kognitywistyka-wstep.pdf

Tytuł: Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

Autor: Grzegorz Borawski

Recenzent: dr hab. Andrzej Chmielecki

Źródło: http://www.kognitywistyka.net / mjkasperski@kognitywistyka.net

Data publikacji: 12 XII 2005

Pragn ę zło Ŝ y ć serdeczne podzi ę kowania dr hab. Andrzejowi

Chmieleckiemu, którego wykłady zainteresowały mnie

problematyk ą filozofii umysłu, za opiek ę merytoryczn ą i

u Ŝ yczenie niezb ę dnej literatury oraz za wiele cennych uwag,

dzi ę ki którym niniejsza praca zyskała swój ostateczny kształt.

Wst ę p

W latach pi ęć dziesi ą tych XX wieku, w wyniku rozwoju techniki komputerowej oraz

pojawienia si ę nowych idei w j ę zykoznawstwie (Chomsky), ukształtowała si ę dziedzina

bada ń oparta na idei tak zwanych „my ś l ą cych maszyn”. Dziedzin ę t ę okre ś la si ę mianem

Sztucznej Inteligencji .

Mo Ŝ na rozró Ŝ ni ć dwa wymiary Sztucznej Inteligencji: operacyjny i ideologiczny. Wymiar

operacyjny odnosi si ę do działa ń maj ą cych na celu praktyczne i teoretyczne korzy ś ci,

wynikaj ą ce z prowadzonych bada ń . W tym aspekcie Sztuczna Inteligencja odnosi sukcesy i

mo Ŝ e znacznie poszerzy ć zakres ludzkich mo Ŝ liwo ś ci poznawczych, przyczyniaj ą c si ę tym do

rozwi ą zania wielu trudnych problemów (chocia Ŝ by tych, które wi ąŜą si ę z wykonywaniem

skomplikowanych operacji medycznych).

Badania nad sztuczn ą inteligencj ą 1 mog ą budzi ć w ą tpliwo ś ci tylko w przypadku, gdy nadaje

si ę im cel ideologiczny, gdy cele poznawcze i praktyczne ust ę puj ą miejsca pragnieniu

stworzenia artefaktu, który pewnymi sprawno ś ciami mógłby nie tylko przypomina ć Ŝ ywe

stworzenia, ale nawet przewy Ŝ szy ć człowieka pod wzgl ę dem zdolno ś ci intelektualnych.

W niniejszej pracy nie b ę d ę poruszał kwestii zwi ą zanych z operacyjnym, czy technicznym

wymiarem bada ń nad sztuczn ą inteligencj ą , lecz skupi ę si ę na najwa Ŝ niejszych

ideologicznych trudno ś ciach Sztucznej Inteligencji. Wynikaj ą one w du Ŝ ej mierze z

Wprowadzam tu rozró Ŝ nienie zaproponowane przez M.J. Kasperskiego: „termin pisany wielk ą liter ą (Sztuczna

Inteligencja) okre ś la ć b ę dzie dziedzin ę bada ń (…), a oddany małymi literami (…) – przedmiot jej bada ń ” – M.J.

Kasperski, Sztuczna Inteligencja , Helion, Gliwice 2003, s. 20.

G. BORAWSKI, Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

unaukowienia koncepcji umysłu, a wi ąŜą si ę z takimi zagadnieniami, jak problem

obliczalno ś ci zjawisk mentalnych, czy jako ś ciowy aspekt ich tre ś ci.

Według mnie, punktem wspólnym tych trudno ś ci jest bł ę dne poj ę cie rozumienia, zbyt

szerokie poj ę cie umysłu (jako wszystkiego, co nie-fizyczne) przy jednoczesnym ograniczeniu

poj ę cia my ś lenia do czynno ś ci umysłowych zwi ą zanych z przetwarzaniem symboli. Nie

mo Ŝ na równie Ŝ pomin ąć wagi teoretycznego spadku po tych koncepcjach psychologicznych,

które same borykały si ę z wieloma problemami.

S ą to zagadnienia wchodz ą ce w zakres filozofii umysłu, podejmowane w ostatnich

kilkudziesi ę ciu latach przez wielu filozofów, do których odnosz ę si ę w tej pracy. Ukazuj ę w

niej najwa Ŝ niejsze koncepcje, które przyczyniły si ę do ukształtowania ideologicznych

podstaw Sztucznej Inteligencji. Ideologi ę pojmuj ę tu jako pozamerytorycznie uwarunkowany

zespół przekona ń opisuj ą cych rzeczywisto ść , wła ś ciwy danej grupie ludzi i kierunkowi

prowadzonych przez nich bada ń . Przekonania te utrzymywane s ą zwykle z powodów innych,

ni Ŝ racje poznawcze. Zwolennicy ideologii mog ą kierowa ć si ę na przykład własnym

interesem i irracjonalnymi pragnieniami realizowania swych marze ń ; mog ą tak Ŝ e opiera ć si ę

na sile autorytetów, nie przyjmuj ą c do wiadomo ś ci, Ŝ e nawet wybitny filozof mo Ŝ e si ę myli ć .

Dlatego te Ŝ ideologia, tworz ą ca pewien obraz ś wiata, prezentuje równie Ŝ wizj ę przyszło ś ci,

która jest w mniejszym lub wi ę kszym stopniu „upi ę kszona”. Wizja ta pozwala wyznawcom

ideologii wyznacza ć cele, które maj ą uzasadnia ć okre ś lone działania. I z tym wła ś nie mamy

do czynienia w przypadku, gdy pominiemy praktyczne przesłanki prowadzenia bada ń nad

sztuczn ą inteligencj ą .

Czy jest mo Ŝ liwa realizacja „upi ę kszonej” wizji przyszło ś ci, w której my ś l ą ce komputery

b ę d ą we wszystkim wyr ę cza ć człowieka? A mo Ŝ e my ś l ą ce maszyny b ę d ą stanowi ć dla ludzi

zagro Ŝ enie? Czy komputery w ogóle mog ą my ś le ć ? B ę d ę d ąŜ ył do udzielenia odpowiedzi na

ostatnie z wymienionych pyta ń . Wymaga to si ę gni ę cia do korzeni, na których wyrosła

ideologia Sztucznej Inteligencji, czemu po ś wi ę cona jest cała pierwsza cz ęść pracy.

Centralnym problemem w filozofii umysłu jest wyja ś nienie relacji zachodz ą cych mi ę dzy tym,

co umysłowe a tym, co fizyczne. Aby ukaza ć , jak doszło do sformułowania tego problemu,

przedstawiam staro Ŝ ytn ą koncepcj ę relacji duszy i ciała, dokonuj ą c tego na przykładzie

dwóch wybitnych filozofów: Platona i Arystotelesa. Wybór ten nie jest przypadkowy. Platon

wyraził bowiem my ś l wa Ŝ n ą w polemice z ideologi ą Sztucznej Inteligencji, natomiast

Arystoteles bywa uznawany za prekursora funkcjonalizmu, stanowi ą cego swego rodzaju

szkielet tej ideologii. Sformułowan ą przez Stagiryt ę koncepcj ę duszy rozumnej mo Ŝ na uzna ć

za podstaw ę przedstawionej w ostatnim rozdziale definicji my ś lenia, a ponadto, bez tej

koncepcji, nie narodziłby si ę prawdopodobnie kartezja ń ski racjonalizm.

Nowo Ŝ ytny racjonalizm dał pocz ą tek rozwa Ŝ aniom, których nie sposób pomin ąć , je ś li chce

si ę pozna ć korzenie filozofii umysłu. Dualistyczna wizja istoty ludzkiej, jak ą zaprezentował

Kartezjusz, okazała si ę inspiruj ą ca dla wielu filozofów, którzy zmagali si ę z pytaniami

dotycz ą cymi relacji zachodz ą cych mi ę dzy substancj ą duchow ą a cielesn ą .

Je ś li kartezja ń ski interakcjonizm uzna si ę za teori ę w ą tpliw ą (a tak wła ś nie czyniono), to

pozostaj ą jeszcze trzy mo Ŝ liwo ś ci ustalenia tych relacji. Mo Ŝ na mianowicie przyj ąć , Ŝ e byty

materialne i duchowe współdziałaj ą , wzajemnie na siebie nie oddziałuj ą c, czego przykładem

jest paralelizm psychofizyczny Malebranche’a. Mo Ŝ na tak Ŝ e stwierdzi ć , Ŝ e dusza ma wpływ

na ciało, ale substancja materialna nie ma zdolno ś ci oddziaływania na to, co duchowe.

G. BORAWSKI, Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

Stanowisko takie okre ś la si ę mianem animizmu, za ś jego przeciwie ń stwem jest

epifenomenalizm.

Innym podej ś ciem do problemu psychofizycznego jest zaprzeczenie temu, Ŝ e dusza i ciało

istniej ą jako odr ę bne substancje. Uczynił tak Spinoza, uznaj ą c my ś lenie i rozci ą gło ść za dwa

z wielu atrybutów jedynej substancji doskonałej, boskiej. Mo Ŝ na jednak tak Ŝ e zaprzeczy ć

istnieniu substancji duchowej, czego przykładem jest monizm materialistyczny Hobbesa.

Materializm, ukazany w ś wietle koncepcji przedstawionej przez Spinoz ę , przyczynił si ę do

nowego sformułowania problemu psychofizycznego. Współcze ś nie nie bierze si ę ju Ŝ pod

uwag ę istnienia substancji duchowej, a stawia si ę pytania dotycz ą ce relacji zachodz ą cych

pomi ę dzy własno ś ciami umysłowymi a własno ś ciami fizycznymi. W miejsce dualizmu

substancjalnego pojawił si ę dualizm własno ś ci.

W pracy tej przedstawiam równie Ŝ stanowisko przeciwne materializmowi, co uwa Ŝ am za

niezb ę dne dla ukazania genealogicznych i ideologicznych podstaw Sztucznej Inteligencji.

Chodzi mianowicie o monadologi ę Leibniza, a przede wszystkim o jego koncepcj ę „maszyny

my ś l ą cej”, funkcjonuj ą cej na podstawie uniwersalnego systemu j ę zykowego, który w pełni

podlega zasadom arytmetyki. Tkwi ą ca w pomysłach Leibniza idea gramatyki uniwersalnej i

mechanicystyczna wizja człowieka, jak ą zaprezentował mi ę dzy innymi La Mettrie, stały si ę

inspiracj ą dla teoretyków Sztucznej Inteligencji.

Du Ŝ e znaczenie w tej kwestii nale Ŝ y równie Ŝ przypisa ć reprezentacjonizmowi Locke’a oraz

asocjacjonizmowi Hume’a. Koncepcje te przyczyniły si ę do powstania kognitywistyki oraz

funkcjonalistycznej koncepcji umysłu. Warto tu jednak zaznaczy ć , Ŝ e nie chodzi o nurt zwany

funkcjonalizmem , który pojawił si ę w psychologii i kojarzony jest zwykle z jego twórc ą ,

Johnem Dewey’em (1859–1952) albo psychologiem i filozofem, Williamem Jamesem (1842–

1910). Funkcjonalizm psychologiczny w tym uj ę ciu kładł nacisk na problem funkcjonowania

organizmu w ś rodowisku i interakcji człowieka z jego otoczeniem. W niniejszej pracy

zajmuj ę si ę funkcjonalizmem, który narodził si ę w połowie XX wieku, jako koncepcja

filozoficzna, nawi ą zuj ą ca mi ę dzy innymi do behawioryzmu, któremu po ś wi ę cam osobny

rozdział. Dopiero na bazie tego stanowiska oraz nadmienionego funkcjonalistycznego

podej ś cia w psychologii, narodził si ę funkcjonalizm, traktowany jako odr ę bna teoria naukowa

(psychofunkcjonalizm).

Nie chodzi zatem w tej pracy o funkcjonalistyczny nurt w psychologii, lecz o funkcjonalizm

w filozofii umysłu i funkcjonalizm uj ę ty jako teoria psychologiczna, a przede wszystkim, jako

ideologiczna podstawa dla prowadzenia bada ń nad sztuczn ą inteligencj ą , czerpi ą ca w du Ŝ ej

mierze z komputacyjnych koncepcji Alana Turinga i lingwistyki Noama Chomsky’ego. Nie

bez powodu wi ę c spora cz ęść pracy zawiera tre ś ci dotycz ą ce ró Ŝ nych odmian funkcjonalizmu

i problemów, które ta teoria wnosi do ideologii Sztucznej Inteligencji.

W funkcjonalizmie uwidacznia si ę podstawowy podział, jakiemu podlega fizykalizm, czyli

współczesna materialistyczna wizja ś wiata. Mechanicyzm i tak zwan ą teori ę identyczno ś ci

nale Ŝ y zaliczy ć do redukcjonistycznej odmiany materializmu, uto Ŝ samiaj ą cej własno ś ci

umysłowe z fizycznymi. Alternatywn ą odmian ą materializmu jest fizykalizm

nieredukcjonistyczny, dla którego dualizm własno ś ci stanowi taki sam problem, jak dualizm

substancjalny dla filozofów nowo Ŝ ytnych. Próbuje si ę go rozwi ą za ć na ró Ŝ ne sposoby.

Postuluje si ę mi ę dzy innymi, Ŝ e własno ś ci umysłowe s ą nadbudowane na fizycznych i w ten

sposób od nich zale Ŝ ne. Jest to zgodne z teori ą superweniencji, której konsekwencj ą jest

G. BORAWSKI, Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

jednak epifenomenalizm własno ś ci mentalnych. Aby takich konsekwencji nie ponosi ć , mo Ŝ na

za emergentystami przyj ąć , Ŝ e własno ś ci umysłowe, jako „wyłaniaj ą ce si ę ” z własno ś ci

fizycznych, oddziałuj ą przyczynowo na to, co fizyczne. Mo Ŝ na równie Ŝ uzna ć , Ŝ e zdarzenia

mentalne superweniuj ą na fizycznych, ale tylko w ten sposób, Ŝ e stanowi ą ich nie-naukowy

opis. Jest to twierdzenie zgodne z zasadami monizmu anomalnego. Mamy wtedy do czynienia

ze swego rodzaju „epifenomenalizmem poj ę ciowym”. Wymienione teorie stanowi ą

uzupełnienie funkcjonalistycznej koncepcji umysłu, le Ŝą c tym samym u podło Ŝ a ideologii

Sztucznej Inteligencji.

W drugiej cz ęś ci pracy odnosz ę si ę ju Ŝ bezpo ś rednio do problematyki zwi ą zanej z

„my ś l ą cymi maszynami”. Za przedmiot rozwa Ŝ a ń obieram przy tym wył ą cznie maszyny

cyfrowe. Najpierw, przedstawiaj ą c podstawowe argumenty przeciw Sztucznej Inteligencji, nie

wykraczam poza obr ę b rozwa Ŝ a ń daj ą cych si ę uj ąć jako „semiotyczne”. Nast ę pnie, w trzeciej

cz ęś ci, posiłkuj ą c si ę koncepcj ą umysłu opart ą na pewnej wersji teorii informacji i ukazuj ą c

zasadnicze ró Ŝ nice mi ę dzy komputerem a ludzkim umysłem, odpowiadam na najbardziej

dra Ŝ liwe dla ideologów Sztucznej Inteligencji pytanie: czy maszyny mog ą my ś le ć ?

Cz ęść I

Genealogia Sztucznej Inteligencji

Rozdział I

Od duszy do obliczania

1.1. Relacja duszy i ciała w filozofii staro Ŝ ytnej

1.1.1. Platon

Słynne jest plato ń skie uj ę cie ciała jako wi ę zienia dla duszy 2 . Taka koncepcja nakazuje

uwa Ŝ a ć dusz ę za byt, który mo Ŝ e si ę oddzieli ć od ciała. Jak twierdzi Giovanni Reale, Platon

nigdy nie zarzucił dualistycznej koncepcji relacji zachodz ą cych mi ę dzy dusz ą a ciałem, co

mo Ŝ na wyja ś ni ć tym, Ŝ e do koncepcji tej „oprócz składnika metafizyczno-ontologicznego

dochodzi religijny składnik orfizmu, który strukturalne rozró Ŝ nienie mi ę dzy dusz ą

(=nadzmysłow ą ) i ciałem (=zmysłowym) przekształca w strukturaln ą opozycj ę ” 3 .

Tradycyjna wykładnia platonizmu opiera si ę na dosłownej, mitologicznej interpretacji nauk

„pisanych” Platona. Według tej wykładni, obiektywnie i odr ę bnie istniej ą ś wiat idei i wtórny

wobec niego ś wiat rzeczy zmysłowych; idee stanowi ą wzorce dla rzeczy zmysłowych; ś wiat

„Ci, którzy kochaj ą nauk ę , poznaj ą , Ŝ e filozofia dusz ę ich znajduje po prostu zwi ą zan ą i przyrosł ą do ciała, i

przymuszon ą ogl ą da ć byty przez ciało niby przez kraty wi ę zienia: dusza ich nie mo Ŝ e patrze ć sama przez si ę i w

tej ciemnocie swojej wije si ę i widzi, jak straszne jest to wi ę zienie, w którym j ą Ŝą dze trzymaj ą , a sam wi ę zie ń

pomaga własne zacie ś nia ć kajdany – (…) bł ę du pełne jest poznanie przez oczy i pełne bł ę du owo przez uszy i

przez inne wra Ŝ enia zmysłowe, (…) a co by za czyim ś po ś rednictwem dostrzegła, tu takie, a tam inne, tego niech

za Ŝ adn ą prawd ę nie uwa Ŝ a. Takim jest wszystko to, co zmysłami dostrzegalne i widzialne, a to, co ona sama

widzi, to umysłem tylko poj ę te i pozbawione postaci” – Platon, Fedon , 82 E, w: Platon, Dialogi , t. I, tłum. W.

Witwicki, Wyd. Antyk, K ę ty 1999, s. 666.

G. Reale, Historia Filozofii Staro Ŝ ytnej , tom II, RW KUL, Lublin 1996, s. 242.

G. BORAWSKI, Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

idei ma struktur ę hierarchiczn ą – według poziomu ogólno ś ci idei, gdzie najogólniejsza jest

idea Dobra.

Jak zauwa Ŝ a Reale, mamy tu do czynienia z rozró Ŝ nieniem dwóch poziomów rzeczywisto ś ci:

poziomu rzeczy widzialnych (postrzegalnych zmysłami) i poziomu rzeczy niewidzialnych

(mo Ŝ liwych do uchwycenia tylko za pomoc ą intelektu).

Sama dusza była dla Platona ide ą , a mianowicie „ide ą Ŝ ycia”, czyli tym, „co ze swej natury

jest Ŝ yciem i daje Ŝ ycie” 4 , a wi ę c nie mo Ŝ e by ć zniszczalne i martwe – musi by ć wieczne. A

skoro „mówi ć o Ŝ yciu znaczy mówi ć o ruchu” 5 , to poj ę cie duszy jako zasady ruchu pozwala

w pewien sposób dowie ść jej nie ś miertelno ś ci 6 . Dowody te wskazuj ą jednak raczej na

wieczno ść idei, a nie duszy pojmowanej jako „człowiek bez ciała”, której nie ś miertelno ść

mo Ŝ e by ć ewentualnie kwesti ą wierze ń (cho ć by orfickich).

Szczególnie wa Ŝ nym dla tematu tej pracy jest ukazanie przez Platona idei jako formalnych

wzorców, a nie przyczyn materialnych, czy sprawczych. W koncepcji tej istotne jest

rozró Ŝ nienie materialnych czynników realizacji i formalnych czynników determinacji , ukazane

wyra ź nie w nast ę puj ą cej wypowiedzi Sokratesa: „Je ś liby kto ś powiedział, Ŝ e nie maj ą c tego

wszystkiego, tych ko ś ci i ś ci ę gien i co tam innego mam jeszcze, nie byłbym w stanie zrobi ć

tego, co mi si ę podoba, miałby słuszno ść . Ale powiedzie ć , Ŝ e ja dlatego i przez to robi ę to, co

robi ę , i przez to si ę rozumem kieruj ę , a nie przez to, Ŝ e wybieram to, co najlepsze, to byłaby

wielka i niebywała lekkomy ś lno ść . To by znaczyło nie umie ć rozró Ŝ ni ć , Ŝ e czym ś innym jest

przyczyna czego ś , co istnieje, a czym ś innym to, bez czego przyczyna nie byłaby przyczyn ą .

Mam wra Ŝ enie, Ŝ e to wła ś nie wielu ludzi, jakby po ciemku macaj ą c, nazywa przyczyn ą sam ą ,

cho ć ta nazwa czemu ś innemu przynale Ŝ y” 7 .

Chciałoby si ę rzec, Ŝ e ci „po ciemku macaj ą cy” ludzie to zwolennicy pogl ą dów

materialistycznych, uznaj ą cy ciało (a wła ś ciwie mózg) za jedyn ą przyczyn ę „kierowania si ę

rozumem” (my ś lenia). W powy Ŝ szym cytacie Platon sprzeciwia si ę takiemu podej ś ciu i

kładzie nacisk na rol ę form, jako czynników determinacji, które nale Ŝ y odró Ŝ ni ć od

czynników realizacji, stanowi ą cych przyczyny materialne i sprawcze. Według Platona,

ludzkie działania s ą zdeterminowane (okre ś lone) przez rozum (człowiek kieruje si ę w swych

działaniach rozumem). Ciało nie jest przyczyn ą ludzkich poczyna ń , chocia Ŝ bez formalnie

okre ś lonej materii nie mogłyby one zosta ć zrealizowane i rozum nie mógłby ich

determinowa ć .

Ukazana przez Platona rola formy, jako czynnika determinacji, zostanie pó ź niej uwypuklona

w semiotycznych rozwa Ŝ aniach na temat my ś lenia. Aby ukaza ć , w jaki sposób forma jakiej ś

cało ś ci determinuje cz ęś ci tej cało ś ci, mo Ŝ na przedstawi ć przykład nast ę puj ą cego zdania,

opisuj ą cego działanie j ę zykoznawcy, któremu „udał si ę podział systemu j ę zykowego, ale

gdzie ś podział si ę sens, wi ę c udał si ę na jego poszukiwania”. To wła ś nie syntaktyczna

struktura zdania, czyli jego forma, okre ś la znaczenie u Ŝ ytych w tym zdaniu słów udał i

podział .

„Wszelka dusza jest nie ś miertelna. Bo co si ę wiecznie rusza, nie umiera” – Platon, Fajdros , 245c-246a, w:

Platon, Dialogi , t. II, tłum. W. Witwicki, Wyd. Antyk, K ę ty 1999, s. 138.

Platon, Fedon , 99 B, w: Platon, Dialogi , t. I, s. 688.

G. BORAWSKI, Genealogia i ideologia Sztucznej Inteligencji

Ibidem , s. 225.

5 Ibidem , s. 226.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: