lalka.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

BOLESŁAW PRUS

Lalka

TOM I

. . .

W początkach roku , kiedy świat polityczny zajmował się pokojem san-stefań-

skim¹, wyborem nowego papieża² albo szansami europejskiej wojny³, warszawscy

kupcy tuǳież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieścia⁴ niemniej go-

rąco interesowała się przyszłością galanteryjnego sklepu pod ﬁrmą J. Mincel i S.

Wokulski.

W renomowanej jadłodajni, gǳie na wieczorną przekąskę zbierali się właściciele

Mieszczanin

składów bielizny i składów win, fabrykanci powozów i kapeluszy, poważni ojcowie

roǳin, utrzymujący się z własnych funduszów, i posiadacze kamienic bez zajęcia,

równie dużo mówiono o uzbrojeniach Anglii⁵, jak o ﬁrmie J. Mincel i S. Wokul-

ski. Zatopieni w kłębach dymu cygar i pochyleni nad butelkami z ciemnego szkła

obywatele tej ǳielnicy, jedni zakładali się o wygranę lub przegranę Anglii, dru-

ǳy o bankructwo Wokulskiego; jedni nazywali geniuszem Bismarcka⁶, druǳy —

awanturnikiem Wokulskiego; jedni krytykowali postępowanie prezydenta MacMa-

hona⁷, inni twierǳili, że Wokulski jest zdecydowanym wariatem, jeżeli nie czymś

gorszym…

Pan Deklewski, fabrykant powozów, który majątek i stanowisko zawǳięczał wy-

Mieszczanin, Praca,

Bezpieczeństwo

trwałej pracy w jednym fachu, tuǳież radca Węgrowicz, który od dwuǳiestu lat był

członkiem–opiekunem⁸ jednego i tego samego Towarzystwa Dobroczynności⁹, znali

S. Wokulskiego najdawniej i najgłośniej przepowiadali mu ruinę. — Na ruinie bo-

wiem i niewypłacalności — mówił pan Deklewski — musi skończyć człowiek, który

nie pilnuje się jednego fachu i nie umie uszanować darów łaskawej fortuny. — Zaś

radca Węgrowicz, po każdej również głębokiej sentencji swego przyjaciela, dodawał:

— Wariat! wariat!… Awanturnik!… Józiu, przynieś no jeszcze piwa. A która to

Alkohol

butelka?

¹ k aak — traktat zawarty mięǳy Rosją a Turcją dn.  marca  r. w San Stefano (pod

Konstantynopolem). Turcja, pokonana uprzednio w wojnie z Rosją (–), musiała uznać niepod-

ległość swych dotychczasowych państw lenniczych: Rumunii, Serbii i Czarnogórza, przy czym granice

tych dwóch ostatnich zostały znacznie rozszerzone. Jednocześnie utworzono rozległe Księstwo Bułgar-

skie z dostępem do Morza Egejskiego (obejmujące Macedonię). Poza tym Turcja została zmuszona do

ustępstw terytorialnych na rzecz Rosji w Azji i do zapłaty wysokiej kontrybucji.

² aa —  lutego  r., po śmierci Piusa IX, został papieżem kardynał Joachim

Pecci jako Leon XIII, znany później ze swych wystąpień przeciw ruchowi socjalistycznemu.

³ a k — zwycięstwa Rosji w wojnie z Turcją, możliwość zajęcia Konstanty-

nopola przez wojska rosyjskie, a potem pokój w San Stefano wywołały silne niezadowolenie Anglii.

Z początkiem  r. nastąpiło zaostrzenie konﬂiktu, grożące wybuchem wojny mięǳy Anglią a Rosją.

⁴Krakowskie Przedmieście — jedna z głównych ulic warszawskich. Prawdopodobnie Prus w wy-

obraźni swej umieszczał sklep Mincel i Wokulski”, tj. stary sklep Wokulskiego, na Krakowskim Przed-

mieściu nr . Dom ten zwany kamienicą Beyera został zupełnie zniszczony w czasie powstania war-

szawskiego, a ruiny rozebrano w grudniu . Stojący obecnie w tym miejscu budynek, wzniesiony

w  r. wg projektu B. Pniewskiego, nie nawiązuje do dawnego stylu.

⁵ a l — przedsięwzięte w związku z naprężoną sytuacją polityczną.

⁶Otto Bismarck (–) — kanclerz Rzeszy Niemieckiej, przywódca obszarników pruskich, do-

konał zjednoczenia Niemiec (); zwalczał ruch socjalistyczny; prowaǳił politykę antypolską.

⁷Patrice MacMahon (–) — marszałek Francji, dowoǳił wojskami wersalczyków przeciw

Komunie Paryskiej, następnie jako prezydent republiki (–) usiłował przywrócić monarchię.

⁸ kk — członek Towarzystwa Dobroczynności opiekujący się ubogimi określonej ǳiel-

nicy.

⁹ a — Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, arystokratycz-

no–mieszczańska instytucja ﬁlantropĳna, założona w r. ; opiekowała się starcami i chorymi, uǳie-

lała zapomóg, utrzymywała ochronki.

Lalka



— Szósta, panie radco. Służę piorunem!… — odpowiadał Józio.

— Już szósta?… Jak ten czas leci!… Wariat! wariat! — mruczał radca Węgrowicz.

Dla osób posilających się w tej co radca jadłodajni, dla jej właściciela, subiektów

Handel, Mieszczanin,

Niemiec, Polak, Praca,

Żyd

i chłopców przyczyny klęsk mających paść na S. Wokulskiego i jego sklep galan-

teryjny były tak jasne, jak gazowe płomyki oświetlające zakład. Przyczyny te tkwiły

w niespokojnym charakterze, w awanturniczym życiu, zresztą w najświeższym po-

stępku człowieka, który mając w ręku pewny kawałek chleba i możność uczęszczania

do tej oto tak przyzwoitej restauracji, dobrowolnie wyrzekł się restauracji, sklep zo-

stawił na Opatrzności boskiej, a sam z całą gotówką oǳieǳiczoną po żonie pojechał

na turecką wojnę¹⁰ robić majątek.

— A może go i zrobi… Dostawy dla wojska to gruby interes — wtrącił pan

Szprot, ajent handlowy¹¹, który bywał tu rzadkim gościem.

— Nic nie zrobi — odparł pan Deklewski — a tymczasem porządny sklep diabli

wezmą. Na dostawach bogacą się tylko Żyǳi i Niemcy; nasi do tego nie mają głowy.

— A może Wokulski ma głowę?

— Wariat! wariat!… — mruknął radca. — Podaj no, Józiu, piwa. Która to?…

Alkohol, Pĳaństwo

— Siódma buteleczka, panie radco. Służę piorunem.

— Już siódma?… Jak ten czas leci, jak ten czas leci…

Ajent handlowy, który z obowiązków stanowiska potrzebował mieć o kupcach

wiadomości wszechstronne i wyczerpujące, przeniósł swoją butelkę i szklankę do stołu

radcy i topiąc słodkie wejrzenie w jego załzawionych oczach, spytał zniżonym głosem:

— Przepraszam, ale… Dlaczego pan radca nazywa Wokulskiego wariatem?…

Może mogę służyć cygarkiem… Ja trochę znam Wokulskiego. Zawsze wydawał mi się

Handel, Mieszczanin,

Praca

człowiekiem skrytym i dumnym. W kupcu skrytość jest wielką zaletą, duma wadą.

Ale żeby Wokulski zdraǳał skłonności do wariacji, tegom nie spostrzegł.

Radca przyjął cygaro bez szczególnych oznak wǳięczności. Jego rumiana twarz,

otoczona pękami siwych włosów nad czołem, na broǳie i na policzkach, była w tej

chwili podobna do krwawnika¹² oprawionego w srebro.

— Nazywam go — odparł, powoli ogryzając i zapalając cygaro — nazywam go

wariatem, gdyż go znam lat… Zaczekaj pan… Piętnaście… siedemnaście… osiemna-

ście… Było to w roku … Jadaliśmy wtedy u Hopfera¹³. Znałeś pan Hopfera?…

— Phi…

— Otóż Wokulski był wtedy u Hopfera subiektem i miał już ze dwaǳieścia parę

Mieszczanin, Pozycja

społeczna

lat.

— W handlu win i delikatesów?

— Tak. I jak ǳiś Józio, tak on wówczas podawał mi piwo, zrazy nelsońskie¹⁴…

— I z tej branży przerzucił się do galanterii? — wtrącił ajent.

— Zaczekaj pan — przerwał radca. — Przerzucił się, ale nie do galanterii, tylko

do Szkoły Przygotowawczej¹⁵, a potem do Szkoły Głównej¹⁶, rozumie pan?… Za-

chciało mu się być uczonym!…

¹⁰ ka a — wojna rosyjsko–turecka (–).

¹¹ a al — przedstawiciel ﬁrmy handlowej trudniący się sprzedażą jej towarów, za co otrzy-

mywał prowizję (pewien procent od sumy sprzedaży).

¹² kak — kamień półszlachetny barwy czerwonej.

¹³ a — ǳisiejsza kawiarnia „U Hopfera” (ul. Krakowskie Przedmieście ), której nazwa

nawiązuje do tradycji Lalk , mieści się w dawnym lokalu Karola Lesisza.

¹⁴ a lk — duszone mięso z kartoﬂami i grzybami.

¹⁵ ka aa — kurs wstępny do Szkoły Głównej, otwarty w  r.

¹⁶ ka a — wyższa uczelnia, założona w Warszawie w r. , z polskim językiem wykłado-

wym. Kształcili się w niej najwybitniejsi przedstawiciele pozytywizmu polskiego (Prus, Świętochowski,

Sienkiewicz, Dygasiński, Chmielowski i in). W roku  została zamieniona przez właǳe carskie na

uniwersytet z rosyjskim językiem wykładowym.

Lalka



Ajent począł chwiać głową w sposób oznaczający zǳiwienie.

— Istna heca — rzekł. — I skąd mu to przyszło?

— No, skąd! Zwyczajnie — stosunki z Akademią Medyczną¹⁷, ze Szkołą Sztuk

Pięknych¹⁸… Wtedy wszystkim paliło się we łbach, a on nie chciał być gorszym od

innych. W ǳień służył gościom przy bufecie i prowaǳił rachunki, a w nocy uczył

się…

— Licha musiała to być usługa.

— Taka jak innych — odparł radca, niechętnie machając ręką. — Tylko że przy

posłuǳe był, bestia, niemiły; na najniewinniejsze słówko marszczył się jak zbój…

Rozumie się, używaliśmy na nim, co wlazło, a on najgorzej gniewał się, jeżeli nazwał

go kto „panem konsyliarzem”¹⁹. Raz tak zwymyślał gościa, że mało obaj nie porwali

się za czuby.

— Naturalnie, handel cierpiał na tym.

— Wcale nie! Bo kiedy po Warszawie rozeszła się wieść, że subiekt Hopfera chce

wstąpić do Szkoły Przygotowawczej, tłumy zaczęły tam przychoǳić na śniadanie.

Osobliwie roiła się studenteria.

— I poszedł też do Szkoły Przygotowawczej?

— Poszedł i nawet zdał egzamin do Szkoły Głównej. No, ale co pan powiesz —

ciągnął radca uderzając ajenta w kolano — że zamiast wytrwać przy nauce do końca,

niespełna w rok rzucił szkołę…

— Cóż robił?

— Otóż, co… Gotował wraz z innymi piwo, które do ǳiś dnia pĳemy²⁰, i sam

Patriota, Powstanie

w rezultacie oparł się aż gǳieś koło Irkucka²¹.

— Heca, panie! — westchnął ajent handlowy.

— Nie koniec na tym… W roku  wrócił do Warszawy z niewielkim fundu-

Małżeństwo, Kobieta

sikiem. Przez pół roku szukał zajęcia, z daleka omĳając handle korzenne, których po

ǳiś ǳień nienawiǳi, aż nareszcie przy protekcji swego ǳisiejszego dysponenta²²,

Rzeckiego, wkręcił się do sklepu Minclowej, która akurat została wdową, i w rok

potem ożenił się z babą grubo starszą od niego.

— To nie było głupie — wtrącił ajent.

— Zapewne. Jednym zamachem zdobył sobie byt i warsztat, na którym mógł

spokojnie pracować do końca życia. Ale też miał on krzyż Pański z babą!

— One to umieją…

— Jeszcze jak! — prawił radca. — Patrz pan jednakże, co to znaczy szczęście.

Półtora roku temu baba objadła się czegoś i umarła, a Wokulski po czteroletniej

katorǳe został wolny jak ptaszek, z zasobnym sklepem i trzyǳiestu tysiącami rubli

w gotowiźnie, na którą pracowały dwa pokolenia Minclów.

— Ma szczęście.

— Miał — poprawił radca — ale go nie uszanował. Inny na jego miejscu ożeniłby

się z jaką uczciwą panienką i żyłby w dostatkach; bo co to, panie, ǳiś znaczy sklep

¹⁷ kaa a — właściwie Akademia Medyko–Chirurgiczna; wyższa szkoła w Warszawie,

otwarta w r. , wcielona w r.  do Szkoły Głównej jako jej wyǳiał.

¹⁸ ka k k — średnia uczelnia artystyczna w Warszawie, istniała w latach –.

¹⁹ a ka — w ten sposób tytułowano dawniej lekarza.

²⁰ a a k a — mowa o uǳiale Wokulskiego w powstaniu

styczniowym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Bolesław Prus używa w tym miejscu języka ezopowego,

czyli nie mówi wprost o powstaniu styczniowym, a jedynie sugeruje czytelnikowi utajone treści. Języka

ezopowego używali pisarze, by uniknąć ingerencji cenzury.

²¹Irkuck — miasto we wschodniej Syberii nad rzeką Angara.

²² — zastępca kierownika w zakłaǳie handlowym.

Lalka



z reputacją i w doskonałym punkcie!… Ten jednak, wariat, rzucił wszystko i pojechał

robić interesa na wojnie. Milionów mu się zachciało czy kiego diabła.

— Może je bęǳie miał — odezwał się ajent.

— Ehe! — żachnął się radca. — Daj no, Józiu, piwa. Myślisz pan, że w Turcji

znajǳie jeszcze bogatszą babę aniżeli nieboszczka Minclowa?… Józiu!…

— Służę piorunem!… Jeǳie ósma…

— Ósma? — powtórzył radca — to być nie może. Zaraz… Przedtem była szósta,

potem siódma… — mruczał zasłaniając twarz dłonią. — Może być, że ósma. Jak ten

czas leci!…

Mimo posępne wróżby luǳi trzeźwo patrzących na rzeczy, sklep galanteryjny

Handel, Praca

pod ﬁrmą J. Mincel i S. Wokulski nie tylko nie upadł, ale nawet robił dobre inte-

resa. Publiczność zaciekawiona pogłoskami o bankructwie coraz liczniej odwieǳała

magazyn, od chwili zaś kiedy Wokulski opuścił Warszawę, zaczęli zgłaszać się po to-

wary kupcy rosyjscy. Zamówienia mnożyły się, kredyt za granicą istniał, weksle były

płacone regularnie, a sklep roił się gośćmi, którym ledwo mogli wydołać trzej su-

biekci: jeden mizerny blondyn, wyglądający, jakby co goǳinę umierał na suchoty,

drugi szatyn z brodą ﬁlozofa, a ruchami księcia i trzeci elegant, który nosił zabójcze

dla płci pięknej wąsiki, pachnąc przy tym jak laboratorium chemiczne.

Ani jednak ciekawość ogółu, ani ﬁzyczne i duchowe zalety trzech subiektów,

ani nawet ustalona reputacja sklepu może nie uchroniłyby go od upadku, gdyby nie

zawiadował nim czterǳiestoletni pracownik ﬁrmy, przyjaciel i zastępca Wokulskiego,

pan Ignacy Rzecki.

Pan Ignacy od dwuǳiestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie. W ciągu te-

Samotnik

go czasu sklep zmieniał właścicieli i podłogę, sza i szyby w oknach, zakres swojej

ǳiałalności i subiektów; ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam. Było

w nim to samo smutne okno, wychoǳące na to samo podwórze, z tą samą kratą, na

której szczeblach zwieszała się, być może, ćwierćwiekowa pajęczyna, a z pewnością

ćwierćwiekowa ﬁranka, niegdyś zielona, obecnie wypłowiała z tęsknoty za słońcem.

Pod oknem stał ten sam czarny stół obity suknem, także niegdyś zielonym, ǳiś

tylko poplamionym. Na nim wielki czarny kałamarz wraz z wielką czarną piasecznicz-

ką²³, przymocowaną do tej samej podstawki — para mosiężnych lichtarzy do świec

łojowych, których już nikt nie palił, i stalowe szczypce, którymi już nikt nie obcinał

knotów²⁴. Żelazne łóżko z barǳo cienkim materacem, nad nim nigdy nie używana

dubeltówka, pod nim pudło z gitarą, przypominające ǳiecinną trumienkę, wąska

kanapka obita skórą, dwa krzesła również skórą obite, duża blaszana miednica i ma-

ła szafa ciemnowiśniowej barwy stanowiły umeblowanie pokoju, który, ze względu

na swoją długość i mrok w nim panujący, zdawał się być podobniejszym do grobu

aniżeli do mieszkania.

Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego.

Rano buǳił się zawsze o szóstej; przez chwilę słuchał, czy iǳie leżący na krześle

zegarek, i spoglądał na skazówki, które tworzyły jedną linię prostą. Chciał wstać

spokojnie, bez awantur; ale że chłodne nogi i nieco zesztywniałe ręce nie okazywały

się dość uległymi jego woli, więc zrywał się, nagle wyskakiwał na środek pokoju

²³ ak — naczynko do piasku, używanego zamiast bibuły do suszenia świeżego pisma atra-

mentowego.

²⁴ aa la k k al al k

k a k — W  roku Tomasz Edison odkrył żarówkę. Bolesław Prus zwraca tutaj

uwagę na to, że w Warszawie był to już wynalazek znany i powszechnie stosowany.

Lalka



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: