Pojęcie terapii pedagogicznej
¨ cele terapii
¨ formy terapii
¨ rodzaje terapii
Brak osiągnięć w nauce, częste niepowodzenia zazwyczaj wiążą się z trudnościami w czytaniu, pisaniu, liczeniu i innych czynnościach szkolnych i odnoszą się do dzieci o:
- inteligencji przeciętnej i niższej niż przeciętna, - z zakłóceniami funkcji wzrokowych i słuchowych, - z zakłóceniami i opóźnieniami rozwoju ruchowego razem z zakłóceniami procesu lateralizacji, - o zaburzonym rozwoju procesów emocjonalno – motywacyjnych, - z zaburzeniami mowy, - z zaburzeniami zdolności matematycznych, - z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych.
Trudnościom szkolnym często towarzyszą także trudności wychowawcze, zaburzenia aktywności, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia relacji społecznych. Terapia pedagogiczna stwarza dzieciom z zakłóceniami rozwojowymi możliwości wszechstronnego rozwoju.W celu eliminowania niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji oddziaływuje się za pomocą środków pedagogicznych na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się.
POJĘCIE TERAPII PEDAGOGICZNEJ
System opieki i pomocy dzieciom z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi obejmuje profilaktykę, diagnozę i terapię.
DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNEPowinny rozpoczynać się wtedy, gdy określone cechy rozwoju dziecka jeszcze nie utrudniają mu przystosowania się i nie dezorganizują prawidłowego procesu wychowawczego, lecz jednocześnie wyróżniają dziecko w negatywny sposób wśród rówieśników.
DZIAŁANIA TERAPEUTYCZNEPodejmujemy wtedy, gdy obserwujemy destruktywny wpływ zaburzeń rozwoju na czynności i przystosowanie społeczne dziecka. Jest to zadanie znacznie trudniejsze, które powinno być realizowane w zindywidualizowanym procesie wychowania (H. Nartowska)
Trudno jest określić granicę między profilaktyką a terapią, granicę wieku i nasilenia zaburzeń, a także rodzaj oddziaływań wychowawczych, bowiem zabiegi terapeutyczne zmierzające do wyrównania opóźnień i dysharmonii rozwoju stają się profilaktyką w stosunku do zaburzeń wtórnych.
Pojęcie terapii przyjęło się na gruncie pedagogiki specjalnej, wyrosłej z medycyny, określanej początkowo jako pedagogika lecznicza. Termin terapia wywodzi się z medycyny = działanie za pomocą środków medycznych na przyczyny i objawy choroby w celu przywrócenia pacjentom zdrowia. W związku z tym wyróżnia się 2 rodzaje terapii: przyczynową i skutkową.
Formy terapii
Pedagogika specjalna stosuje terapię w pedagogice leczniczej (dział p. specjalnej zajmujący się dzieckiem chorym i kalekim), w pedagogice upośledzonych umysłowo, w resocjalizacji jednostek niedostosowanych społecznie.
Rozróżnia się następujące formy terapii:
n terapię odciążającą (spoczynkową), łagodzącą skutki cierpień wywołanych chorobą i eliminującą napięcia emocjonalne
n aktywizującą (czynnościową) uaktywniającą siły biologiczne i psychiczne organizmu, a także dającą dziecku przyjemne przeżycia. Może przybierać formę terapii zabawowej zajęciowej i terapii przez pracę.
W szkole terapia pedagogiczna odbywa się zazwyczaj w postaci zajęć korekcyjno - kompensacyjnych i wyrównawczych.Podstawowe formy organizacyjne to: praca indywidualna lub praca z grupą.
n Praca indywidualna to praca w optymalnym dla ucznia tempie, praca wg zindywidualizowanego programu, to korzystanie z bezpośredniej pomocy nauczyciela.
n Praca grupowa polega na zorganizowaniu zespołu uczniów, który pracuje nad wybranymi zagadnieniami. Zespół terapeutyczny powinien być tworzony według określonego kryterium, które może stanowić: wiek ucznia, rodzaj problemu poddawanego zmianie, rodzaj zaburzenia.
KIREJCZYK proponuje nowoczesną klasyfikację opartą na naukowych podstawach stosowanych metod pracy. Dokładne rozpoznanie nieprawidłowości w rozwoju i ich ujemnych konsekwencji stanowi naukową podstawę doboru form, metod i środków oddziaływań pedagogicznych w stosunku do dzieci z parcjalnymi zaburzeniami rozwoju. Zaś celem tych oddziaływań jest usuwanie lub pomniejszanie zarówno przyczyn jak i skutków. Takie postępowanie Kirejczyk nazywa postępowaniem korekcyjnym, a oparty na nim kierunek pedagogiki specjalnej – PEDAGOGIKĄ KOREKCYJNĄ.
Tak rozumiane postępowanie korekcyjne można określić również mianem terapii pedagogicznej (leczenie środkami pedagogicznymi) przez analogię do medycyny, pedagogiki leczniczej, a także psychoterapii ( leczenie środkami psychicznymi) i socjoterapii ( leczenie środkami społecznymi).
Definicja terapii pedagogicznej
TERAPIA PEDAGOGICZNA = oddziaływanie za pomocą środków pedagogicznych (wychowawczych i dydaktycznych) na przyczyny i przejawy trudności dzieci w uczeniu się, mające na celu eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich ujemnych konsekwencji.
Terapia stanowi swoistą interwencję wychowawczą, zmierzającą do spowodowania określonych, pozytywnych zmian w zakresie sfery poznawczej i emocjonalno – motywacyjnej oraz w strukturze wiedzy i umiejętności szkolnych dziecka
Cele terapii pedagogicznej
CELEM NADRZĘDNYM terapii jest stworzenie możliwości wszechstronnego rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego dzieciom z utrudnieniami rozwojowymi.
Tak wyznaczony cel wymaga sprecyzowania celów operacyjnych:
n stymulowanie i usprawnianie rozwoju funkcji psychomotorycznych
n wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach uczniów
n eliminowanie niepowodzeń szkolnych oraz ich emocjonalnych i społecznych konsekwencji
Zbiór celów operacyjnych stanowi zarazem program terapii.
Podmiot terapii pedagogicznej
Podmiotem terapii jest dziecko, jego zaburzenia rozwojowe i trudności szkolne, określone przez specjalistyczną diagnozę. Jego aktywność w procesie przezwyciężania trudności rozwojowych i szkolnych jest niezbędnym warunkiem efektywności podejmowanych działań.
TERAPIA PEDAGOGICZNA WG RÓŻNYCH AUTORÓW
n E. GRUSZCZYK - KOLCZYŃSKA
„Przez pracę dydaktyczno – wyrównawczą rozumiemy interwencję wychowawczą w postaci terapii wychowawczej, realizowaną w układzie terapeuta – dziecko, mającą na celu wyrównanie dysharmonii rozwojowych oraz braków w wiadomościach i umiejętnościach w takim stopniu, aby zapewnić dziecku prawidłowe funkcjonowanie w sytuacjach szkolnych.
n M. BOGDANOWICZ
Wyróżnia następujące formy terapii:
n psychomotoryczną – usprawniającą jednocześnie funkcje psychiczne i ruchowe, które uczestniczą w procesie czytania oraz ich współdziałanie
n psychodydaktyczną – ćwiczenie czynności nabytych w toku nauczania np. czytanie
n psychoterapia – lecząca zaburzenia emocjonalne
¨ H. SPIONEK
Jest zwolenniczką stosowania wszystkich wymienionych form terapii równocześnie, określając je jako szerokozakresową terapie wyrównawczą, a postawę terapeuty jako maksymalistyczną. Uzasadnia to słabym transferem z zakresu ćwiczonych czynności na inne, zwłaszcza w odniesieniu do czynności angażujących zaburzone funkcje.
n M. TYSZKOWA
Uważa, że celem terapii jest:
n usuwanie bezpośrednich przyczyn niepowodzeń szkolnych
n wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach
n przywrócenie prawidłowych postaw uczniów wobec nauki
n REEDUKACJA
„działalność wychowawcza i nauczenie osoby, która z jakiś powodów utraciła pewne posiadane poprzednio umiejętności czy wiadomości albo stała się nie przystosowana do środowiska” Pochodzi z łacińskiego reeducare – uczyć na nowo, jest zatem nieadekwatny do treści.
n ĆWICZENIA KOREKCYJNO – WYRÓWNAWCZE
Określenie to zawiera w swej treści elementy pracy korekcyjnej tj. usprawnianie deficytów rozwojowych ( correctus – poprawiony) i wyrównywanie braków w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych – jest to zatem określenie poprawne.
n ĆWICZENIA KOREKCYJNO – KOMPENSACYJNE
Drugi człon nazwy może być interpretowany dwojako: kompensacja (compensatio – wyrównanie) może być rozumiana jako wyrównywanie braków lub też zastąpienie jakiegoś braku innym czynnikiem, a także jako wspieranie rozwoju funkcji zaburzonej przez sprawną lub mniej zaburzoną.
Można uważać zatem te 2 terminy (B i C) za bliskoznaczne, jakkolwiek C jest bardziej adekwatny do specyfiki oddziaływań, uwzględnia bowiem pełny zakres pojęcia terapii pedagogicznej.
Określenia tj. praca dydaktyczno – wyrównawcza, reedukacyjno – wyrównawcza są mniej precyzyjne.
Obecnie coraz szerzej przyjmuje się termin terapia pedagogiczna (wychowawcza) jako najbardziej odpowiedni . Występuje on w publikacjach naukowych i aktach prawnych oraz nomenklaturze zawodowej. Termin reedukacja jest przestarzały i nieadekwatny; dopuszczalne jest stosowanie zamiennie określeń: praca korekcyjno – wyrównawcza lub korekcyjno – kompensacyjna.
ZASADY TERAPII PEDAGOGICZNEJ
Zasady terapii pedagogicznej, jako działalności dydaktycznej, wynikają z zasad dydaktyki ogólnej i metodyki nauczania początkowego, jednak muszą też uwzględniać specyfikę pracy z dzieckiem o nieharmonijnym rozwoju, jego warunki rozwojowe, możliwości poznawcze i potrzeby.
Terapia stanowi też formę działalności wychowawczej, a zatem jej zasady powinny respektować też ogólne prawidłowości przebiegu procesu wychowania i sposoby postępowania w przypadkach zaburzonej sfery poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej i społecznej. Zasady są również bliskie zasadom ortodydaktyki i rewalidacji, wypracowanym przez pedagogikę specjalną. Zasady te dotyczą wychowania i nauczania dzieci z zaburzeniami rozwojowymi i w znacznym stopniu odnoszą się do dzieci z parcjalnymi zaburzeniami rozwoju.
I. zasada indywidualizacji środków i metod oddziaływania korekcyjnego
Dzieci z fragmentarycznymi zaburzeniami rozwoju wymagają dodatkowej pomocy w postaci indywidualnego oddziaływania pedagogicznego, ponieważ ich możliwości percepcyjne uniemożliwiają efektywne uczenie się w nauczaniu masowym. U dzieci dyslektycznych (gdzie istnieje ogromne zróżnicowanie rodzaju, zakresu i głębokości ujemnych odchyleń w rozwoju oraz trudności w uczeniu się), istnieje konieczność indywidualnego programowania zajęć korekcyjnych, dostosowania środków, metod dydaktycznych i wychowawczych do indywidualnych możliwości konkretnego dziecka.
Indywidualizacja musi być stosowana w toku zajęć zespołowych:
n kontrolowanie przebiegu i wyników pracy dziecka
n pomaganie mu w przezwyciężaniu trudności
n stosowanie odpowiednich zabiegów wychowawczych i psychoterapeutycznych
- Dla każdego dziecka w grupie dobieramy indywidualny (inny) program. - Dobieramy indywidualne metody dydaktyczne i wychowawcze do możliwości konkretnego dziecka. - W toku zajęć kontrolujemy przebieg i wyniki pracy dziecka. - Pomagamy w przezwyciężaniu trudności. - Stosujemy indywidualne zabiegi wychowawcze i psychoterapeutyczne.
II. zasada powolnego stopniowania trudności w nauce czytania i pisania, uwzględniającego złożoność tych czynności i możliwości percepcyjne dziecka
Stopniowanie zarówno objętości opracowywanego materiału jak i przystępności dla dziecka. Warunkiem przechodzenia do zadań o większym stopniu trudności jest tylko i wyłącznie sprawne wykonanie ćwiczeń na niższym poziomie. Nie mogą tu obowiązywać żadne rygory czasowe.
- Stosujemy stopniowanie trudności w zakresie objętości i przystępności opracowywanego materiału. - Przechodzimy od ćwiczeń prostych, obejmujących niewielki zakres materiału do złożonych wymagających opracowania dużych partii materiału dydaktycznego. - Przechodzimy do zadań trudniejszych wtedy, gdy dziecko sprawnie opanuje wcześniejsze, łatwiejsze. - Ćwiczymy tak długo daną umiejętność, dopóki terapeuta nie ma poczucia, że dziecko wykonuje ją sprawnie. - Nie ma czasowych reguł (rygorów) ćwiczenia danej umiejętności.
III. zasada korekcji zaburzeń: ćwiczenie przede wszystkim funkcji najgłębiej zaburzonych i najsłabiej opanowanych umiejętności
Podczas zajęć najwięcej czasu trzeba przewidzieć na ćwiczenie funkcji najsłabiej rozwiniętych w różnych czynnościach. Im głębiej zaburzona funkcja, tym większa podatność dziecka na zmęczenie, szkodliwe jest więc planowanie jednostki zajęciowej uwzględniającej ćwiczenie tylko jednej funkcji. Powoduje to zmęczenie parcjalne; „przetrenowanie” struktur nerwowych najgorzej funkcjonujących i najmniej sprawnych, a następnie zniechęcenie, powrót do złych nawyków i pogarszanie wyników.
- Im głębiej zaburzona dana funkcja tym większa podatność na zmęczenie dziecka, uważamy by do tego nie doszło. - Nie ćwiczymy tylko jednej funkcji, bo może dojść do przetrenowania, zniechęcenia i powrotu do złych nawyków. - Wskazana przemienność ćwiczeń - najgłębiej zaburzone funkcje z mniej zaburzonymi, bardziej sprawne z mniej, percepcja słuchowa z wzrokową. - W ćwiczeniu czytania i pisania - łączenie ich w jednym zdaniu. - Stosujemy przerwy na odpoczynek.
IV. zasada kompensacji zaburzeń: łączenie ćwiczeń funkcji zaburzonych z ćwiczeniami funkcji niezaburzonych w celu tworzenia właściwych mechanizmów kompensacyjnych
U dzieci funkcjonuje mechanizm, kompensacyjny polegający na zastąpieniu jednej funkcji (słuchowe) drugą (wzrokową), w którym czynności analizy i syntezy są omijane i funkcja ta nie jest usprawniana, skutkiem czego deficyt nie maleje, lecz pogłębia się z czasem.
Zadaniem terapeuty jest wytworzenie u dziecka takich mechanizmów psychologicznych, w których funkcje sprawniejsze pełnią rolę kompensacyjną, wspierając czynności funkcji zaburzonych. Takie ćwiczenia korekcyjno – kompensacyjne wyrównują skutki mikrodeficytów, usprawniają procesy integracji psychomotorycznej oraz ułatwiają opanowanie trudnych dla dziecka umiejętności.
V. zasada systematyczności
W miarę możliwości ćwiczenia powinny odbywać się jak najczęściej. W praktyce najczęściej jest to niemożliwe, lecz jeśli mamy do dyspozycji 3 godziny zajęć w ciągu tygodnia, lepiej rozłożyć je na 3 spotkania niż np. na 2.
Długość ćwiczenia uzależniona jest od głębokości zaburzenia, od rodzaju zaburzonej funkcji i rodzaju czynności, a także od motywacji i indywidualnych możliwości wysiłkowych dziecka. Praktycy twierdzą, że najbardziej męczące są ćwiczenia percepcji słuchowej i nie powinny trwać każdorazowo dłużej niż kilka minut. Ćwiczenia sprawności manualne, percepcji wzrokowej oraz koordynacji wzrokowo – ruchowej mogą trwać do kilkunastu minut.
- Zajęcia powinny odbywać się codziennie; lepiej 3x 20 minut niż 1 długie 60 minut. - Przerwy w zajęciach powodują regres. - Najbardziej męczące ćwiczenia percepcji słuchowej: nie powinny trwać każdorazowo dłużej niż kilka minut. Można jednak do nich kilkakrotnie wracać podczas zajęć, w przerwach stosując inny rodzaj ćwiczeń.
VI. zasada ciągłości oddziaływania psychoterapeutycznego
Działania wychowawcze o charakterze psychoterapeutycznym powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznym przez cały czas trwania zajęć terapeutycznych, a w pierwszym okresie odgrywać dominującą rolę. Działania psychoterapeutyczne, zgodnie ze stanowiskiem Nartowskiej, pełnić będą funkcje profilaktyczne w stosunku do dalszych negatywnych następstw niepowodzeń szkolnych.
Zadaniem terapeuty jest nie tylko spowodowanie, by dzieci mogły się uczyć i chciały się uczyć. Konieczne jest więc stosowanie elementów psychoterapii.
Czynnikami, które wpływają na jakość i skuteczność oddziaływań psychoterapeutycznych są:
n związek terapeutyczny – między terapeutą a pacjentem musi zaistnieć więź polegająca na wzajemnej akceptacji
n osobowość terapeuty – empatia, życzliwość, wyrozumiałość
n atmosfera zajęć – bezpieczeństwo, tolerancja, serdeczność
- Działania psychoterapeutyczne powinny towarzyszyć zabiegom dydaktycznym przez cały czas trwania zajęć terapii pedagogicznej. - W pierwszym okresie działania psychoterapeutyczne powinny być dominujące. - Pełnią funkcje profilaktyczne - chronią przed dalszymi negatywnymi następstwami niepowodzeń szkolnych.
Działania psychoterapeutyczne powinny być nastawione na eliminowanie i zapobieganie sytuacjom stresującym; stworzenie klimatu zaufania; wyzwalanie aktywności i potrzeby współdziałania w usuwaniu własnych kłopotów, Bardzo ważne jest zaspokojenie potrzeby sukcesu poprzez stwarzanie sytuacji dających okazję do zadowolenia, doświadczania radości z osiągnięć.
Dzieci wymagają oddziaływań o charakterze kompensacji psychicznej – skierowania ich uwagi na coś co jest im dostępne i jednocześnie atrakcyjne; wyeksponowanie ich cech pozytywnych i uzdolnień i umożliwienie osiągnięcia sukcesu w innych dziedzinach. Stanowi to niezwykle ważny i często nie doceniany element diagnozy i terapii; tymczasem nastawione są one na „punkty achillesowe” – tj. słabości i negatywne strony funkcjonowania ucznia, rzadziej na dostrzeganie jego cech pozytywnych czyli „punktów archimedesowych” . działania oparte na „archimedesowych” mogą przyczynić się do polepszenia samooceny, zaspokojenia potrzeby akceptacji i uznania itd.
Zadaniem terapeuty jest przekonanie nauczycieli i rodziców o skuteczności ww. oddziaływań.
ORGANIZACJA DZIAŁAŃ TERAPEUTYCZNYCH
1. PlanowaniePlanując pracę terapeutyczną należy : - Zdiagnozować przejawy i przyczyny trudności szkolnych dziecka - Opracować ramowy indywidualny planu pracy z dzieckiem. - Zaprogramować kolejne jednostki zajęciowe
Plan powinien zawierać: - Ćwiczenia korekcyjne zaburzonych funkcji - Ćwiczenia korekcyjno - kompensacyjne funkcji zaburzonej w koordynacji z bardziej sprawnymi - Ćwiczenia relaksacyjne i odpoczynkowe - Oddziaływania psychoterapeutyczne
2. Etapy terapii
a) Etap przygotowawczy - pracujemy z dzieckiem na materiale konkretnym - obrazki i abstrakcyjnym - litery i figury geometryczne. Kształtujemy dojrzałość dziecka do nauki czytania i pisania poprzez wykonywanie:Ćwiczeń usprawniających ogólne sprawności ruchowe i sprawności manualne: - Ćwiczenia ogólnej sprawności ruchowej - Ćwiczenia sprawności ruchowej - Ćwiczenia rozmachowe - Ćwiczenia manualne - usprawnianie małych ruchów ręki - Ćwiczenia graficzne
Ćwiczenie funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej , które wpływa na opanowanie umiejętności czytania i pisania (ćwiczenia manualne pod kontrolą wzroku, ćwiczenia koordynacji wzrokowo - ruchowej): - Spostrzegawczość - Analiza wzrokowa - Synteza wzrokowa - Kierunkowość - Pamięć wzrokowa
Ćwiczenie funkcji słuchowej: - Ćwiczenia wrażliwości słuchowej - Koncentracja na bodźcach - Różnicowanie dźwięków (otoczenia, nazwy liter - głoski) - Pamięć słuchowa - Ćwiczenia rytmiczne - Ćwiczenia słuchu fonematycznego i fonetycznego (wyodrębnianie, różnicowanie, artykulacja)
b) Terapia właściwa - ćwiczenie nauki czytania i pisania na materiale obrazkowo - literowym (łączenie liter w sylaby i słowa). Po zakończeniu tego etapu dziecko umie czytać, rozumie to co czyta, przepisuje, napisze z pamięci proste słowa.
METODY TERAPII PEDAGOGICZNEJ
Są to przede wszystkim zróżnicowane sposoby postępowania z dzieckiem. Możemy wyróżnić 5 podstawowych metod terapii pedagogicznej:
n Metody usprawniania funkcji percepcyjno – motorycznych.
n Metody usprawniania funkcji językowych.
n Metody usprawniania pamięci i koncentracji.
n Metody usprawniające pisanie i czytanie.
n Metody relaksacji.
fizjotczew