jezus historyczny.PDF

Jezus historyczny w stronę chrześcijaństwa z ludzką twarzą

«The Historical Jesus Towards Christianity with Human Face»

by Tadeusz Bartoś

Source:

The Sign (Znak), issue: 648 / 2009, pages: 105110, on www.ceeol.com .

POWROTY

SPÓR O JEZUSA („ZNAK” NR 647)

Jezus historyczny –

w stronę chrześcijaństwa z ludzką twarzą

TADEUSZ BARTOŚ

Do pewnego stopnia konieczne jest

„odreligijnienie” postaci Jezusa,

bo wyniesiona zbyt wysoko traci

ludzkie kontury, staje się Bogiem na

miarę ludzkich wyobrażeń o Bogu,

które – z konieczności skrzywione –

dodatkowo jeszcze przesłaniają Jego

człowieczeństwo.

podstawowego i koniecznego niż myśle-

nie wbrew sobie” – pisał Charles Péguy. Je-

śli tego zabraknie, celem zabiegów pole-

micznych stanie się już tylko neutraliza-

cja niepokojących kwestii.

Już wiem, co wiem

W dyskusji, jaka toczy się na łamach „Zna-

ku” wokół najnowszych badań nad histo-

rią początków chrześcijaństwa, głos mery-

torycznej analizy spotyka się z tendencją

apologetyczną. Niepokój polemistów jest

jakoś zrozumiały: nie było jeszcze takie-

go wyzwania, jakie dziś stawiają tradycji

chrześcijańskiej badania historyczne zwa-

ne „trzecim poszukiwaniem” ( third quest ).

Byłoby jednak błędem uchylać się przed

stanięciem oko w oko z nową interpreta-

cją początków chrześcijaństwa. Potrze-

ba otwartości, która unika sprowadzania

wszystkiego do własnych kategorii – to-

leruje odmienność perspektywy. „Nie

ma nic trudniejszego, ale też nic bardziej

Głębszej refleksji wymaga najpierw reguła

badań historycznych, która zakazuje my-

ślenia o przebiegu wydarzeń z perspek-

tywy ich rezultatu końcowego: wyklucza

ona przypisywanie postaci historycz-

nej idei, które zrodziły się po jej śmierci.

Trzeba się zdecydować, czy to założenie

ma sens, i wtedy zaakceptować jego kon-

sekwencje. Jeśli zaś nie ma ono sensu, na-

leżałoby to jakoś uzasadnić. W tej kwestii

nie wszyscy autorzy kwietniowego nume-

ru „Znaku” zajmują czytelne stanowisko.

Zawieszanie własnych przedzałożeń –

chleb powszedni hermeneutycznego rze-

miosła – to warunek konieczny rozumienia.

Kiedy bowiem już wiemy, jak jest, wtedy dal-

sze badanie staje się iluzją, utwierdzaniem

się we wcześniej powziętym przekonaniu.

TADEUSZ

BARTOŚ,

ﬁ lozof, teolog,

wykładowca

Akademii

Humanis-

tycznej im.

A. Gieysztora.

105

Powiedzenie: „Bóg pisał prosto po krzy-

wych ścieżkach mego życia”, owa konsta-

tacja ex post sensu wcześniejszych wyda-

rzeń, bynajmniej nie jest prezentacją ich

pierwotnego znaczenia. Jest nadaniem im

nowego sensu. Ex post bowiem dopowiada

coś, czego wcześniej nie było. Nadawanie

nowych znaczeń jest, oczywiście, upraw-

nione, pod warunkiem jednak, iż wiemy,

że interpretujemy.

Dla przykładu: socjologiczna i psy-

chologiczna analiza procesu wtórnego

ureligijnienia i ubóstwienia postaci Jezu-

sa w pierwszych pokoleniach chrześcijan

(dzieło Gerda Theissena, w Polsce popu-

laryzowane przez Tomasza Polaka) wyni-

ka z założenia, że po Jego śmierci wpływ

na to, co o Nim mówiono, miały także po-

trzeby środowiska uczniów: emocjonal-

ne i społeczne, organizacyjne i dyscypli-

narne. Stąd tego typu rekonstrukcja histo-

ryczna ucieka przed przyjmowaniem za

prawdziwą i bezalternatywną interpreta-

cji zapisanej w dogmacie, który ukształto-

wał się pod koniec pierwszego wieku jako

r e z u l t a t ( ! ) złożonych procesów religij-

no-społecznych.

interpretacji. Jedno jest pewne: ogólna

przesłanka, że całość historii Kościoła by-

ła dziełem Ducha – jako założenie dogma-

tyczne – nie może być przesłanką dla ba-

dania historycznego. Tego typu założenie

pojawia się w tekście ks. Henryka Wit-

czyka, kiedy stwierdza on, że popaschal-

na ewolucja świadomości uczniów Jezu-

sa była pogłębianiem rozumienia prawdy

o Jezusie (już wcześniej obecnej), a nie

nadawaniem nowego sensu. Twierdzenie

to jest w istocie wyznaniem wiary w bez-

pośrednie zaangażowanie Bóstwa w wy-

darzenie Jezusa. Nie sposób go skutecz-

nie dowodzić, bo jest z innego porząd-

ku. To decyzja konfesyjna, stwierdzenie

w rodzaju: „Pan Bóg pisał prosto po krzy-

wych liniach mego życia”. Z punktu wi-

dzenia logiki badania historycznego jest

ona nadaniem nowego sensu, interpreta-

cją przenoszącą późniejszy stan świado-

mości na wcześniejsze wydarzenia. A te-

go badanie historyczne zakazuje.

Obydwa podejścia wykluczają się

w ramach jednej metodologii, mogą jed-

nak współwystępować, na wzór mode-

lu chalcedońskiego: czym innym jest ba-

dana naukowo historia ewolucji chrześ-

cijańskich grup religijnych z I wieku,

a czym innym przyjmowana na wiarę

boska logika dziejów Ducha (w tym sen-

sie Tomasz z Akwinu odróżniał teologię

od filozofii – zob. I pars , q. 1, a. 2). Tego

jednak ks. Witczyk nie akceptuje, kiedy

w lekceważącym tonie odmawia warto-

ści pytaniu o możliwe przyczyny ludzkie

(psychologiczne, socjologiczne, kultu-

rowe), sterujące procesami wewnątrz

grupy uczniów Jezusa po Jego śmier-

ci. Zgodność ludzkiego z boskim prowa-

dzi u niego do usunięcia z pola widzenia

wszystkiego, co ludzkie, a odkrywania

Asystencja Ducha Świętego

Jezus nie tworzył świata, który powstał

po Jego śmierci. Tworzyli go inni ludzie,

żywi, z krwi i kości, a więc podlegli nie

tylko Duchowi Świętemu (w co wierzą

chrześcijanie), lecz także uwarunkowa-

niom kulturowym, socjologicznym i psy-

chologicznym swojej epoki. Były tam tar-

cia, możliwe były różne drogi interpreta-

cji przesłania Jezusa.

Czy jednak takie rekonstrukcje nie

naruszają „depozytu wiary”? Otóż nie-

koniecznie, choć domagają się jakiejś re-

106

jedynie logiki działania boskiego, z zało-

żenia zresztą nieróżniącej się od trady-

cyjnej katolickiej dogmatyki. Temu też

zostaje instrumentalnie podporządko-

wana Gadamerowska Wirkungsgeschich-

te . Staje się ona sposobem na „ucieczkę

do przodu”, by patrzeć już tylko na wynik

(rezultat oddziaływania tekstu jako cało-

ści), a nie na proces doń prowadzący.

Tymczasem, zgodnie z katolicką tradycją,

przyczyny naturalne nie znoszą nadprzyro-

dzonych. I vice versa . Podobne zasady obo-

wiązują w katolickim rozumieniu natchnie-

nia biblijnego. Tomasz z Akwinu twierdził,

że wiara nie bierze się z widzenia (wierzyć

to „przystać na to, co nie jawi się człowieko-

wi w żaden sposób” – assentire non apparen-

tibus ). Wszystkie te dyrektywy teologiczne

są ekstrapolacją dogmatu chalcedońskiego.

Stąd teza o procesie wtórnego wyniesienia

i ubóstwienia postaci Jezusa z uwagi na ko-

nieczność uwolnienia napięcia powstałego

w grupie Jego uczniów na tle ich rozczaro-

wania klęską Mistrza i wyrzutów sumienia

z powodu popełnionej zdrady nie jest z ko-

nieczności sprzeczna z dogmatem katolic-

kim, bo nie jest tezą negującą boskość Jezu-

sa. Stanowi jedynie odtworzenie kontekstu

ludzkiego. Natura nie usuwa łaski – jedno

drugiemu się nie sprzeciwia, jeśli tylko ma-

my łaskę wiary. Wiara jest jednak czymś in-

nym aniżeli motywowaną religijnie manie-

rą nieprzyjmowania do wiadomości niewy-

godnych pytań.

Ginące człowieczeństwo

Gubienie wymiaru ludzkiego w iluzyj-

nym wyobrażeniu boskości, gdzie wiel-

kie słowa, takie jak działanie Boga, inspi-

racja Ducha Świętego, natchnienie, zasła-

niają ludzkie uwarunkowania, to trwała

tendencja katolicyzmu. Rzecz dotyczy

zarówno mówienia o wspólnotach chrze-

ścijańskich pierwszych wieków, jak i sty-

lu wypowiedzi o współczesnym Kościele,

który niekiedy przedstawia siebie jako in-

stytucję tak bardzo nadprzyrodzoną, że

niepodlegającą właściwie prawom ludz-

kim: socjologicznym, ekonomicznym,

psychologicznym.

Przy takim nastawieniu rekonstrukcja

kontekstu kulturowego, socjologicznego

i psychologicznego ewolucji grup uczniów

Jezusa odbierana jest jako zagrożenie dla

realności działania Ducha. Gdy jednak

gubimy człowieczeństwo uczniów Jezusa,

pozostaje nam już tylko logika dziejów Du-

cha Świętego. Filozofia Hegla – szczytowe

osiągnięcie tego typu myślenia o obecno-

ści Boga w świecie – jest tu dobrą ilustra-

cją. Wsparta słynną formułą: „tym gorzej

dla faktów”, przemienia religię w ideolo-

gię, tj. doktrynę na użytek władzy. Tej oso-

bliwej gnozie ulegają teologowie (i egze-

geci), jeśli nie dość konsekwentnie odróż-

niają wiarę od wiedzy.

Ochrona obrazu Jezusa

Badania historyczne dają wgląd w osobi-

ste doświadczenie Jezusa, niezapośred-

niczone przez późniejszą teologię i kult.

Do pewnego stopnia konieczne jest więc

„odreligijnienie” tej postaci, bo wyniesio-

na zbyt wysoko traci ludzkie kontury, staje

się Bogiem na miarę ludzkich wyobrażeń

o Bogu, które – z konieczności skrzywio-

ne – dodatkowo jeszcze przesłaniają Jego

człowieczeństwo. Człowiek o nadludzkiej

mocy, superman, wielki mag, najwyższy

Pan kosmiczny – wszystkie te uwznio-

ślające wyobrażenia zamazują skończo-

ność Jezusa, Jego słabość, ograniczenia

107

kulturowe i historyczne. Obraz na ludz-

ką miarę skleconej boskości, przypisany

człowiekowi, sprawia, że gubimy trop, za-

mazany zostaje wszelki ślad. Ani Bóg, ani

człowiek nie jest już widoczny.

Starożytne spory chrystologiczne miały

na uwadze zwalczanie owego nadmiernego

ureligijnienia postaci Jezusa, który w here-

zji doketystycznej był już tylko Bogiem uda-

jącym człowieka: pseudoboskość doszczęt-

nie strawiła Jego człowieczeństwo.

Dylemat zauważony znalazł antido-

tum. Istotną ochroną jest powstała tak-

że w starożytności teologia apofatyczna.

Chce ona powstrzymać człowieka przed

iluzją wyobrażania sobie natury bosko-

ści. Idąc tym tropem, Tomasz z Akwinu

sądził, że dysponujemy jedynie słowem

„Bóg”, a nie możemy utworzyć sobie Jego

pojęcia. Teologia negatywna „wylądowa-

ła” w sercu katolickiej ortodoksji.

tam niepodobieństwa aniżeli podobień-

stwa owej tajemniczej i przerastającej

wszelkie ludzkie pojmowania rzeczywi-

stości (III Sobór Laterański). Gdy mówimy,

że Jezus jest Bogiem, wiemy, co chcemy

powiedzieć, nie wiemy jednak, co mówi-

my. Zgodnie z procedurą teologii apofa-

tycznej, orzekając Jego boskość, musimy

zarazem temu zaprzeczyć oświadczając,

iż nie jest On Bogiem. Bo nie jest Bogiem

w jakikolwiek sposób, który możemy so-

bie wyobrazić czy pomyśleć.

Tylko człowiek

Niezdolni do utworzenia pojęcia Boga, po-

zostajemy pierwotnie wobec Jezusa jako

człowieka. Do tego mamy naturalny do-

stęp. Całość chrześcijańskiego przekazu

zapośredniczona jest w ludzkim naucza-

niu i życiu Jezusa. Nie ma innej drogi do

Tajemnicy Boga, która i tak pozostanie na

zawsze niewypowiadalna i niepojmowal-

na. Chrześcijańska tradycja interpretacyj-

na, wskazująca na boskość Jezusa, nie roz-

rywa zasłony niewiedzy. Jej przekaz chce

raczej zwrócić naszą uwagę na tajemnicę

wiary, która pozostaje zakryta.

Nie będziesz czynił żadnej rzeźby

ani żadnego obrazu

Uwzględnienie apofatyzmu gruntownie

zmienia perspektywę teologiczną. W jego

świetle wszelki obraz Boga ginie, ulatnia

się, staje się płynny, bardziej jest procesem

aniżeli zamkniętą w ludzkiej głowie cało-

ścią. Zapominamy łatwiej i częściej, niż

nam się wydaje, że Bóg jest

Wiara nie jest wiedzą

(ani ideologią grupy religijnej)

ponad wszelką naszą wypowiedzią, ponad

wszelkim poznaniem, i nie tylko je przekracza,

ale stoi totalnie ponad wszelkim umysłem (tak-

że anielskim) i ponad wszelką substancją (To-

masz z Akwinu, In librum De divinis nominibus

expositio ).

Chrześcijanin, gdy w wierze przyjmuje

( assentit ) tajemnicze słowa o Bóstwie Je-

zusa, bynajmniej nie jest o nich pysznie

i zarozumiale przekonany, raczej odnosi

się do nich jako do drogowskazu, które-

go nie potrafi ogarnąć w swoim myśleniu.

„Artykuł wiary” służy temu, by wytrącić

umysł człowieka z jednostajności zarozu-

miałej gnozy (wiedzy), której wydaje się,

że posiadła prawdę (Hans Urs von Baltha-

Słowo „Bóg”, kiedy je słyszymy, potra-

fimy zrozumieć jedynie fałszywie: więcej

108

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: