siebie - w rezultacie zmian politycznych po II wojnie światowej znalazła się poza granicami własnego państwa, przechodząc wcześniej, w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej gehennę więzień,
eksterminacji i przymusowych przesiedleń. Jej sytuacja przez kilkadziesiąt następnych lat była dodatkowo o tyle trudna, że stając się, często przymusowo, obywatelami obcego państwa - nie mogła liczyć w praktyce na żadne, nie tylko polityczne i realne, ale nawet moralne oparcie w państwie polskim. Władze PRL stosowały w praktyce zasadę „przemilczania" istnienia licznej, autochtonicznej ludności polskiej za Bugiem, a także zamieszkałej nie z własnej woli w innych częściach sowieckiego państwa. Mam tu na myśli przede wszystkim dziesiątki tysięcy naszych rodaków, przesiedlonych przymusowo do Kazachstanu w kolejnych skierowanych wobec nich akcjach represyjnych.
Położenie Polaków zamieszkałych na Wschodzie uległo kolejnej zmianie w rezultacie rozpadu ZSRR i utworzenia na jego gruzach suwerennych organizmów państwowych - często tylko o tyle, że zaczęli oni dobijać się swych praw także jako mniejszość narodowa. W szybkim tempie tworzyć się zaczęły organizacje o charakterze stowarzyszeń społeczno-kulturalnych, podejmujące proces odradzania się polskości na tych ziemiach i artykułujące narodowe postulaty. Proces ten zderza się nierzadko z radykalnym, antypolsko nastawionym młodym nacjonalizmem dochodzącym w tych państwach do głosu, np. na Litwie czy w Kazachstanie ( gdzie zresztą bardziej do głosu dochodzą antagonizmy o podłożu nie tyle narodowościowym, co rasowym). Jeszcze inny, choć bardzo dotkliwy dla Polaków zamieszkałych na Białorusi, jest charakter konfliktu z władzą państwową, ewidentnie przez nią eskalowanego.
Część istniejącej dotychczas luki, odnośnie losów zamieszkałych za Bugiem Polaków, udało się już wypełnić poprzez obszerną publikację pt. „Pamiętniki Polaków na Litwie 1945-1995 - losy pokoleń, Warszawa 1988, w opracowaniu i ze wstępem niżej podpisanego. Obecnie kolej więc na realizację reszty zamierzeń, których celem było zaprezentowanie losów, aktualnego obrazu i stanu polskości oraz sytuacji społeczno-politycznej, a także statusu materialnego Polaków zamieszkałych na Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie, poprzez publikację zebranego i opracowanego materiału autobiograficznego, uzyskanego w rezultacie rozpisanego konkursu. Podjęty w niniejszej publikacji problem badawczy, jest więc naturalną kontynuacją wcześniejszego konkursu skierowanego do Polaków zamieszkałych na Litwie.
Założenia merytoryczne oraz zasady organizacyjne sprecyzowane zostały w odezwie konkursowej i rozkolportowane szeroko w oparciu o bazę adresową Stowarzyszenia „Wspólnota Polska", aparat MSZ, a także za pośrednictwem prasy i telewizji publicznej. Została ona skierowana do wszystkich organizacji grupujących Polaków zamieszkałych na Białorusi, Ukrainie i w Kazachstanie, jak również do wszystkich działających tam parafii rzymsko-katolickich, z prośbą o zapoznanie z jej treścią naszych rodaków. Wraz z nią rozkolportowana została obszerna, anonimowa ankieta socjologiczna, której celem była obiektywizująca weryfikacja treści zawartych w subiektywnej z natury kt&zvj relacji pamiętnikarskiej.
9
W przepisowym terminie wpłynęło 97 prac, z których część napisana została w języku białoruskim (1), ukraińskim (13) i rosyjskim (20), co samo w sobie jest już pewnym wyznacznikiem kondycji polskości na terenach objętych badaniem. W rezultacie, wśród nagrodzonych i wyróżnionych pamiętników, znalazły się także pisane w tych językach.
Spośród nadesłanych prac spełniających przyjęte kryteria, jury pod przewodnictwem profesor Ireny Kostrowickiej wyłoniło w drodze preselekcji 33 najciekawsze prace, które poddane zostały ocenom i dyskusji w celu wyłonienia laureatów nagród i wyróżnień. W rezultacie na posiedzeniu w dniu 12 lipca 2001 roku Jury Konkursu, po kilkugodzinnej dyskusji i analizie prezentowanych przez recenzentów prac, zdecydowało o następujących rozstrzygnięciach:
I nagroda - Eugeniusz Gałkiewicz
II nagroda - Zygmunt Piełuć III nagroda - Maria Sulima
Wyróżnienia:
Anatol Jakowlew, Edward Szczasiuk, Irena Szkopiec
I nagroda - Stefania Moczajło
II nagroda - Bogdan Siwakowski III nagroda - ks. Józef Chromik
Grażyna Dzieniszczyk, Łucja Leonarska, Stanisława Szkoba, Krystyna Wę-gier-Maksymowicz, Ewa Teiner, Ryszard Zieliński.
I nagroda - Bolesław Zagórski
II nagroda - Arkadiusz Formaniuk III nagroda - Swietłana Sobolewska
W związku z faktem, że z Kazachstanu nadeszły tylko trzy prace, zdecydowano przewidziane trzy wyróżnienia przyznać dodatkowo pamiętnikarzom z Ukrainy.
Zgromadzone w czasie konkursu pamiętniki stanowią bardzo interesujący, wszechstronny materiał o charakterze historyczno-socjologicznym, dający głęboką i jednocześnie barwną odpowiedź na sformułowane w apelu konkursowym problemy badawcze. W Konkursie uczestniczyli w przeważającej liczbie Polacy z Białorusi i Ukrainy, znacznie mniej materiałów nadesłano z Kazachstanu.
10
Wpłynęło też kilka pamiętników z innych państw posowieckich jak Uzbekistan, Gruzja czy Rosja, które nie spełniały jednak kryteriów Konkursu.
Wśród pamiętnikarzy przeważają osoby starsze, choć jest też kilka pamiętników osób należących do najmłodszego pokolenia, które dopiero wkroczyło w dorosłe życie, a nawet uczęszczających jeszcze do szkoły. Uczestnikami Konkursu są osoby o różnej profesji i wykształceniu, poczynając od parających się pracą własnych rąk w fabryce czy na polu, poprzez studentów, nauczycieli, a kończąc na profesorach wyższych uczelni czy instytutów badawczych, byłych wysokich oficerach armii, czy dyrektorach wielkich zakładów przemysłowych. Zdecydowanie jednak przeważają osoby słabo wykształcone, piszące na ogół nienawykłą do pióra ręką, często w języku innym niż polski, co z kolei stanowi o walorze dużego autentyzmu.
Należy podkreślić, że Konkurs na „Pamiętniki Polaków na Wschodzie" zakończył się sukcesem, na co bez wątpienia wpłynął fakt ufundowanych przez sponsorów nagród, stanowiących dla autorów istotną zachętę materialną. Niepowodzeniem zakończyło się natomiast badanie empiryczne w postaci ankiety socjologicznej, której celem było zbadanie m.in. stanu świadomości narodowej, stopnia oddziaływania kultury polskiej, a także kwestie związane z sytuacją narodowościową oraz kondycją materialną Polaków w kraju zamieszkania. Niemożliwe było, niestety, zorganizowanie badania uczestniczącego, a bazowanie w tym zakresie na polskich organizacjach społeczno-kulturalnych i parafiach katolickich nie przyniosło oczekiwanego rezultatu.
Spośród nadesłanych pamiętników, przygotowane zostały do druku w postaci dwóch tomów (każdy po ok. 30 arkuszy) prace nagrodzone i wyróżnione, a także ciekawsze spośród pozostałych. Wśród nich 21 pamiętników zostało przetłumaczonych na język polski - 1 z języka białoruskiego, 8 ukraińskiego i 12 rosyjskiego. Wśród nadesłanych prac przeważają rękopisy, zaś pamiętniki mają objętość od kilku do kilkudziesięciu stron, chociaż otrzymaliśmy także jeden rękopis w języku rosyjskim o ogromnych rozmiarach - około 1400 stron dużego formatu, autorstwa Bolesława Zagórskiego. Podkreślić tu należy niezwykłą pamięć autora oraz literackie zacięcie wyzierające z licznych stronic.
W prezentowanym I tomie umieściłem 16 pamiętników, spośród których osiem jest autorstwa kobiet i osiem mężczyzn.
Wśród autorów przeważają osoby starsze - w przedziale wieku 41-50 lat znajduje się jedna osoba, 51-60 - trzy, 61-70 - cztery, 71-80-7 osób, a ponad 80 lat - jedna.
Można stwierdzić, że autorzy są osobami dobrze wykształconymi, bowiem wśród nich tylko dwie osoby mają wykształcenie podstawowe, dwie - średnie, a 11 osób wykształcenie wyższe. W gronie pamiętnikarzy jest aż 3 lekarzy (jedna z autorek z tytułem naukowym profesora), trzech nauczycieli, pracownik naukowy, ksiądz, dwóch inżynierów oraz były wyższy oficer marynarki wojennej.
11
O dramatyzmie losów prezentowanych w niniejszej książce świadczy fakt, że czworo z nich poddanych zostało represjom: dwie osoby skazane zostały na pobyt w łagrze (kopalnia węgla na Kołymie - 10-letni wyrok, karny łagier dla kobiet - 5 lat), 1 osoba znalazła się w więzieniu jako skazaniec polityczny oraz jedna na zesłaniu w Kazachstanie.
Zgodnie z przyjętą metodą, publikowane pamiętniki przedstawiane są w formie oryginalnej (poza tłumaczeniami), wydawca zastosował jedynie niezbędne korekty wynikające z wymogów pisowni i gramatyki. Zabiegi redakcyjne zostały zastosowane jedynie tam, gdzie było to nieodzowne dla jasności i logiki tekstu. W kilku przypadkach dokonano niezbędnych skrótów, które zostały w tekście zaznaczone. W koniecznych przypadkach teksty zostały przez wydawcę opatrzone przypisami.
12
Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Handlowej
KONKURS
na „PAMIĘTNIKI POLAKÓW NA WSCHODZIE (Białoruś, Ukraina, Kazachstan) - LOSY POKOLEŃ"
Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Handlowej, wzorem badań przedwojennych prowadzonych pod kierownictwem wielkiego uczonego Ludwika Krzywickiego, od kilku lat zajmuje się naukowym opracowaniem dziejów emigracji polskiej na Zachodzie. Jednak poza granicami Polski żyje bardzo liczna grupa Polaków, którzy nie zmieniając od pokoleń miejsca pobytu znaleźli się nagle, wbrew swej woli i bez możności wpływania na bieg wypadków, w sytuacji mniejszości narodowej. Dotyczy to rodaków zamieszkujących na dawnych Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej oraz w Kazachstanie.
Instytut Gospodarstwa Społecznego zainteresowany jest głęboko ich losami i dlatego ogłasza wraz z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, Stowarzyszeniem „Wspólnota Polska" oraz Telewizją Polską S.A.
pod wysokim patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Konkurs
na „Pamiętniki Polaków na Wschodzie (Białoruś, Ukraina, Kazachstan) - losy pokoleń"
Prosimy o nadsyłanie wcześniej nie publikowanych prac (bez ograniczenia objętości) w postaci maszynopisu, czytelnego rękopisu lub nagrania na taśmie magnetofonowej w języku polskim, rosyjskim, białoruskim lub ukraińskim do dnia 31 grudnia 2000 r. na adres:
INSTYTUT GOSPODARSTWA SPOŁECZNEGO SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA ul. Wiśniowa 41 02-520 Warszawa
Prosimy również o przekazywanie materialnych pamiątek przedstawiających losy Polaków na Wschodzie - fotografii (wraz z opisem), dokumentów oryginalnych bądź ich kserokopii, listów, zapisków, notatek, wyrobów rąk własnych - np. wykonanych na zesłaniu, w łagrze etc.
Przewidziane są po 3 nagrody główne oraz 3 wyróżnienia dla pamiętnikarzy z Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu:
I nagroda - równowartość 250 dolarów USA II nagroda - równowartość 200 dolarów USA
III nagroda - równowartość 150 dolarów USA
wyróżnienia o wartości równoważnej 100 dolarom USA.
13
O podziale nagród i wyróżnień rozstrzygnie sąd konkursowy, powołany przez organizatorów, który może zdecydować o innym ich podziale.
Nagrodzone, wyróżnione oraz ciekawsze pamiętniki zostaną opublikowane w całości lub we fragmentach. Autorzy prac mogą zastrzec swe nazwiska i adresy do wiadomości jury, a nadesłane prace opatrzyć godłem.
Organizatorów Konkursu interesuje szereg kwestii szczegółowych, które powinny znaleźć odbicie w pamiętnikach:
Jak z biegiem czasu i następującymi zmianami politycznymi kształtował się los pamiętnikarza?
Jaki wpływ miało to na zmianę sytuacji życiowej i bytowej jego i najbliższych?
Interesuje nas polski los w okresie wojny oraz w następnych 50-ciu latach, stosunek ludności niepolskiej do polskości i Polaków, przebieg kształcenia i zdobywania zawodu, idące za tym szansę życiowe, praca zawodowa i osiągnięty status materialny i społeczny, życie osobiste - rodzinne, towarzyskie i kulturalne, udział w życiu politycznym, kulturalnym, oświatowym i religijnym - w ramach organizacji polskich i poza nimi. Prosimy o podzielenie się swymi doświadczeniami, obserwacjami i refleksjami na temat wzajemnych stosunków między Polakami, a także między Polakami i ludnością białoruską, ukraińską, rosyjską i kazachską.
Prosimy o opisywanie wszystkiego, co dotyczy sytuacji Polaków w kraju zamieszkania - doświadczeń osobistych ze stosunków z władzami politycznymi i administracyjnymi, aktywności społeczno-politycznej i problemów dnia codziennego. Prosimy także o opis kontaktów z Polską i ich charakter - wizyty w kraju, kontakty z rodziną oraz więzi podtrzymywane za pośrednictwem prasy, radia i telewizji. Bardzo interesują nas obserwacje i przemyślenia na temat świadomości narodowej i perspektyw w tym zakresie.
Zależy nam bardzo na tym, aby pamiętnik pisany był szczerze i stanowił opis własnych losów z możliwie szerokim uwzględnieniem zarysowanych wyżej problemów. Prosimy nie zrażać się brakiem doświadczenia pisarskiego czy trudnością literackiego i poprawnego gramatycznie wyrażania myśli. Najważniejsze dla nas znaczenie ma autentyzm i zawartość treściowa pamiętnika.
Prosimy również o listy - na każdy postaramy się szybko i wyczerpująco odpisać. Liczny udział naszych Rodaków ze Wschodu w Konkursie przyczyni się do naukowego opisu ich losów i położenia społecznego i politycznego.
Warszawa, maj 1999 r.
Eugeniusz Gałkiewicz
Ur. 26.12.1928 roku w Kopanikach k. Grodna w rodzinie chłopskiej, w czasie okupacji niemieckiej jako młody chłopak wstąpił do AK. Aresztowany 11.01.1946 r. przez NKWD wraz z kolegami z konspiracji, skazany 4.05.1946 r. na 10 lat pozbawienia wolności i 5 lat pozbawienia praw obywatelskich. Karę odbywał w katorżniczych obozach na Kołymie, gdzie pracował w strasznych warunkach w kopalniach węgla. We wrześniu 1956 r. powrócił do Grodna, podjął pracę w budownictwie i ożenił się, wychowali dwóch synów. Wieczorowo ukończył technikum budowlane i do emerytury pracował w zakładach transportu budowlanego. Od 1988 r. współorganizator i działacz Związku Polaków na Białorusi, od 1997 r. prezes Stowarzyszenie Żołnierzy AK przy ZPB. Zmarł w kwietniu 2002 roku.
*
Ja, Eugeniusz Gałkiewicz, syn Wiktora i Emilii, urodziłem się 26 grudnia 1928 roku w małej wioseczce Kopaniki, położonej w dość malowniczym miejscu, między pagórkami z jednej strony, a lasem z drugiej i koleją Wilno - Warszawa między Grodnem i Kuźnicą Białostocką. Zwykła rodzina chłopska, ale bardzo pracowita, 6 hektarów ziemi. Ojciec latem obrabiał ziemię i dorywczo pracował na kolei, zimą w domu naprawiał różne sprzęty, sanie, wozy, chomąta i inny gospodarski sprzęt. Trzymał dużo bydła i trzody, a także miał dużą pasiekę, która przynosiła znaczne dochody. Już w 1919 roku ojciec wstąpił jako ochotnik do wojska polskiego, w 1920 roku brał czynny udział w obronie Warszawy pod dowództwem generała Hallera (chyba i mnie coś dostało się z tych genów), ale o tym dalej. Rodzina praktykująca wiarę katolicką, przy każdej okazji jeździliśmy całą rodziną do kościoła w Kuźnicy, to nasza parafia. Ja do szkoły poszedłem w wieku 6 lat, miałem dobre wyniki i do 1939 roku ukończyłem 6 klas szkoły podstawowej. 1 września 1939 roku miałem iść do gimnazjum w Grodnie, niestety, wojna plany pokrzyżowała. Ja i moje dwie siostry, starsza i młodsza ode mnie od dzieciństwa byliśmy zaangażowani w pracę, pomagaliśmy w polu, paśliśmy krowy i konie, i tak się żyło.
Już na początku 1940 roku, gdy zaczęto wywozić osadników, ojciec, chociaż nie miał nadziału ziemi, ale był dla bolszewików elementem wrogim, żyliśmy cały czas w strachu czekając na wywózkę, nawet byliśmy spakowani, ale
18
z Bożą pomocą i to, że ojciec dawał łapówki to się zwlekało i zostaliśmy na miejscu.
W naszej okolicy przeważnie żyli Polacy, ale gdzieniegdzie i Białorusini, w małych miasteczkach dużo Żydów, na ile ja pamiętam i z opowiadań rodziców do wojny nie było wrogości, nienawiści, przeważnie żyli w zgodzie, jak kto pracował, tak żył. W naszej wsi byli tacy, co mieli 18 hektarów ziemi, pracować nie chcieli, tylko z wędką na rzeczce siedzieli i byli biedni, i u Sowietów byli swoimi ludźmi, nawet gdy zrobili kołchozy, to oni byli kierownikami.
Dopiero, gdy przyszła ta „plaga", wtedy się zaczęło; bo właśnie bardzo dobrze rządzi się według przysłowia „rozdzielaj i rządź" i tak się stało, poszły kłótnie etniczne, donosy itp.
Było takie powiedzonko, że „pierwsi Sowieci byli lepsi, bo krótko byli". Pamiętam dobrze ten dzień 22 czerwca 1941 roku, jak uciekali nawet w bieliźnie i chociaż baliśmy się bombardowania, jednocześnie było jakieś podniecenie. Myśleliśmy, że to już koniec. Chociaż centralna Polska już krwawiła od tego „wyzwolenia", my tego jeszcze nie odczuwaliśmy, dopiero później zobaczyliśmy, że zmieniliśmy jednego kata na drugiego.
Zaczęto działać tym samym sposobem, trzeba było wprzód zniszczyć inteligencję, którą wywozili do portu w Naumowiesach i rozstrzeliwali, zostawić naród bez przywódców, rzucić na kolana, by wyłącznie na nich pracowali. Zaczęły się łapanki młodzieży, wywózka do Niemiec, sam nie spałem w domu zmieniając noclegi. Później trochę się uspokoiło, to trzeba było na miejscu odbywać tak zwane szarwarki - dwa razy na tydzień jechało się furmanką i dwa razy pojedynczo. Z furmanką 1 dzień pracowaliśmy w Todorkowcach, gdzie miała być duża stacja przeładunkowa i stacjonować wojsko, a drugi dzień to łagier jeniecki pod Grodnem, woziliśmy deski z tartaku, starą cegłę z gruzów placu Batorego, to wszystko szło na budowę ziemianek i jeszcze parę furmanek wyznaczano do wywożenia trupów z łagru, czego się zawsze bałem. Jechało się wzdłuż ziemianek, skąd wynoszono trupy jeńców, układano po 5-6 na wozie, nakrywano plandeką i do lasku w zbiorową mogiłę. Gdy jechałem do tej pracy, matka nakładała mi pełne kieszenie chleba, opowiadałem w domu jacy ci jeńcy sowieccy są wycieńczeni i umierają z głodu, jadąc koło drutu rzucałem ten chleb za ogrodzenie, jeńcy rzucali się i podbierali. Parę razy dostałem pałką od Niemca za tę robotę. Wtedy jeszcze nie wiedziałem, że będę całe lata cierpiał głód i będę miał taki sam wygląd - kości owinięte w skórę.
Mój ojciec był zaradnym gospodarzem i miał doświadczenie z pierwszej wojny światowej, gdy wrócił po trzech tygodniach z kampanii wrześniowej 1939 roku, to cały czas miał wysuszone i zakopane w ziemi zboże - gdzieś 1,5 tony, mięso też było schowane przed Niemcami, jak biło się wieprza, to na gardło wieprza zakładali woreczek z mąką, on się dławił i nie krzyczał, to się robiło w nocy.
19
1943 rok - Niemcy stali się więcej agresywni, ponieważ pociągi od czasu do czasu wykolejano, a kolej blisko wsi, las też, w koszarach stała ochrona Niemców, do tego brano z pobliskich wsi, ale bezskutecznie. Pociągi nadal leciały z szyn, partyzantka działała. Mój brat stryjeczny, Stanisław Gałkiewicz z sąsiedniej wsi Łajgabole, u którego często bywałem, był od 1942 roku w AK, w 1944 roku zobaczyłem w jego stodole uzbrojonych żołnierzy w polskich mundurach - to byli partyzanci AK, którzy od czasu do czasu robili wyprawy i znów przychodzili na swoją kwaterę - kryjówkę. Od tego czasu przestano przede mną kryć się i dawano mi drobne zadania jako łącznikowi z coraz szerszym zasięgiem.
Po ukończeniu 16 lat, złożyłem przysięgę na ręce dowódcy kompanii Kazimierza Kuzmickiego - „Kasztana". Ja miałem pseudonim „Sosna". Od tego czasu, pomimo pracy łącznika, brałem udział w szkoleniu i wyprawach w celu zdobycia broni. Przy przeprowadzeniu akcji „Burza", byliśmy w stanie pogotowia, a grupy szturmowe działały najczęściej na kolei - podrywały pociągi, przecinały łączność itp. Po przejściu frontu w 1944 roku i cały 1945 rok organizacja trwała z tym, że zajmowaliśmy się zbieraniem broni, a koledzy ją odbierali i gromadzili, „straszyli" aktywistów, była nadzieja, chociaż Armia Krajowa była już rozwiązana.
W grudniu 1945 roku zaczęły się aresztowania, prawdopodobnie były wsypy. Część zdążyła przejść przez granicę do Polski zieloną ścieżką, inni robiąc papiery wyjeżdżali legalnie, ja też tym sposobem chciałem ją przeskoczyć, lecz za późno, byłem już u nich na liście. Zgarnęli mnie na przejściu granicznym Kuźnica Białostocka i osadzili w więzieniu pogranicza w Grodnie, było to 11 stycznia 1946 roku.
Od tego czasu zaczęło się życie w niewoli. Każdego dnia wzywano na śledztwo, przeważnie w nocy, bito i torturowano, ściany w gabinetach śledczych były we krwi. Moje śledztwo prowadził kapitan Sławin, stawiał koło ściany, brał za włosy i bił o ścianę, dopóki się nie osunąłem na podłogę, powiedział na początku: „nie ważno, że ty się nie przyznajesz, jak ty podpadłeś, to paragraf ci znajdziemy" i tak właśnie wyszło.
Warunki w celi takie, że dzień i noc spokoju nie było, to wzywają na śledztwo, kogoś przyprowadzają zbitego, okrwawionego, leży, stęka i do tego wszy zjadały; przez 10 lat w łagrach widziałem całe tabuny, czasami liczyliśmy od 60 do 100 wszy każdego dnia. Po zakończeniu śledztwa, w połowie kwietnia przerzucono mnie do więzienia centralnego w Grodnie, tu było spokojnie, czekaliśmy już na wyroki. Sądzono nas grupą 27 osób, wraz z naszymi dowódcami.
4 maja 1946 roku odbył się sąd wojennego trybunału wojsk NKWD obwodu grodnieńskiemu. Wyroki: trzy osoby Kazimierz Krzysztopik, Wacław Bruzgo i Stanisław Czeczko skazani na karę śmierci, ich stracono. Trzy osoby - Aleksandr Suchich, Kazimierz Kuzmicki i Stanisław Gałkiewicz po 20 lat katorgi,
20
...
Schowany