IV. CZYNNOŚCI PRAWNE

1.POJĘCIE I RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Juryści rzymscy  nie wypracowali ani pojęcia ani ścisłej terminologii czynności prawnych.

Oświadczenia woli mające na celu powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego to czynności prawne.

CZYNNOŚĆ PRAWNA – oświadczenie (objaw) woli, zmierzające do wywołania zamierzonych skutków prawnych, którymi są: powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego.

RODZAJE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

a)                   JEDNOSTRONNE                                                       DWUSTRONNE

        DOCHODZIŁY DO SKUTKU PRZEZ DZIAŁANIE                           WYMAGAŁY WSPÓŁDZIAŁANIA MIN. 2 STRON

           TLKO JEDNEJ OSOBY NP. SPORZĄDZENIE                                            NP. ZAWARCIE KONTRAKTU

                                TESTAMENTU

b)                NA WYPADEK ŚMIERCI                                        MIĘDZY ŻYJĄCYMI

           MORTIS CAUSA, WYWIERAŁY SKUTEK DOPIERO               INTER VIVEROS,  SKUTECZNE MIĘDZY ZYJĄCYMI

              PO ŚMIERCI OSOBY DZIAŁALJĄCEJ

                            NP. TESTAMENT

c)            ROZPORZĄDZAJĄCE                                                   ZOBOWIĄZUJĄCE

       POWODOWAŁY NATYCHMIASTOWE PRZENISIENIE       ZAWIERAŁY PRZYRZECZENIA OSÓB DZIAŁAJĄCYCH

       OBCIĄŻENIE, LUB ZNIESIENIE ISTNIEJĄCEGO PRAWA       DO SPEŁNIENIA ŚWIADCZEŃ MAJATKOWYCH W

         MAJATKOWEGO OSOBY ROZPORZĄDZAJĄCEJ.                                           PRZYSZŁOŚCI

         NP. WYZBYCIE SIĘ PRAWA WŁASNOŚCI                                   NP.PRZYRZECZENIE USTANOWIENIA POSAGU

d)                     ODPŁATNE                                                               NIEODPŁATNE

       WTEDY, KIEDY KORZYŚCI EKONOMICZNE SĄ                         STANOWIĄ JEDNOSTRONNE PRZESUNIĘCIE

                      WZAJEMNE NP. SPRZEDAŻ                                    MAJĄTKOWE, BEZ ŚWIADCZENIA WZAJEMNEGO

                                                                     NP.DAROWIZNA

Forma.

Wg dawnego ius civile znaczenie prawne miały czynności dokonane w przypisanej formie. Takimi formalnymi czynnościami prawnymi były:

-          mancypacja

-          in iure cessio

-          nexum

-         akceptylacja

Formalistyka dawnego prawa uległa jednak złagodzeniu.

Tam, gdzie nie było określonych wymogów co do formy, czynność prawna mogła być dokonana w jakikolwiek sposób, byle tylko wola działającego została objawiona wystarczająco wyraźnie .

Nieformalne czynności nabierały znaczenia stopniowo, dla ułatwienia wymiany gospodarczej.

Treść.

Czynności prawne występują najczęściej w postaci typowej. Do nich przywiązane były typowe środki ochrony procesowej.

Pojawiały się również czynności nietypowe, którym starano się również zapewnić ochronę prawną np. dzięki pojemnej treści stypulacji. Treść jakichkolwiek czynności prawnych nie mogła być sprzeczna z prawem, a nie wykraczać przeciw dobrym obyczajom.

Czynności typowe zawierały określone minimum treści, decydujące właśnie o przynależności do danego typu ( essentialia negotti).

2.WYMOGI WAZNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Bezwzględna nieważność czynności prawnej (następująca z mocy samego prawa) miała miejsce gdy zabrakło nawet jednej z przesłanek ważności :

-          zdolności do czynności prawnych podmiotu składającego oświadczenie woli

-          zgodności treści czynności prawnej z przepisami prawa i dobrymi obyczajami

-          zachowania poprawnej formy przy zawieraniu danej czynności

Względna nieważność czynności prawnej polega na tym , ze złożone oświadczenie woli  wywołuje zamierzone skutki prawne, ale mogą być one zniesione przez działanie osoby zainteresowanej. Były to tzw. czynności wzruszalne. Podstawą unieważnienia była wada w oświadczeniu woli, a środkami procesowymi były:

-          zarzut procesowy, który zobowiązywał sędziego do uwzględnienia wady i oddalenia powództwa,

-          odmówienie przez pretora ochrony procesowej (denegatio actionis) w stadium in iure.

uzyskanie od pretora in integrum restitutio – przywrócenia do stanu poprzedniego.

Albo tak;) :

Czynności ważne.

Wywierały pełne skutki prawne. Czynność była ważna, jeżeli dokonała jej osoba zdolna do czynności prawnych, jeżeli była poprawna pod względem formy i treści i nie sprzeciwiała się prawu lub dobrym obyczajom.
Skutki prawne takiej czynności polegały na powstaniu, zmianie lub zgaśnięciu stosunku prawnego. Ważnym i częstym skutkiem praktycznym było nabycie prawa (adquisitio). Mogło to być nabycie pojedynczych rzeczy (singulae res) albo też całego majątku. W taki sposób nabywał np. mąż majątek żony przy conventio in manum, dziedzic majątek spadkowy.
 

Czynności nieważne.

Czynność prawna nie odpowiadająca wspomnianym wymogom.

Negotium nullum w zasadzie nie można było uzdrowić.  To co od początku jest wadliwe, nie może zostać uzdrowione z biegiem czasu

Wyjątki: w drodze konwalescencji (konwalidacji) np.: darowizny zabronione między małżonkami stawały się skuteczne przez śmierć darczyńcy. Częstszą drogą do ratowania skuteczności nieważnej czynności prawnej była konwersja, nieważną czynność prawną pewnego typu można było utrzymać w mocy jeżeli spełniała wymogi innego typu, nieważne testamenty ostawały się często jako kodycyle.
Niekiedy czynność prawna stawała się ważna i skuteczna dopiero po zatwierdzeniu jej przez samego działającego (np. po dojściu do dojrzałości).
 

Czynności wzruszalne. Poprawne czynności prawne mogły być niekiedy pozbawione skutków, ale dopiero przez prawne działanie osób zainteresowanych. W taki sposób paraliżowano np. skuteczność czynności prawnych zdziałanych pod wpływem podstępu lub groźby, odwracano alienacje dłużników zdziałane na szkodę wierzycieli, obalano ważny, ale niegodziwy testament.

3.OŚWIADCZENIE WOLI I JEGO WADY

Czynności prawne są ze swej istoty przejawem świadomej działalności ludzkiej, powinny więc znajdować swoje oparcie w woli osób działających. Jednak wola jako element wewnętrzny musi znaleźć wyraz na zewnątrz w postaci oświadczenia. Pomiędzy wolą a jej zewnętrznym wyrazem istnieje zazwyczaj zgodność à stąd „oświadczenie woli”.

Jednak mogą powstawać pewne rozbieżności, a  wraz z nimi problem co ma decydować o istocie i  skutkach czynności prawnej.

W dawnym ius civile czynnik subiektywny nie był brany pod uwagę, najważniejsze było zachowanie odpowiedniej formy, najczęściej użycie przepisanych słów ( verba).

W prawie poklasycznym i justyniańskim akcentowano silniej hellenistyczną doktrynę o decydującym znaczeniu woli.

Oświadczenie złożone nie na serio ( per iocum), nie miało znaczenia prawnego, ponieważ nie było tutaj woli wywołania skutków prawnych ( np. pokazowa stypulacja).

Pozorność ( czyli symulacja -  acta simulata) – zachodzi wtedy, gdy strony dokonują czynności prawnej w sposób zewnętrznie poprawny, ale pomiędzy sobą umawiają się, że normalne skutki tej czynności nie nastąpią. W ten sposób np. obchodzono rozmaite zakazy jak zabroniona darowiznę.

Problem symulacji pojawił się gdy już przywiązywano wagę do odróżnienia woli od oświadczenia. Chodziło o to, czy uznać znaczenie prawne czynności rzeczywistej, ukrytej pod innymi pozorami. W prawie klasycznym gdzie decydujące znaczenie miała wola, ważna była czynność ukryta, czynność pozorna była zawsze nieważna.

Do wad oświadczenia woli możemy zaliczyć błąd (error ) jest przypadkiem rozbieżności niezamierzonej. Istotne znaczenie miał błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu ( error in corpore). Czynność prawna dokonana pod wpływem takiego błędu była nieważna.

Innym błędem o podobnych skutkach był error in materia ( błąd co do istotnych właściwości rzeczy.

Inna wada oświadczenia woli był dolus – czyli podstęp. Osoba dokonująca czynności prawnej może zostać rozmyślnie wprowadzona w błąd przez podstęp innej osoby. Czynność dokonana w ten sposób była ważna, ale pretorowie postanowili to zmienić. Jeżeli ktoś wyłudził podstępnie zobowiązanie jeszcze nie spełnione i próbował dochodzić do w procesie , wprowadzony w błąd otrzymywał środek exceptio doli.

Inna sytuacja – osoba dokonująca czynności prawnych można działać pod wpływem bojaźni, spowodowanej groźbą ( metus).

Wg ius civile wymuszona czynność była ważna, jednak pretorowie się przeciwstawiali takim zjawiskom wymuszeń. Jeżeli wymuszono przyrzeczenie świadczenia, dłużnik mógł się uchylić od jego spełnienia za pomocą exceptio metus.

4.BŁAD [ ERROR]

W przeciwieństwie do oświadczenia woli nie na serio czy symulacji, gdzie niezgodność między wola a oświadczeniem jest zamierzona, błąd jest przypadkiem rozbieżności NIE zamierzonej.

Osoba działająca dokonuje czynności prawnej pod wpływem jakiegoś mylnego wyrażenia o rzeczywistości, jest czegoś nieświadoma. Podstawowy materiał źródłowy do błędu jest zawarty w tytułach de ignorantia.

W formalnych czynnościach dawnego ius civile błąd nie miał znaczenia prawnego, skoro ważne było tylko to co zostało wypowiedziane na zewnątrz.

Dopiero po odróżnieniu woli od oświadczenia rozwinęła się w tym zakresie tendencja do przypisywania znaczenia błędom istotnym i usprawiedliwionym.

Rodzaje błedów:

1.      Error in corpore – błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu, miał on istotne znaczenie, czynność prawna dokonana pod wpływem takiego błędu była nieważna ( np. stypulacja z nieporozumieniem stron co do osoby niewolnika).

2.      Error in materia – błąd co do istotnych właściwości rzeczy

3.      Error in qualitate – był to błąd raczej nieistotny, był to błąd co do jakości rzeczy

4.      Error in nomine – błąd co do samego tylko znaczenia rzeczy ( np. nieporozumienie stron co do imienia sprzedanego niewolnika ;) )

W doktrynie poklasycznej zarysowała się tendencja do szerszego uwzględniania i bardziej jednolitego traktowania błędu jako elementu wyłączającego wolę ( errantis nulla voluntas est).

5.POBUDKA [ MOTYW] PRZY CZYNNOŚCIACH PRAWNYCH

Według IUS CIVILE motywy zawarcia czynności prawnej byłby bez znaczenia:

Obojętne dla jakich motywów ktoś kupował daną rzecz (z litości, aby pomóc ubogiemu), bez znaczenia było czy ten motyw był uzasadniony

FALSA CAUSA NON NOCET – „Błędna (fałszywa) pobudka nie szkodzi [ważności czynności prawnej]”

W prawie pretorskim wyjątek od tej zasady stanowiły DOLUS i METUS

DOLUS Þ (podstęp, oszustwo, zły zamiar) świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby; kiedy ktoś świadomie i celowo wprowadził w błąd kontrahenta albo utrzymał w błędzie, aby te zawarł niekorzystną dla siebie czynność prawną

w takim wypadku dana czynność prawna była wg pr. cywilnego ważna, ale pretor udzielał poszkodowanemu specjalnych środków procesowych, do których należą:

·         ACTIO DE DOLO (ACTIO DOLI): można było dochodzić wyrównania szkody, zasądzenie powodowało infamię; gdy poszkodowany wykonał już zobowiązanie powstałe z aktu prawnego dokonanego pod wpływem dolus

·         EXCEPTIO DOLI – zarzut procesowy przeciwko powództwu działającego podstępnie o wykonanie czynności prawnej dokonanej pod wpływem dolus; gdy poszkodowany nie wypełnił zobowiązania z oszukańczych czynności, a został pozwany przez nieuczciwego kontrahenta do jego wykonania

·         RESTITUTIO IN INTEGRUM PROPTER DOLUM – najbardziej radykalny środek udzielany poszkodowanemu – mógł dochodzić do przywrócenia do stanu sprzed dokonania oszukańczej czynności prawnej

METUS Þ (obawa, bojaźń) – gdy czynność prawna została zawarta pod wpływem bojaźni wywołanej groźbą (vis ac metus) innej osoby (np. ktoś podpisał umowę pod groźbą zabicia)

Należy odróżnić: vis compulsiva (przymus psychiczny) od vis absoluta (przymus fizyczny np. siłą prowadził rękę podpisującego umowę)

Dokonanie czynności pod wpływem przymusu fizycznego – z powodu braku oświadczenia woli – nie rodziło żadnych skutków prawnych

Groźba winna być zwłaszcza:

- bezprawna (stąd np. nie była nią groźba zaskarżenia do sądu)

              - poważna (dotyczyła poważnej szkody dla osoby zagrożonej)

              - bezpośrednia (zagrożony musiał się liczyć z rychłym jej wykonaniem)

              - uzasadniona (mogła przestraszyć człowieka odważnego)

Wg IUS CIVILE – czynność prawna dokonana pod wpływem przymusu psychicznego była ważna, chociaż zaczepiana

Jurysprudencja klasyczna przyjmowała zasadę – „Chociaż gdybym był wolny, nie chciałbym, jednak zmuszony chciałem.” QUAMUIS SI LIBERUM ESSET NOLUISSEM, TAMEN COACTUS VOLUI, mimo przymusu oświadczenie woli było wyrazem woli wew. oświadczającego

Pr. pretorskie uznało metus za przestępstwo i w związku z tym pretor udzielał poszkodowanemu środków prawnych, do których należały:

·         ACTIO QUOD METUS CAUSA – skarga przeciwko osobie grożącej oraz przeciwko osobom trzecim odnoszącym korzyść z czynności zawartej pod groźbą, za pomocą skargi poszkodowany mógł domagać się zasądzenia od pozwanego poczwórnej wartości (quadruplum) wyrządzonej szkody majątkowej

·         EXCEPTIO QUOD METUS CAUSA – stanowiła zarzut procesowy, który mógł być zastosowany przez pozwanego przeciwko powodowi domagającemu się realizacji wymuszonej groźbą czynności prawnej

·         RESTITUTIO IN INTEGRUM PROPTER METUM – najbardziej radykalny i nadzwyczajny środek udzielany poszkodowanemu, na podstawie którego mógł dochodzić przywrócenia do stanu sprzed dokonania wymuszonej groźbą czynności prawnej

Czynność prawna ważna ale wzruszalna/ zaskarżalna

Środki:

·          Actio quod metus causa

·          Exceptio quo metys causa

·         Restitutio in integruj propter metum

Przymus psychiczny

vis compulsiva

groźba

6.ELEMENTY SKŁADOWE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Elementy treści czynności prawnych:

A)     przedmiotowo istotne (tzw. essentialia negotii)

elementy niezbędne do powstania danej czynności prawnej, decydowały o przynależności danej czynności prawnej (w kontrakcie kupna-sprzedaży stanowiły porozumienie stron co do przedmiotu sprzedaży i ceny)

B)     przedmiotowo nieistotne (tzw. naturalia negotii)

były to elementy treści czynności prawnej, które zależały od woli stron; nie były istotne dla ważności danej czynności; np. przy kontrakcie kupna-sprzedaży stanowiły je postanowienia stron odnośnie do odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu wady rzeczy sprzedanej

C)    podmiotowo istotne (tzw. accidentalia negotii)

były to dodatkowe postanowienia szczególne do treści czynności prawnych – do najczęściej umieszczanych klauzul należały:

·         warunek (condicio)

·         termin (dies)

·         polecenie (modus)

7.KLAUZULE DODATKOWE CZYNNOŚCI PRAWNYCH [ accidentalia negoti]

TERMIN (dies) przyszłe i pewne zdarzenie, od którego strony uzależniają rozpoczęcie i wygaśniecie skutków czynności prawnej

              Rodzaje terminów:

·         termin zawieszający, początkowy (DIES A QUO)

z którego upływem następuje skuteczność czynności prawnej

·         termin rozwiązujący, końcowy (DIES AD QUEM) z którego upływem ustaje skuteczność czynności prawnej

termin liczył się wg nieprzerwanego biegu czasu, uwzględniając wszystkie dni kalendarzowe (tzw. TEMPUS CONTINUUM – czas nieprzerwany)

w niektórych przypadkach przy obliczaniu terminu pomijano dni, w których z powodu przeszkody fizycznej lub prawnej dana osoba nie mogła przedsięwziąć określonego działania (np. dni w których nie można było się procesować) – taki bieg terminu Þ TEMPUS UTILE (czas użyteczny)

POLECENIE (modus)

Oznaczało klauzulę zawartą w czynności prawnej nieodpłatnej nakładającą na osobę otrzymującą przysporzenie (darowizny, rozporządzenia ostatniej woli, wyzwolenia) obowiązek pewnego zachowania się

W prawie justyniańskim – przyjęto możność wymuszenia – drogą procesu lub przymusu administracyjnego – wykonania polecenia

A początkowo polecenie nie rodziło żadnych skutków prawnych, nie ograniczało skuteczności czynności prawnej, do której było dodane obowiązek jego wypełnienia miał charakter raczej moralny

8.POJECIE I RODZAJE WARUNKÓW

WARUNEK (condicio) - dodatkowe postanowienie szczególne (klauzule) istotne dla stron i przez nie wprowadzone do treści czynności prawnych

Þ zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego strony uzależniały skuteczność czynności prawnej;

Jurysprudencja rzymska wyróżniała następujące typy warunków:

·                                                         Warunek zawieszający (CONDICIO SUSPENSIVA) – skutki danej czynności prawnej zależą od zaistnienia zdarzenia przyszłego niepewnego (np. otrzymasz książkę jeśli zdasz egzamin z prawa rzymskiego)

·                                                         ...