Etyka - opracowanie.doc

ETYKA W ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

PODSTAWOWE WIADOMOŚCI O JĘZYKU ETYKI

1.      Zdania i fakty

Zdania (w sensie logicznym) są to wypowiedzi opisowe, stwierdzające istnienie bądź nieistnienie jakiegoś faktu. Zdania mogą być prawdzie bądź fałszywie oraz mogą odnosić się do faktów zwykłych, a także do zjawisk nieco odmiennej natury.

Fakty:

a)      zwykłe -  takie, które stanowią element rzeczywistości istniejącej niezależnie od człowieka i jego świadomości.

b)     konwencjonalne – są to pewne fakty zwykłe, które uważane są za „coś więcej” niż tylko określone zjawiska fizyczne bądź przedmioty. Istnienie takich faktów wiąże się z posługiwaniem się przyjętymi regułami. Reguły te mogą mieć charakter nieformalny lub sformalizowany. Istnienie tych faktów zależne jest od świadomości

2.      Oceny i normy

Oceny – spełniają funkcję ekspresyjną, tzn. wyrażają aprobatę bądź dezaprobatę oceniającego wobec stanu rzeczy, osoby, uczynku itp., do którego się odnosi.

a)      zasadnicze – stanowią wyraz aprobaty bądź dezaprobaty dla danego czynu, zachowania lub osoby ze względu na nie same i ich przymioty, a nie ze względu na cel, do jakiego miałyby stanowić środek

b)     instrumentalne – przedmiot podlega ocenie jako środek do osiągnięcia takiego bądź też innego założonego celu

Dyrektywy – wskazują pewne wzorce postępowania zmierzające do wywarcia wpływu na zachowanie się ich adresatów

a) normy – stanowią rodzaj wypowiedzi dyrektywalnych o charakterze stanowczym, wskazujących na to, jak w danych okolicznościach adresata powinien się zachować.

- hipotetyczne – dyrektywy celowościowe, techniczne lub instrumentalne wskazują w jaki sposób należy się zachować aby osiągnąć określony cel

- kategoryczne – deontologiczne wskazują bezwarunkowo powinny sposób zachowania, nakazując określone zachowanie lub zakazując go, niezależnie od celów lub dążeń ich adresatów.

Obowiązywanie norm:

- ujęcie aksjologiczne – treść jest aprobowana przez członków danej społeczności

- ujęcie tetyczne – uznanie normy za obowiązującą ze względu na jej pochodzenie od uznanego autorytetu, któremu przypisuje się kompetencje do stanowienia norm

- ujęcie behawioralne – norma traktowana jako racja własnego postępowania, dlatego że jest ona właśnie tak traktowana przez innych

Za przedmiot wypowiedzi typu oceny i normy uważa się moralność, a więc jest to zbiór ocen i norm dotyczących tego jakie czyny są dobre, a jakie złe.

3.      Wypowiedzi performatywne i teoria aktów mowy

Po raz pierwszy wypowiedzi te wdrożył J.L. Austin. Podzielił je na takie, które opisują istniejące niezależne od nich fakty oraz wypowiedzi, które nie mają zdawać sprawy z istniejącego niezależnie faktu, ale same stanowią jego dokonanie. Wypowiedzi te nie mają odzwierciedlać rzeczywistości, ale zmieniać ją i kształtować. Austin zrewidował tę teorię, przekształcając teorię performatywów w ogólniejszą teorię mowy. Doszedł bowiem do wniosku, ze w istocie każda wypowiedź stanowi określony akt mowy będący zarówno wypowiedzeniem określonych słów, jak i dokonaniem pewnej czynności. W każdym akcie mowy wyróżnia się aspekt:

-  lokacyjny – wypowiedzenie określonych słów odnoszących się do pewnych desygnatów

- illokucyjny – dokonanie za pomocą słów określonej czynności , stwierdzenia czegoś

- perlokucyjny – doprowadzenie tą wypowiedzią do określonych skutków

Wypowiedzi performatywne nie podlegają kwalifikacji w kategorii prawdy lub fałszu, można jedynie stwierdzić, ze są udane lub nie udane. 

MORALNOŚĆ I ETYKA

1.      Uwagi wstępne

Etyka – dział filozofii, którego przedmiotem jest moralność. Do zakresu etyki należą więc sądy, przekonania i poglądy formułowane na tematy moralne.

a)      etyka opisowa – zrozumienie i opis istniejących w danym środowisku przekonań moralnych takich, jakimi one rzeczywiście są (jakie zachowania uważane są w określonym miejscu i czasie za dobre, a jakie za złe?)

b)     etyka normatywna – formułowane są sądy lub ich usystematyzowane zbiory dotyczące tego, jak należy postępować, jakie czyny zasługują na pochwałę, jakie na dezaprobatę oraz jakie normy moralne należy uznać za zasadne i obowiązujące (jakie postępowanie jest dobre?)

Moralność – uznawane w jakiejś grupie lub społeczeństwie bądź też przez poszczególne osoby oceny i normy odwołujące się do kategorii „dobra” i „zła”, zachowań zasługujących na aprobatę i pochwałę oraz wyłączonych i godnych potępienia.

„Złota reguła” – postępuj wobec innych tak, jak chciałbyś aby inni postępowali wobec Ciebie.

2.      Obiektywizm i kognitywizm

METAETYKA – jest refleksją nad statutem etyki, charakterem i znaczeniem formułowanych w jej ramach przekonań i sądów. Do jej dziedziny należą rozważania dotyczące tego, czy istnieją wartości, oceny i normy moralne, jaka jest ich relacja do rzeczywistości, czy i w jaki sposób podlegać mogą weryfikacji (czy istnieje dobro? I jak jest rozpoznawalne?)

OBIEKTYWIZM (realizm) – jest to przekonanie, że dobro i zło stanowi realnie istniejące wartości, rzecz sprowadza się zaś do tego, w jaki sposób należy postępować, aby te realnie istniejące dobro czynić i unikać zła. Dobro, sprawiedliwość, godność istnieją realnie bez względu na to, co na ich temat sądzą inni ludzie, bądź też w jaki sposób je pojmują. Klasycznym źródłem obiektywizmu było przekonanie religijne, a więc to, że dobre jest to, co pochodzi od Boga, co stanowi Jego wolę i co Jemu się podoba. Podobną rolę spełnia tradycja, odwieczne zwyczaje i kanony postępowania uważane za niepodważalne.

Teorie realnego dobra:

a)      dobro odkryte w naturze człowieka lub świata - dobrem jest postępowanie zgodnie z naturą, a złem ignorowanie lub przeciwstawianie się prawom natury

b)     dobro mające charakter religijny – prawa natury zostały wyryte w sercu człowieka przez Boga 

c)      dobro jako prawidłowości i wskazania obowiązujące człowieka w jego postępowaniu

Hugo Grocjusz – podstawowe prawa natury obowiązywałyby, nawet nie wierząc w Boga

Utylitaryści – ludzie dążą do osiągnięcia przyjemności, a unikają tego, co nieprzyjemne

Arystoteles – dążenie do pewnych celów, z których najważniejszym jest osiągnięcie szczęście

Platon – dobro, sprawiedliwość są to wartości prawdziwe, jako wieczne i niezmienne idee

KOGNITYWIZM – przekonanie, o tym że obiektywnie istniejące dobro jest dla człowieka poznawalne

- NATURALIZM – poznanie pewnych, możliwych do opisowego stwierdzenia, naturalnych cech czynów lub faktów

- INTUICJONIZM ETYCZNY – wartość moralna określonych faktów  bądź zachowań dostępna jest człowiekowi dzięki posiadaniu przez niego intuicji, pozwalającej na odróżnienie dobra od zła.

3.      Subiektywizm i nonkognitywizm

David Hume „Traktat o zasadach moralności” – nie możność wyprowadzenia wniosków o charakterze moralnym wyłącznie z przesłanek o charakterze pozamoralnym, zwłaszcza sprowadzających się jedynie do empirycznego opisu naturalnych cech danego faktu. 

Błąd naturalistyczny, co oznacza wyprowadzenie wniosków o charakterze powinnościowym z przesłanek opisowych. Określenie to pochodzi od G. E. Moore`a. Dobro nie może być utożsamiane z inną cechą. 

L. Petrażycki – dobro, sprawiedliwość, piękno to jedynie przejawy tzw. fantazji emocjonalnej.

SUBIEKTYWIZM – kategoria „subiektywnego dobra” opiera się na odwróceniu rzeczywistej relacji – nie jest tak, że określone fakty oceniamy pozytywnie dlatego, że są realnie dobre, ale wydają nam się realnie dobre, bo sami oceniamy je pozytywnie.

- EMOTYWZIM – A.J. Ayer – wypowiedzi oceniające nie są niczym więcej pomad wyrażenie indywidualnie przeżywanej emocji aprobaty bądź dezaprobaty.

4.      Racjonalność sądów etycznych

RELATYWIZM ETYCZNY

a)      aksjologiczny – przekonanie, że pewne wartości społeczne są zmienne w zależności do jakiej grupy się odnosimy; w pewnej społeczności pewne zachowania są naganne, a w innej nie

b)     kulturowy – w różnych kulturach przyjmowane są różne wartości

c)      sytuacyjny – mówi o tym jaka wartość ma być zrealizowana, nie da się określić z góry, decyduje o nich sytuacja

Filozofia egzystencjonalizmu – nieuchronność dokonywania przez człowieka wyborów moralnych bez jakiegokolwiek zewnętrznego oparcia. Jednym z jej najwybitniejszych przedstawicieli był J.P. Sartre

Spory etyczne – spory najzupełniej pozorne, oparte w istocie na mylnym przekonaniu adwersarzy co do tego, w jakiej wzajemnej relacji pozostają ich poglądy;

Teoria błędu - oparte na niezrozumieniu, ze w istocie ich uczestnicy nie prezentują jakichkolwiek sądów, które byłyby ze sobą niezgodne, uczestnicy pozostają w powszechnie panującym błędzie, co do natury sporów

Dyskurs etyczny -  dopatrywanie się w sądach etycznych zdań stwierdzających jedynie fakt przeżywania przez oceniającego określonej emocji

Sąd etyczny – charakteryzuje się pewnego rodzaju „roszczeniem” do obiektywnej słuszności, mając stanowić ocenę dokonywaną w sposób „bezstronny”, tzn. niezależnie od upodobań lub interesów określonych podmiotów. Z tego względu oczekuje się podania odpowiednich racji, na jakich się opierają.

Kryterium racjonalności sądów etycznych – sądy etyczne podlegają takim samym kryteriom racjonalności, jakie znajdują zastosowanie wobec wszelkiego rodzaju przekonań

Kryterium uniwersalizowalności sądów etycznych – każdy racjonalny sąd etyczny musi odwoływać się nie tylko do prawdziwych założeń faktycznych, ale także do odpowiednich racji etycznych – w postaci oceny moralnej, zuniwersalizowanej normy lub oceny moralnej, stanowiącej jego podstawę.

Uzasadnienie sądów etycznych (SE) – można na ogół przedstawić w postaci pewnej formy, tzw. sylogizmu praktycznego, w którym wniosek uzasadniany jest za pomocą ogólnej normy lub oceny (racji etycznej RE), oraz przesłanek faktycznych (PF). Możliwość uznania sądu etycznego za racjonalnie uzasadniony uzależniona jest od tego, na jakich przesłankach został on oparty. Sądu etycznego nie można dowieść, ale w różnych przypadkach można go odrzucić.

Prawda moralna – możliwość ostatecznego ugruntowania rozumowań moralnych w takim, czy innym świecie „obiektywnie” istniejących wartości i obowiązujących norm.

GŁÓWNE KIERUNKI ETYKI NORMATYWNEJ

1.      Uwagi wstępne

Teoria etyczna – rozmaitość koncepcji etyki normatywnej

Nurty etyczne:

a)      deontologiczne – opierają się na traktowaniu moralności jako zbioru norm zawierających wiążące człowieka w każdej sytuacji nakazy i zakazy. Jest to zgodność  z bezwzględnie obowiązującymi normami moralnymi.

b)     konsekwencjalistyczne (teologiczne) – upatrują moralnej wartości czynu w tym, czy doprowadza on do dobrych, czy do złych konsekwencji. Najistotniejsze są skutki jakie powoduje wybrany przez człowieka sposób działania, a nie ich zgodność z takim, czy innym zbiorem ogólnych reguł.

c)      cnót – wzorowana na antyku koncepcji etyki jako poszukiwania odpowiedzi na pytane, w jaki sposób człowiek może wieść dobre, spełnione życie. Na każdą sytuację moralną składa się nie tylko czyn, jego konsekwencje, ale także dokonujący go podmiot i jego cechy, w wyniku których postanowił zachować taki, a nie inny sposób.

2.      Etyka deontologiczna (obowiązków)

Etyka deontologiczna – filozofia moralna Immanuela Kanta

Etyka ta odnosi się do tego,, czy ewentualny czyn nie stanowiłby złamania norm moralnych, do których przestrzegania człowiek jest  bezwzględnie zobowiązany. W centrum uwagi jest tu czyn i jego relacja do norm i zasad moralnych oraz gotowość uznania tych ostatnich za wiążące ograniczenia dowolności swoich wyborów i sposobu realizacji własnych interesów.

Teoria moralności Immanuela Kanta – jest ona zakorzeniona w zdolności człowieka, kierującego się uznanymi przez siebie racjami postępowania, do wolności wyboru postępowania niezależnie od instynktownych pragnień, popędów i chęci ich zaspokajania.

a)      imperatywy hipotetyczne – wskazują, jak postępować, aby osiągnąć postawione sobie konkretne cele. Wybór tych konkretnych celów nie jest konieczny, ale podlega wolnej woli człowieka.

b)     imperatywy kategoryczne – wiążą niezależnie od tego, czy dąży się akurat do takich czy innych celów.

Rozumowe pojęcie prawa – prawo ma stanowić ogół warunków, pod którymi wolna wola jednej osoby może zostać pogodzona z wolną wolą innych, zgodnie z powszechnym prawem wolności.

3.      Etyka konsekwencji (teleologiczna)

Etyka teleologiczna – filozofia utylitaryzmu

W etyce tej rozstrzygające znaczenie mają konsekwencje czynu (zamierzone lub spowodowane).   Jest to przekonanie, ze każdy człowiek odpowiada przede wszystkim za skutki swoich czynów i one właśnie rozstrzygają o moralnej ocenie jego postępowania i dokonywanych przez niego wyborów.

Zasada użyteczności - J. Bentham – zasada, która aprobuje lub gani wszelką działalność, zależnie o tego czy wykazuje ona tendencję do powiększania, czy zmniejszania szczęścia obchodzącej nas strony.

Zasada największego szczęścia – zasada, głosząca, że czyny są dobre, jeżeli przyczyniają się do szczęścia, a złe, jeżeli przyczyniają się do czegoś przeciwnego.

Czyn moralny – zachowanie, które przyczynia się do największego, możliwego szczęścia największej licz by osób.

Wady zasady użyteczności:

a)      niepraktyczność:

- mierzenie ilości przyjemności i porównywanie ze sobą jej rozmaitych rodzajów wydaje się być niemożliwe

- przewidzenie wszelkich konsekwencji danego czynu na ogół nie jest możliwe

- zupełnie nie możliwe jest też dokonywanie „rachunku” konsekwencji przy podejmowaniu każdej decyzji

Utylitaryzm czynów – postuluje, aby rachunek korzystnych i niekorzystnych konsekwencji dokonywany był względem każdego indywidualnego czynu

Utylitaryzm reguł – postuluje, aby ocenie tej podlegały nie tylko pojedyncze czyny, ile reguły, według których mamy postępować.

4.      Płaszczyzny myślenia moralnego

R. Hare`a – koncepcja poziomów myślenia moralnego – która ma na celu pogodzenie sporu pomiędzy deontologicznym, a teleologicznym ujęciem etyki. Zdaniem R. Hare`a należy odróżnić intuicyjną i krytyczną płaszczyznę myślenia moralnego.

a) płaszczyzna intuicyjna - jest poziomem naszych odruchowych reakcji moralnych, naszej skłonności do postrzegania określonych zachowań jasko dobrych lub złych, aprobowania lub ganienia różnego rodzaju sposobów postępowania.

Teoria cienkiej warstwy kulturowej – moralność człowieka stanowi jedynie swego rodzaju wierzchnią warstwę przekonań, zasad, nawyków, będących wytworem kultury i mających powściągnąć amoralną dzikość ludzkiej natury odziedziczoną po naszych zwierzęcych przodkach.

b) płaszczyzna krytyczna - przedmiotem jej są intuicje. Weryfikacji podlegają zarówno intuicyjne odruchy moralne jak i ewentualne uzasadniające je sądy i zasady moralne, ich treść, zasadność, trafność.

5.      Koncepcja etyki cnót

Cnota – pewne moralnie cenne predyspozycje lub wyrobione w sobie skłonności, umożliwiające osiągnięcie spokoju ducha i poczucia dobrze przeżytego, szczęśliwego życia.

Platon – cnota oznacza harmonię pomiędzy rozumem, męstwem oraz panowaniem nad pożądliwością

Arystoteles – dla człowieka najwyższe dobro stanowi szczęście.

Zalety charakteru wg. Arystotelesa:

a)      dianoetyczne (intelektualne) – zdolność rozumienia, rozsądek

b)     etyczne – będące trwałymi dyspozycjami do zasługujących na pochwałę zachowań, takich jak szczodrość, odwaga

Charakterystyczną cechą cnót wg. Arystotelesa jest to, że cnoty zanikają z powodu niedostatku i nadmiaru. Cnoty kształtują się w człowieku dzięki właściwemu zachowaniu.

Dzielność etyczna – sposób życia, dzięki któremu człowiek wiedzie życie godne istoty rozumnej, tym samym osiągając właściwe człowiekowi szczęście, polegające na tym, aby dobrze żyć i dobrze się mieć. Dzielność etyczna może wymagać:

a)      cnót twardych – związane z ideą siły wewnętrznej, zdolności pokonywania słabości woli, wewnętrznej niezależności, uczciwości wobec samego siebie i innych, umiejętności oparcia się pokusom  oraz odwagi

b)     cnót miękkich – związane z tego rodzaju emocjami i pobudkami, jak empatia, życzliwość współczucie, przyjaźń

Jednym z najistotniejszych problemów etyki cnót musi być ustalenie relacji pomiędzy słusznością danego czynu, a cnotami jako pewnego rodzaju skłonnościami do takiego czy innego postrzegania sytuacji i dokonywania wyboru właściwego sposobu postępowania.

W wersjach słabszych cnoty rozumiane są jako - trwałe dyspozycje do czynienia dobra. Posiadanie cnót stanowi zdolność odróżnienia i czynienia rzeczy słusznych. Etyka ta skupia się na podmiocie i jego cechach umożliwiających mu czynienie dobra.

„Czysta etyka cnót” – zmierza do odwrócenia relacji pomiędzy praktykowaniem cnót, a moralną wartością czynów i definiowania tej ostatniej jako sposobu postępowania, które w danej sytuacji wybrałaby osoba o doskonałej dzielności etycznej. Sposób pojmowania wartości moralnej w tej radykalnej etyce cnót nazywany jest projektywizmem.

Projektywizm – ujmuje wartość moralną czynu jako pewnego rodzaju projekcję artrologicznej charakterystyki motywów, dyspozycji i życia wewnętrznego osób, które ich dokonują.

Interpretacja relacji cnót i szczęścia:

a)      rozumiane jako jedyny sposób osiągnięcia dobrego życia, dzięki któremu możliwe jest spełnienie i szczęście

b)      częściowo konstytutywny charakter cnót wobec szczęścia, co oznacza, że szczęśliwe życie polega na praktykowaniu cnót.

ETYKA ZAWODOWA

1.      Etyka zawodowa i jej przedmiot

Etyka zawodowa

a)      pojęcie szersze -  na ten termin składa się zarówno oznaczenie norm określających, w jaki sposób przedstawiciele danego zawodu powinni się zachowywać, jak i przekonań moralnych przedstawicieli danego zawodu, a także ocen etycznych i ich zachowań.

b)     pojęcie węższe – zespół norm wskazujących, jak z moralnego punktu widzenia powinni zachowywać się przedstawiciele określonego zawodu