Kanon (sztuka) - zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego, lub wszelkich form artystycznych na określonym obszarze.
Najstarszy i najdłużej obowiązujący był kanon sztuki starożytnego Egiptu. W starożytnym Egipcie miał znaczenie religijne i polityczne. Określał ściśle sposób obrazowania człowieka zależnie od hierarchii społecznej. Kanon egipski regulował zasady w malarstwie, rzeźbie i płaskorzeźbie. Ewoluował na przestrzeni trzech tysięcy lat, do końca pozostając przy swoich podstawowych założeniach.
Kanony greckie wiążą się z pojęciem idealnych proporcji i modułem. Do najbardziej znanych kanonów greckich należą:
kanon Polikleta, wg którego wysokość człowieka ma 8 modułów, w tym jeden moduł stanowi wysokość głowy jako 1/8 całego ciała.
kanon Lizypa, wg którego wysokość człowieka ma 9 modułów, w tym głowa to 1/9 całości.
Kanon w starożytnym Rzymie:
wg Witruwiusza wysokość człowieka to 10 modułów, moduł to wysokość głowy mierzona od brody do nasady włosów; z jego rozważań korzystali malarze renesansu.
Hippodamos (ur. ok. 510 p.n.e. w Milecie, zm. po 443 p.n.e.) – urbanista, matematyk i sofista grecki. Rozpowszechnił regularną urbanistykę (zwaną od jego imienia systemem hippodamejskim). Autor traktatu o ukształtowaniu polis. Znany głównie z pism Arystotelesa.
Był synem Euryfonta. Prawdopodobnie był głównym autorem planu odbudowy rodzinnego Miletu ok. 479 p.n.e. po zniszczeniach dokonanych przez Persów. Wkrótce potem został zaproszony do Aten, gdzie na zlecenie Temistoklesa opracował generalny projekt Pireusu (ok. 475 p.n.e.). W uznaniu zasług Hippodamos dostał od Aten dom w Pireusie przy agorze nazwanej jego imieniem. Później (446 p.n.e.) zaprojektował kolonię Turioj na Sycylii, do której się przeniósł około 443 p.n.e. Przypisuje mu się również plan miasta Rodos (jego autorstwo nie jest jednak pewne).
Według Arystotelesa opisał w swoim traktacie idealne miasto na 10 tysięcy mieszkańców podzielonych na trzy klasy (wojowników, rzemieślników i rolników).
Przypisywany Hippodamesowi szachownicowy plan miasta najpewniej nie był jego autorstwa, gdyż już w VII w. p.n.e. był stosowany w Jonii. Najprawdopodobniej Hippodames jedynie rozpowszechnił go w Grecji właściwej.
Był przyjacielem Peryklesa i popierał jego idee społeczne.
Dejnokrates, Dinokrates - architekt i urbanista grecki, działający w drugiej połowie IV wieku p.n.e., pochodzący prawdopodobnie z Rodos i pozostający w służbie Aleksandra Macedońskiego. Był artystą specjalizującym się w przedsięwzięciach monumentalnych i nietuzinkowych.
Źródła i wątpliwości
O Dejnokratesie pisali Witruwiusz, Diodor Sycylijski, Plutarch, Strabon i inni pisarze starożytni. Różni autorzy podają nieco odmienne brzmienie jego imienia. Także Rodos jako miejsce jego pochodzenia podawane jest w wątpliwość, bierze się także pod uwagę Macedonię.
Projekty zrealizowane
Z rozkazu swego mecenasa projektował urbanistyczny plan Aleksandrii oparty na prostokątnej siatce ulic (332 / 331 p.n.e.). Później wzniósł w Babilonie niezwykły, znany z opisu monument apoteozujący Hefajstiona - gigantyczny stos pogrzebowy o wysokości około 58 m, zajmujący powierzchnię 380 m2, kształtem przypominający zigurat, dekorowany z orientalnym przepychem m.in. rzeźbami i reliefami (np. z przedstawieniami Gigantomachii, lwów, byków ze złota), po stosownych uroczystościach strawiony przez ogień. Do projektów zrealizowanych zaliczają się równieżświątynie w Delfach, Delos i innych miastach greckich, a także był współtwórcą tzw. Drugiej Świątyni Artemidy w Efezie, budowana od 334 p.n.e.).
Projekty niezrealizowane
O wielkim rozmachu twórczym Dejnokratesa może świadczyć przedstawiony Aleksandrowi Wielkiemu projekt przekucia góry Atos na posąg będący popiersiem Aleksandra, trzymającym miasto w lewej dłoni i ogromną czarę w prawej, z której zebrane wody strumieni spadałyby kaskadą do morza. Projekt ten jednak nigdy nie doczekał się realizacji. Innym nie zrealizowanym projektem był grobowiec Filipa Macedońskiego, ojca Aleksandra, w formie piramidy, nie zrealizowany na skutek dużych kosztów, jakie pochłonęłaby jego budowa, i przedwczesnej śmierci Aleksandra.
Buleuterion – w starożytnej Grecji (od VI wieku p.n.e.) był to budynek oparty na planie prostokąta, poprzedzony dziedzińcem z kolumnowymi gankami oraz portalem wejściowym, w którym odbywały się zebrania rady (bule). Miał on układ amfiteatralny, a jego dach opierał się na kolumnach.
Wznoszone najczęściej przy agorze buleuteriony były stałym elementem greckich miast.
Eklesiastreon – w starożytnej Grecji gmach, w którym odbywały się posiedzenia rady, zgromadzeń. W wybudowanym w Prienie budynku (około 200 p.n.e.) po raz pierwszy zastosowano konstrukcję łuku nad jednym z okien.
Stoa (gr. στοά) – w architekturze greckiej była to wolno stojąca, wydłużona hala kolumnowa, którą zamykała z tyłu ściana, często zdobiona malowidłami. Stoy były miejscem handlu, ale służyły też do odpoczynku lub wykonywania zadań administracyjnych. Ich podstawowym przeznaczeniem było jednak zapewnienie mieszkańcom greckich miast osłony przed deszczem i żarem słonecznym w miejscach publicznych.
Stoy często obramowywały agorę i były stosowane w palestrach i gimnazjonach.
W architekturze bizantyjskiej była to sala, której dach był podtrzymywywany przez jeden lub kilka rzędów kolumn ustawionych równolegle do tylnej ściany.
Jedną ze słynnych stoi w Atenach była tak zwana ἡ στοὰ ἡ ποικίλη (he stoa he poikile – "stoa malowana, barwna, pstra") niedaleko agory. Została wybudowana przez Kimona około roku 450 p.n.e., a nazwano ją tak dla zdobiących jej ściany barwnych malowideł Polignota, Mikona Panajosa przestawiających sceny bitewne. W stoa poikile nauczał filozof Zenon z Kition i stąd wzięła się nazwa założonej przez niego szkoły filozoficznej – stoicyzm.
Adwokatura (tradycyjnie palestra) - ogół adwokatów i aplikantów adwokackich.
W starożytnym Rzymie, za republiki, adwokatem (łac. advocati) zwano pomocnika strony (który początkowo nie mógł występować zamiast niej) stawiającego wnioski procesowe (łac. postulationes). Advocati cieszyli się prestiżem osobistym oraz posiadali znajomość prawa. Zastępstwo procesowe wykonywali w tym czasie cognitor i procurator. W późniejszym okresie (za dominatu) adwokatura została zorganizowana w przymusową korporację. Funkcja procesowa adwokatów nie zmieniła się, lecz w praktyce byli oni ustanawiani jako zastępcy procesowi (procuratores). Posiadali wykształcenie prawnicze. Przypisani byli do poszczególnych sądów i podlegali władzy danego urzędnika cesarskiego. Swoje wynagrodzenie (honorarium) pobierali od stron zgodnie z taryfą.
W dawnej Polsce palestrą nazywano ogół osób trudniących się zastępstwem procesowym. Palestra uzyskała duże znaczenie już w XVII i XVIII w. do czego walnie przyczyniło się pieniactwo szlachty i przewlekłość procesów sądowych. Prawo procesowe instytucję zastępcy procesowego zna już od XV w. Zawodowe, odpłatne zastępstwo procesowe znano od przeł. XV i XVI w. Przywileje nieszawskie nakazywały dać stronie zastępcę na jej prośbę, jeśli sama nie dawała sobie rady. Początkowo płatnych zastępców procesowych zwano prokuratorami, a ich stanowisko i obowiązki zawodowe określały ordynacje królewskie. Samodzielny zastępca procesowy zwany był patronem, a jego zastępca dependentem.
Tolos (gr. tholos) – ma dwa podstawowe znaczenia:
kamienny grobowiec na planie koła lub zbliżonym do koła, przykryty pozornym sklepieniem kopułowym (grobowiec kopułowy lub grobowiec w kształcie ula), sklepieniem płaskim lub też w ogóle pozbawiony jakiegokolwiek przykrycia. Mógł być to po prostu kopiec ziemi usypany nad pomieszczeniem zawierającym szczątki zmarłego lub zmarłych wraz z wyposażeniem grobowym.
w okresie późniejszym także budowla składająca się z okrągłego naosu otoczonego kolumnadą.
Grobowce tolosowe pojawiły się już w epoce minojskiej, ale największą popularność zyskały w epoce mykeńskiej. Podobne grobowce budowano również w czasach późniejszych w Grecji, Italii, Tracji (tutaj obecnie liczba znanych grobowców kopułowych przekroczyła już 30) oraz w północnym Nadczarnomorzu. Najliczniejszą grupę tolosów znaleźć możemy na terenie Krety w dolinie Mesara i wokół Koumasa w górach Kophinas. Najsłynniejszym tolosem-grobowcem jest tzw. skarbiec Atreusza (znany też jako grób Agamemnona).
W okresie archaicznym zaczęto budować inne budowle na planie koła (np. Prytanejon w Atenach, który służył urzędnikom zwanym prytanami).
W czasach późniejszych tolos był to typ klasycznej świątyni z okrągłym naosem, który otaczała kolumnada (zobacz: rotunda). Jedna z najsłynniejszych takich świątyń znajdowała się w Delfach, a jej pozostałości są obecnie najbardziej charakterystycznym elementem ruin Delf.
Grupa Laokoona – starożytna rzeźba, będąca według części badaczy dziełem greckim z okresu hellenistycznego, według innych – rzymską kopią hellenistycznego oryginału. W związku z tymi wątpliwościami datowanie dzieła jest różne i rozciąga się między II wiekiem p.n.e. a I wiekiem n.e. Istnieje także hipoteza, uznająca Grupę Laokoona za fałszerstwo autorstwa Michała Anioła[2]. Obecnie rzeźba znajduje się w Muzeach Watykańskich (Museo Pio-Clementino).
Dzieło przedstawia historię Laokoona i jego synów, zabitych przez węże morskie. Dzieło przedstawia trzy akty tragedii. Podczas gdy umieszczony z prawej strony starszy syn, znajdujący się jeszcze w sytuacji dającej szansę ratunku, wyobraża początek akcji, a umieszczony po lewej stronie młodszy zginął już w uściskach węży, w ojcu – figurze środkowej – pokazano energię w obliczu nieuchronnej śmierci, obraz pełen wzniosłości i grozy. Dzieło to, poprzez swój patos, wybujałość form, dynamizm, gwałtowne poruszenie, żywą mimikę i podkreślenie muskulatury ciał, stanowi przykład "barokowych" tendencji, występujących w sztuce hellenistycznej.
Grupa Laokoona stanowiła wielokrotnie przedmiot studiów i inspiracji innych twórców, podziwiających jej realizm i ekspresję[1]. Jest zarazem jednym z najsłynniejszych i najbardziej kontrowersyjnych dzieł greckich[4].
Nike z Samotraki – marmurowa rzeźba z okresu hellenistycznego z III lub II wieku p.n.e.. Postać Nike ma 2,40 m wysokości, a ze skrzydłami 3,28 m. Jej twórcą był prawdopodobnie Pytokritos z Rodos. Uważa się, że mogła być symbolem zwycięstw odniesionych przez Rodyjczyków w wojnie z Antiochem III. Prawdopodobnie znajdowała się na dziobie jakiegoś okrętu. Została odnaleziona w 1863 roku na greckiej wyspie Samotraka przez francuskiego archeologa-amatora Charlesa Champoiseau.
Jest to rzeźba o dużej dozie realizmu, co podkreśla chociażby szata, która w tej rzeźbie migocze, gra; wyraźnie widać, że jest albo mokra, albo łopocze na wietrze. Wysunięta do przodu prawa noga i rozpostarte skrzydła nadają postaci harmonijność ruchu.
Nike z Samotraki od 1884 można oglądać w Luwrze w Paryżu.
Ołtarz Pergamoński (zwany Wielkim Ołtarzem) to wolno stojący (nie związany ze świątynią) ołtarz poświęcony Zeusowi i Atenie Zwycięskiej (gr. Nikeforos). Zbudowany został, według projektów Menekratesa z Rodos, w latach (180-160 p.n.e.) w Pergamonie przez Eumenesa II dla upamiętnienia zwycięstwa nad Galatami.
Rzeźba została odkryta przypadkowo 14 stycznia 1506 roku podczas prac w należącej do Felice Fredi winnicy, położonej koło Sette Saie na Eskwilinie[3]. Znalezisko stało się wielkim wydarzeniem w ówczesnym Rzymie, gromadząc tłum gapiów. Wśród nich znajdował się Giuliano da Sangallo, który rozpoznał w zabytku rzeźbę opisaną przez Plutarcha (starożytny pisarz grupę uznał za arcydzieło rzeźby, a jako jej autorów wymienił trzech rzeźbiarzy z Rodos: Agesandera i jego synów, Polidora i Atenadora). Rzeźbę odkupił papież Juliusz II i umieścił ją w Belwederze. Tam została złożona z kawałków, zaś Giovanni Angelo di Montorsoli zrekonstruował w ceramice jej brakujące części. Montorsoli podczas rekonstrukcji dokonał jednak naruszenia pierwotnego układu rzeźby. Postać młodszego syna została przesunięta o około 15° w lewo, a postaciom zmieniono układ rąk[3]. Dopiero gdy w 1906 roku Ludwig Pollak odnalazł marmurowe ramię ojca, usunięto dodatki Montorsoliego i przywrócono rzeźbie jej pierwotny wygląd[3].
Konstrukcja [edytuj]
Wzniesiono go pośrodku dziedzińca na drugim tarasie pergamońskiego akropolu, dzięki czemu można było go podziwiać ze wszystkich stron. Ołtarz miał kształt prostokątnej budowli, otwartej ku zachodowi, o wymiarach 36,4 x 34,2 m, z dwoma wysuniętymi bocznymi skrzydłami, między którymi biegły monumentalne schody o szerokości 20 m. Stopnie schodów zamykały także boki skrzydeł ołtarza. Powyżej cokołu (wysokości 5,5 m) umieszczony był ciągły fryz, zwany Wielkim (wysokość fryzu 2,3 m, długość 120,0 m), przedstawiający sceny walki bogów olimpijskich z Gigantami, Gigantomachię. Na ścianie wschodniej uwieczniono bogów olimpijskich (Zeus, Atena, Artemida); na zachodniej – bogów ziemi i morza, a na południowej – bogów światła (Helios, Eos, Selene). Nad nim umieszczona była jońska kolumnada, złożona z 12 kolumn zamykających od zachodu rodzaj podłużnej sali – przedsionka; w głębi odpowiadało im tyleż pilastrów.
Przez przedsionek przechodzono na, utworzony przez kolumnadę, portykowy dziedziniec wyłożony płytami. Właściwy ołtarz ofiarny znajdował się wewnątrz tego dziedzińca. Niewykończenie pewnych fragmentów oraz widoczny pośpiech w wykonaniu świadczą, że ołtarz prawdopodobnie nie został ukończony przed śmiercią swojego inicjatora – Eumenesa II. Ściany wewnętrzne ołtarza ozdobione były płaskorzeźbami, tworzącymi tzw. Mały Fryz o długości 79 m, opowiadającymi historię z życia Telefosa, syna Heraklesa, uważanego za mitycznego założyciela Pergamonu. Poszczególne sceny z życia Telefosa przedstawiono w porządku narracyjnym.
Wykonane przez kilkunastu artystów rzeźby zdobiące fryz, charakteryzują się niezwykłym realizmem, dynamiką ruchu, którą podkreślają fałdy szat, dramatyzmem treści, oraz misterną techniką wykonania w głębokim reliefie (zwłaszcza w płaskorzeźbach zdobiących ściany boczne budowli).
Znaczenie
Ołtarz zaliczany jest do szczytowych osiągnięć sztuki hellenistycznej. Architektura Ołtarza Pergamońskiego miała wpływ na inne obiekty tego typu, jak np. ołtarz Ateny w Priene i ołtarz Artemidy w Magnezji nad Meandrem, również ozdobione płaskorzeźbami.
Odnalezienie i rekonstrukcja
W późniejszych czasach ołtarz został zniszczony, a materiał wykorzystany przy budowie tzw. murów bizantyjskich (wzniesionych ok. 700). Podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych w latach 1878-1880 przez niemiecką ekspedycję archeologiczną pod kierownictwem Carla Humannana, odkryto płyty pokryte płaskorzeźbami. Elementy ołtarza zostały przewiezione do Berlina. W latach 1911-1930 ołtarz zrekonstruowano. Obecnie jest eksponowany w Muzeum Pergamońskim. W miejscu gdzie znajdował się ołtarz prowadzone są prace archeologiczne.
Wenus z Milo, Afrodyta z Melos, to najsłynniejsza rzeźba bogini Afrodyty.
Została znaleziona przez greckiego wieśniaka Jorgosa w 1820 r. w okolicach teatru na terenie akropolu w Adamas, głównym porcie greckiej wyspy Milos, leżącej w archipelagu Cyklad na Morzu Egejskim. Posąg w imieniu francuskiego ambasadora w Turcji, Markiza de Riviere, kupił francuski żeglarz Jules Dumont d'Urville. Figura miała wówczas ręce. Według legendy straciła je, gdy statek d’Urville’a roztrzaskał się o skały w pobliżu wyspy. Gdy rzeźbę wydobyto, była już w stanie, w jakim zna ją cały świat. Markiz de Riviere sprezentował Wenus Ludwikowi XVIII. Od 1821 r. posąg znajduje się w Luwrze.
Figura wykonana jest z marmuru paryjskiego (z wyspy Paros). Ma 2,04 metra wysokości. Półnaga bogini ma szatę opuszczoną poniżej bioder (podobnie jak Wenus wyżymająca włosy z Muzeum Watykańskiego). Lewa noga jest na czymś wsparta. Przypuszcza się, że na żółwiu. Kiedyś w lewej ręce trzymała prawdopodobnie jabłko, a ręka trzymająca jabłko była wsparta na kolumnie, aby podtrzymywać ciężar.
Rzeźba aleksandryjska to także nurt naturalistyczny ukazujący ludzi starych, kalekich. Najbardziej znane rzeźby to postać starego mężczyzny i starej pijanej żebraczki (autorem pijanej żebraczki jest Myron z Teb).
Jest to rzeźba anonimowego twórcy ze szkoły rodyjskiej z około 150 – 125 p.n.e. , niektórzy przypuszczają, że twórcą mógł być Agesandros z Rodos. Ma charakter kompilacyjny. Naśladuje Wenus z Kapui (IV wiek p.n.e.), która z kolei jest naśladownictwem Afrodyty Lizypa.
] SZOK! TEGO NIE MA W WIKIPEDII!!!
Maarta91