Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR, ros. Коммунистическая партия Советского Союза - КпСС), ostatnia nazwa partii komunistycznej (monopartia), rządzącej w Rosji i ZSRR od 1917 do 1991 roku. Partia powstała - pod nazwą Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (bolszewików) SDPRR(b) - jako odłam socjaldemokracji rosyjskiej SDPRR na jej II Zjeździe w 1903, na którym zwolennicy Lenina uzyskali większość; pozostali delegaci dali początek partii mienszewików. Bolszewicy głosili hasła rewolucji socjalnej oraz obalenia caratu i wprowadzenia demokratycznej republiki. Wzięli udział w Rewolucji 1905 roku, której upadek osłabił działalność partii i zmusił najwybitniejszych działaczy (Lenin, Grigorij Zinowiew) do emigracji. Podczas I wojny światowej zajęli antywojenne stanowisko, szukając poparcia u pacyfistycznie nastawionych socjaldemokratów europejskich (Konferencja Zimmerwaldzka).
Po rewolucji lutowej w Rosji uzyskała możliwość legalnego działania. Nie zrezygnując z propagandy antywojennej umacniała swoje pozycje wśród robotników oraz żołnierzy frontowych (korzystając z wsparcia niemieckiego). Była organizatorem i główną siłą sprawczą rewolucji październikowej. Po krótkim okresie koalicji z partią lewicowych socjalistów-rewolucjonistów (eserów) zaprowadziła w Rosji rządy dyktatorskie i terrorystyczne (ustrój ten określano jako dyktatura proletariatu). W 1918 roku zmieniła nazwę na Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) RKP(b), co symbolizowało zerwanie z socjaldemokracją i realizację radykalnego programu rewolucyjnych przekształceń - zbudowania bezklasowego (komunistycznego) społeczeństwa. RKP(b) i partie o podobnym programie utworzyły w 1919 roku Międzynarodówkę Komunistyczną, która istniała do 1943 roku.
Rewolucja odniosła połowiczny sukces: udało się ustanowić tzw. władzę radziecką na całym terytorium Rosji, Zakaukaziu i znacznych obszarach Ukrainy i Białorusi, stłumić wystąpienia "kontrrewolucyjne" (do których zaliczano wszelkie działania antyrządowe - stąd partią kontrrewolucyjną obwołano także niezgadzających się z terrorem mienszewików), zbudować siły zbrojne (Armia Czerwona), która zwyciężyła przeciwników nowej władzy ("biali") oraz wspierające je oddziały interwencyjne (Wojna domowa w Rosji). Jednocześnie program rozpętania rewolucji światowej i "wyzwolenia" Europy (wojna polsko-bolszewicka) poniósł fiasko, a eksperymenty ekonomiczne (komunizm wojenny) doprowadził do załamania gospodarczego i klęski głodu w latach 1920-1922, a także licznych powstań, co zmusiło władze do przywrócenia reglamentowanej gospodarki rynkowej (NEP) w 1921 roku. Partia w 1922 skonsolidowała swoją władzę tworząc z rządzonych przez siebie republik nowe państwo - ZSRR. W 1925 roku zmieniła nazwę na Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) - WKP(b).
W latach 1917-1922 uformowała się swoista organizacja partii. Najwyższą władzę stanowił zjazd partii, który wybierał Komitet Centralny. Rozwiązywaniem bieżących politycznych zajmowało się Biuro Polityczne. W miarę jak partia zaczynała kontrolować coraz więcej aspektów działalności państwa, a także gospodarkę, coraz większego znaczenia nabierał aparat partyjny. Partia (de facto jej aparat) decydowała o rozmieszczeniu zaufanych ludzi na ważnych stanowiskach poprzez system "rekomendacji" (tzw. nomenklatura), kontrolowała Armię Czerwoną poprzez komisarzy (politruków), sprawowała nadzór nad tajną policją (CzeKa). W konsekwencji aparat uzyskał także kontrolę nad wyborem władz partyjnych i wewnątrzpartyjna demokracja przybrała fasadowy charakter. Do 1921 roku w partii istniały frakcje opozycyjne, jednak w obawie o jedność wprowadzono na X Zjeździe w 1921 roku zakaz działalności frakcyjnej. Uchwała ta następnie stała się podstawą do usuwania wszystkich niezgadzających się z "linią generalną", czyli polityką KC. Władzę aparatu umocniło wprowadzenie w 1922 stanowiska sekretarza generalnego KC RKP(b), którego funkcja początkowo była ograniczona do kierowania bieżącą pracą pracowników aparatu obsługujących KC. Stanowisko to objął Józef Stalin.
Choroba i śmierć (21 stycznia 1924)niekwestiowanego przywódcy partii - Lenina spowodowały walkę o władzę w partii. Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina - Grigorij Zinowiew i Lew Kamieniew w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii Trockiego. Następnie Stalin usunął Zinowiewa i Kamieniewa w sojuszu ze zwolennikami NEPu - Nikołajem Bucharinem, Aleksiejem Rykowem i Michaiłem Tomskim. W 1929 sojusz ten upadł, a rządy przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzeniu gospodarki planowej i uprzemysłowieniu kraju. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte o terror i pracę przymusową (GUŁAG), a także o propagandę wychwalająca Stalina i "generalną linię" partii.
Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego "zjazdem zwycięzców") niemożliwe była jakiekolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o złe zamiary. "Wielka czystka", którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowiewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako "odchylenie lewicowe"), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako "odchylenie prawicowe"), a na końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność. Przez pewien czas głównym narzędziem władzy było NKWD, a miejsce dawnego aparatu zajęli młodzi karierowicze, w obawie o swoje życie ślepo posłusznych Stalinowi i nie wyznający żadnych przekonań.
Momentem zwrotnym w historii partii (w 1952 przemianowanej na Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego - KPZR) była śmierć Stalina 5 marca 1953 roku. W walce o władzę zwyciężył Nikita Chruszczow, który objął nowy urząd pierwszego sekretarza KC, będącego faktycznym przywódcą partii i państwa. Postanowił on dokonać pewnej liberalizacji systemu ("odwilż"). Na XX zjeżdzie KPZR w 1956 roku wygłosił referat, określający rządy Stalina jako "kult jednostki", oskarżający go o odejście od "leninowskich norm" oraz rehabilitujący niektóre jego ofiary. Destalinizacja została zaakceptowana przez większą część aparatu, a próba obalenia Chruszczowa w 1957 roku przez stalinowców (Wiaczesława Mołotowa, Łazara Kaganowicza i Georgija Malenkowa) nie powiodła się. Jednak reformy nie poszły daleko, ponieważ realizowali je dawni pracownicy stalinowskiego aparatu (z którego zresztą wywodził się sam Chruszczow). Niektóre nieprzemyślane działania Chruszczowa (np. jego obietnica "zbudowania" komunizmu do 1980 roku) spowodowały utratę poparcia aparatu i obalenie w przewrocie pałacowym w 1964 roku.
Lata 1964-1985 określa się jako "okres zastoju". Nowy sekretarz generalny - Leonid Breżniew - zamierzał prowadzić wielkomocarstwową politykę, natomiast w ZSRR konserwować stworzony przez Stalina system polityczny i gospodarczy. Ten jednak szybko murszał, a ideologia partii (materializm dialektyczny) była coraz mniej atrakcyjna dla młodych ludzi. Partia mogła metodami policyjnymi prześladować opozycję demokratyczną ("dysydentów"), ale nie potrafiła przekonać do sensowności swojej polityki. W partii formowały się dwie opcje: "reformatorska", nawiązująca do idealizowanej opozycji "starych bolszewików" przeciwko rządom Stalina oraz "konserwatywna", dążąca do przywrócenia stalinowskich metod sprawowania władzy oraz wprowadzenia w ideologii nacjonalistycznej nuty. Po śmierci Breżniewa, po krótkotrwałych rządach Jurija Andropowa i Konstantina Czernienki do władzy w 1985 doszedł umiarkowany zwolennik reformowania systemu - Michaił Gorbaczow.
Rządy Gorbaczowa (pierestrojka) cechowało lawirowanie między "reformatorami", domagającymi się głębszych reform a "konserwatystami", żądającymi ich zaniechania. Wprowadzone przez Gorbaczowa reformy: zwłaszcza wprowadzenie "jawności" (głasnost' - ograniczenie cenzury) i elementów demokracji podważyło władzę KPZR. Społeczeństwo dowiedziało się o zbrodniach związanych z rządami bolszewików, także w czasach oficjalnie gloryfikowanego Lenina oraz zweryfikowało propagandowe tezy o wysokim poziomie życia w porównaniu z krajami zachodnimi. Niemożność znalezienia lekarstwa na pogłębiający się kryzys gospodarczy do reszty pogrzebała autorytet władz. Gorbaczow nie zadowolił żadnej z partyjnych frakcji: "reformatorzy" (Borys Jelcyn, Eduard Szewardnadze) stopniowo opuścili partię, tworząc nowe polityczne organizacje; natomiast "konserwatyści" obwiniali go o upadek władzy i postanowili usunąć. Nieudany przewrót dokonany przez zastępującego Gorbaczowa Gienadija Janajewa 19 sierpnia 1991 roku przypieczętował utratę władzy przez KPZR. Decyzją parlamentu rosyjskiego z 28 sierpnia KPZR została zakazana, a jej majątek - zasekwestrowany. Później w wielu dawnych republikach ZSRR powstało wiele partii, uznających się za spadkobierców KPZR. Największą z nich jest reaktywowana w 1993 Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej KPRF.
) działacz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i polityk ZSRR.
Karierę rozpoczął na Ukrainie w latach 30 jako działacz Komsomołu, a później partyjny propagandysta. W czasie wojny komisarz polityczny w Armii Czerwonej na Froncie Południowym (później jego udział w wojnie był wyolbrzymiony i nadano mu nawet w 1976 stopień marszałka, czyniąc jednocześnie naczelnym zwierzchnikiem sił zbrojnych), następnie pierwszy sekretarz KPZR w tzw. republikach związkowych (Ukraina 1946-50, Mołdawia 1950-52, Kazachstan 1955-56). Sekretarz Komitetu Centralnego KPZR od 1956, od 1957 członek jej prezydium. Za rządów Chruszczowa przewodził grupie działaczy partyjnych niezadowolonych z polityki Chruszczowa.
W 1964 roku stanął na czele zamachu stanu, w którego wyniku Chruszczow został odsunięty od władzy. Breżniew objął wówczas urząd I sekretarza KC KPZR (od 1966 generalnego sekretarza KC KPZR). Współspiskowcy stanęli na czele rządu (Kosygin), dyplomacji (Gromyko), ideologii (Susłow). Jego rządy charakteryzowało w polityce wewnętrznej zatrzymanie destalinizacji, rezygnacja z eksperymentów gospodarczych i ustrojowych ery Chruszczowa, walka z antykomunistycznymi dysydentami z użyciem wszystkich środków (rygorystyczna cenzura, powszechna inwigilacja, skrytobójstwa, szpitale psychiatryczne dla opozycjonistów), ukrywanie niepowodzeń i narastających trudności poprzez propagandę. Nie zdecydowano się jednak przywrócić masowego terroru czasów Stalina. Ideologowie ZSRR nazywali państwo Breżniewa takimi określeniami jak "rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne", albo "realny socjalizm", ale później zostało mu nadane miano "epoki zastoju".
W polityce zagranicznej Breżniew łączył dążenie do ograniczenia "zimnej wojny" (deténte - układy rozbrojeniowe z USA, Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) z tłumieniem ruchów antykomunistycznych w państwach socjalistycznych (interwencja w Czechosłowacji 1968, groźba interwencji w Polsce w 1980-81) oraz tzw. eksportem rewolucji w Trzecim Świecie (Etiopia, Mozambik, Angola, Afganistan). Jednocześnie pogorszył stosunki z ChRL, co doprowadziło do krótkotrwałych starć zbrojnych. W 1979 rozpoczął interwencję w Afganistanie, która spowodowała powstanie antykomunistycznej partyzantki oraz przebudzenie islamskie i narodowe w wielu republikach radzieckich, była ostatecznie jednym z przyczyn upadku ZSRR, natomiast sponsorowanie proradzieckich reżimów (Wietnam, Kuba), partii komunistycznych i ruchów lewicowych na całym świecie było wielkim obciążeniem dla słabnącej i nieefektywnej upaństwowionej gospodarki planowej. Gospodarka wykazywała coraz niższą stopę wzrostu, coraz trudniej jej było udźwignąć koszty "wyścigu zbrojeń", prestiżowych dokonań (loty kosmiczne, Olimpiada w roku 1980) oraz rozbudzonych apetytów konsumpcyjnych.
Z czasami Breżniewa wiąże się także poczucie bezkarności skorumpowanych i niekompetentnych aparatczyków oraz KGB-istów, którzy patronowali różnym nielegalnym interesom (skorumpowanie rodziny Breżniewa ujawnił jego następca Andropow). Sam Breżniew w coraz mniejszym stopniu kontrolował sytuację, gdyż stan jego zdrowia, w tym sprawność umysłowa, stale się pogarszała.
Czterokrotnie nagrodzony tytułem Bohatera Związku Radzieckiego i medalem "Złotej Gwiazdy".
Leonid I. BREŻNIEW, urodził się w 1906 r. W latach 1946–50 I sekretarz partii na Ukrainie, 1950–52 w Mołdawii, 1952–56 w Kazachstanie. Od 1957 r. członek Prezydium KC Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Od 1966 r. sekretarz generalny KC KPZR. Prowadził politykę ograniczonego odprężenia w stosunkach z Zachodem, zarazem kontynuując politykę imperialną w różnych rejonach Trzeciego Świata. Wobec państw sąsiednich stosował zasadę tzw. ograniczonej suwerenności. Był odpowiedzialny za interwencję zbrojną w Czechosłowacji w 1968 r. i w Afganistanie w 1979 r. W polityce wewnętrznej prowadził wzmożone represje wobec dysydentów, spowodował nasilenie korupcji. Zmarł w 1982 r.
Leonid Ilicz Breżniew, Леонид Ильич Брежнев, (urodzony 19 grudnia 1906 - zmarł 10 listopada 1982) działacz Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego i polityk ZSRR.
Karierę rozpoczął na Ukrainie w latach 30 jako działacz Komsomołu, a później partyjny propagandysta. W czasie wojny komisarz polityczny w ...
mocnyonion