Ewolucja3.pdf

INSTYTUT PALEOBIOLOGII PAN

MUZEUM EWOLUCJI

ZAKŁAD PALEOBIOLOGII I EWOLUCJI UW

URZĄD GMINY PAWONKÓW

Lisowice

Jak dinozaury

opanowały świat?

ISSN 1730-48

WARSZAWA 2008

MUZEUM

PALEONTOLOGICZNE

w Lisowicach

Ekspozycja

JAK DINOZAURY OPANOWAŁY ŚWIAT?

Badacze skamieniałości z Lipia Śląskiego z widocznym wysiłkiem trzymający w rękach najbardziej imponujące eksponaty:

od lewej Grzegorz Niedźwiedzki (doktorant z Wydziału Biologii UW) z kością udową dicynodonta, Jerzy Dzik (profesor PAN i UW)

z kością udową dinozaura i Tomasz Sulej (adiunkt w Instytucie Paleobiologii PAN) z kością ramieniową dicynodonta.

Wykopaliska w wyrobisku cegielni Lipie Śląskie w Lisowicach otworzyły okno na świat sprzed nieco ponad

dwustu milionów lat, z końca okresu triasowego. Obraz okazał się zaskoczeniem dla paleontologów. Trwa-

li dotąd w powszechnym przekonaniu, że przejście od czasów dominacji gadów ssakokształtnych do ery

panowania na Ziemi ogromnych dinozaurów dokonało się w wyniku serii światowych katastrof powodują-

cych wymieranie kolejnych rodzajów gadów ssakokształtnych i zastępowaniu ich wciąż nowymi rodzajami

dinozaurów. Przemiany te miały być zainicjowane przez ekspansję drapieżnych dinozaurów, które zepchnęły

drapieżne gady ssakokształtne, ewoluujące tymczasem w stronę ssaczej anatomii, do niszy drobnych noc-

nych drapieżników. Tym naszym przodkom w linii prostej przyszło 150 mln lat czekać na upadek dinozaurów,

by przejąć po nich panowanie nad światem. Roślinożerne dinozaury miały wyprzeć wegetariańskie gady

ssakokształtne z pewnym opóźnieniem, ale proces ten miał się zakończyć ich wymarciem 220 milionów lat

temu. Tymczasem w Lipiu Śląskim większe od wszystkich dotąd znanych roślinożerne gady ssakokształtne

– dicynodonty dwadzieścia milionów lat po swoim rzekomym zejściu ze sceny współwystępują z najdawniej-

szymi znanymi w świecie wielkimi dinozaurami! Co więcej, w towarzystwie licznych innych płazów i gadów.

Rezultaty wykopalisk są wciąż przedmiotem badań paleontologów z Instytutu Paleobiologii PAN i Wydziału Biologii

Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwsze „ciepłe” wciąż wyniki tych badań i eksponaty najbardziej imponujących wy-

preparowanych już kości, tropów oraz innych szczątków zwierząt i roślin z końca triasu można obejrzeć w Lisowicach.

Miejscowa społeczność, przy wsparciu władz gminy Pawonków, zorganizowała muzeum paleontologiczne, które jest

znakomitym uzupełnieniem ekspozycji i wykopalisk w leżącym nieopodal Krasiejowie.

Zapraszamy do zwiedzania!

Ekspozycja muzealna została zorganizowana przez Stowarzyszenie Rozwoju Sołectwa Lisowice w Województwie Śląskim (Pre-

zes Zarządu Renata Piosek, vice-prezes Marek Błyszcz) i Urząd Gminy Pawonków oraz Sołectwo Lisowice (sołtys Marian Mańka)

przy wsparciu finansowym Rady Gminy.

Zaskakujące uwieńczenie ery gadów ssakokształtnych

SPIS TREŚCI

Zaskakujące uwieńczenie

ery gadów ssakokształtnych

Jerzy Dzik, Grzegorz Niedźwiedzki

& Tomasz Sulej

Niezwykłe bogactwo fauny i flory końca triasu z Lisowic koło Lublińca zaskakuje przez kontrast

z dotychczasowym ubóstwem znalezisk z tej epoki geologicznej w Polsce. Wstępne wyniki badań pozwoliły

już na prowizoryczną rekonstrukcję budowy ciała największych spośrod ówczesnych gadów.

Ryby pancerne z Gór Świętokrzyskich

Piotr Szrek

Góry Świętokrzyskie od dawna dostarczają doskonale zachowanych

skamieniałości ryb pancernych dewońskiego wieku. Nowe znaleziska

w warstwach wapieni osadzonych w późnodewońskim morzu dają nadzieję na poznanie końcowych stadiów

ewolucji tych przerażających rozmiarami i wciąż tajemniczych zwierząt.

Dinozaury w nauce polskiej

Magdalena Borsuk-Białynicka

Biuletyn

Muzeum Ewolucji

Instytutu

Paleobiologii PAN

Pałac Kultury i Nauki

(wejście od

ul. Świętokrzyskiej)

Organizowane przez Zofię Kielan-Jaworowską ekspedycje na Pusty-

nię Gobi dały możliwości badania wymarłych zwierząt nieznanych

wówczas w Polsce. Szczególne zasługi w poznaniu mongolskich

dinozaurów ma niedawno zmarła profesor Instytutu Paleobiologii

PAN Halszka Osmólska.

Pochodzenie i ewolucja skójek

Aleksandra Skawina

ISSN 1730-48

W dwu ostatnio odkrytych stanowiskach kopalnych późnego triasu na Śląsku

– w Krasiejowie i Lisowicach – masowo występują szczątki słodkowodnych

małżów o nadzwyczajnym stanie zachowania. Przetrwały nawet ich delikatne

skrzela! Właściwe wykorzystanie nowych danych wymaga przedstawienia ich

na tle dzisiejszej wiedzy o ewolucji tej grupy mięczaków.

Redakcja

Jerzy Dzik

dzik@twarda.pan.pl

Profesor Roman Kozłowski

– jakim go zapamiętałem

Adam Urbanek

Tworząc warszawską szkołę paleontologii Roman Kozłowski otworzył

przed swoimi następcami możliwości działania na polu światowej nauki.

Adam Urbanek znakomicie wykorzystał tę szansę. Nadał biologiczny

sens mechanizmom rozwoju kolonii graptolitów, których pokrewień-

stwa zostały ustalone przez jego mentora, a swoimi pionierskimi bada-

niami położył podwaliny pod polską paleontologię ewolucyjną.

Biuletyn Muzeum

Ewolucji EWOLUCJA

jest wydawnictwem

ukazującym się nieregularnie.

Zamieszcza artykuły

popularyzujące wiedzę

o historii organizmów

i ich środowiska, a szczególnie

o uwarunkowaniach

i mechanizmach ewolucyj-

nych przemian przyrody.

Czy istnieje inteligentny plan

rozwoju życia na Ziemi?

Jerzy Dzik

Modna od niedawna ideologia „inteligentnego projektu” ( intelligent design ) jest mniej

prostacką od pierwowzoru modyfikacją kreacjonizmu. Miast jednorazowego aktu

stworzenia, zakłada stałą zewnętrzną interwencję w proces ewolucji. Jest to więc

koncepcja permanentnego cudu w historii życia na Ziemi. Co pozostaje w sprzeczności

z podstawowymi zasadami metody naukowej.

nr 3 czerwiec 2008 EWOLUCJA 1

uwieńczenie ery gadów

ssakokształtnych

Jerzy Dzik, Grzegorz Niedźwiedzki & Tomasz Sulej

o niedawna uprawianie w Polsce

solidnej paleontologii kręgowców

kojarzyło się wyłącznie z ekspedy-

cjami do odległych krajów. Nie

całkiem słusznie, bo światowe

uznanie przyniosło przecież przedwojennym

krakowskim i lwowskim badaczom odkrycie

w nieodległej ukraińskiej Staruni zakonserwo-

wanych w wosku ziemnym i solance trupów

nosorożców włochatych i mamutów. Prawdą

jednak jest, że pierwszemu paleontologowi

kręgowców działającemu w naszym kraju

Władimirowi Prochorowiczowi Amalickiemu,

profesorowi Cesarskiego Uniwersytetu War-

szawskiego i dyrektorowi Warszawskiego

Instytutu Politechnicznego, przyszło przed-

siębrać wyprawy badawcze nad odległą Pół-

nocną Dźwinę dla pozyskania materiału

do badań. Zgromadził w ten sposób wielką

kolekcję permskich gadów ssakokształtnych

oraz wielkich płazów i parejazaurów, która

w międzywojniu stała się osnową Moskiew-

skiego Instytutu Paleontologicznego. Pół

wieku później założycielka warszawskiego

Muzeum Ewolucji Zofia Kielan-Jaworowska

swoje marzenia poznania stadiów przejścio-

wych między nowoczesnymi ssakami i gadami

ssakokształtnymi realizowała na mongolskiej

Pustyni Gobi. Wraz z maleńkimi kredowymi

ssakami trafiły dzięki niej do Instytutu Pale-

obiologii PAN w Warszawie imponujące szkie-

lety dinozaurów i współczesnych im zwierząt

sprzed siedemdziesięciu milionów lat.

Spośród ziem dzisiejszej Polski Śląsk miał

szczególne predyspozycje, by stać się zapleczem

badań pradawnych zwierząt kręgowych. Przez

dziesiątki milionów lat, w różnych epokach

geologicznych, osadzały się tu bowiem pokłady

piasku, gliny i wapienia na przedpolu Sudetów

i tektonicznych masywów Małopolski. Z połu-

dnia trafiały do nich szkielety zwierząt lądowych

a wodnych z północy. Już w czasach Władimi-

ra Amalickiego badacze z Uniwersytetu Wro-

cławskiego i innych uczelni niemieckich znaj-

dowali szkielety morskich gadów i izolowane

kości w morskich wapieniach śląskiego triasu,

a z rzadka także w kontynentalnych osadach

permu i trzeciorzędu. Jaskiniowe brekcje kostne

dostarczały fragmentarycznego materiału, do

badań faun miocenu i pliocenu Sudetów i re-

gionu Częstochowsko-Krakowskiego. Ogromne

naukowe znaczenie ma wciąż opracowywana,

odkryta przed trzydziestu laty, wczesnotriaso-

wa brekcja kostna z Czatkowic pod Krakowem.

Z niej pochodzą m.in. jedne z najstarszych

w świecie szczątków żab. Prawdziwie zaskaku-

jące było jednak dopiero odkrycie ogromnego

późnotriasowego złoża kostnego w Krasiejowie

koło Ozimka. Po dwu stuleciach badań geolo-

giczno-paleontologicznych tego regionu zdawało

się bowiem niepodobieństwem, by można było

przeoczyć coś równie spektakularnego. Cóż

jednak powiedzieć o kolejnym znalezisku w nie

tak odległych Lisowicach, w cegielni działającej

przecież w tym miejscu prawie od stulecia?

Historia odkrycia

Lisowice to duża śląska wieś zlokalizowana bli-

sko granicy gmin Pawonków i miasta Lublińca, za-

tem na pograniczu przyrodniczych regionów Nizi-

ny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.

W obrębie nowożytnego państwa polskiego Liso-

wice są dopiero od trzeciego powstania śląskiego

w 1921 roku. Administracyjnemu przybliżeniu tą

drogą Lublińca zawdzięcza powstanie cegielnia

w przysiółku Lipie Śląskie pozostającym częścią

sołectwa Lisowice. Zbudował ją w 1928 roku Szpi-

tal Psychiatryczny w Lublińcu. Przetrwała jedynie

do 1942 roku, kiedy pożar zniszczył budynek

pieca wypałowego i dopiero w 1957 roku zakład

został odbudowany. Od roku 1996 jest dzierżawio-

ny przez życzliwego badaczom Janusza Ataniela

a właścicielem jest Przemysław Knaś. To tu od kil-

ku lat prowadzimy wykopaliska.

2 EWOLUCJA nr 3 czerwiec 2008

Zaskakujące

Zaskakujące uwieńczenie ery gadów ssakokształtnych

Trudno dziś dociec, kto pierwszy znalazł

skamieniałości w wyrobisku cegielni w Lipiu

Śląskim. Zapewne mieli nieznanych nam

poprzedników geolodzy z Uniwersytetu War-

szawskiego Ryszard Fuglewicz i Piotr Śnie-

żek, którzy w próbkach skalnych zidentyfi-

kowali żeńskie zarodniki (czyli makrospory)

bagiennych roślin widłakowych pokrewnych

dzisiejszemu poryblinowi. Opublikowali ar-

tykuł o nich w 1980 roku. Kilka lat później,

w polodowcowych piaskach leżących nad

złożem znalezione zostały ciosy mamuta.

Jeden z nich trafił do miejscowej szkoły. To

odkrycie zainspirowało do poszukiwań Mar-

ka Błyszcza, pracownika cegielni. Sugerując

się informacjami geologicznymi zawartymi

w dokumentacji zakładu sądził wtedy, że

kolekcjonuje drewno kopalnych roślin, ale

w jego zbiorach nieświadomie znalazły się

też fragmenty kości triasowych gadów.

Około roku 2006 w poszukiwaniu pirytu do

wyrobiska trafił kolekcjoner minerałów Ro-

bert Borzęcki. Znalazł szczątki kostne, które

pokazał innemu entuzjaście geologii — Pio-

trowi Menduckiemu. Ten przesłał jednemu

z nas (TS) spory ułamek kości do ekspertyzy.

Zbiegło się to w czasie z prezentacją zdjęć ko-

ści znalezionych przez Roberta Borzęckiego na

forum internetowym www.paleontologia.pl bez

podania lokalizacji stanowiska kopalnego. Mo-

derator forum Dawid Surmik, student paleon-

tologii, rozumnie zablokował dyskusję na temat

znalezisk i skierował Roberta do fachowców.

Historia ta klarownie pokazuje, jak wiel-

kie znaczenie ma wykształcenie i obywatel-

ska postawa młodych ludzi dla wykorzysta-

nia zasobów kraju, rozwoju jego regionów

i światowego postępu wiedzy. Cegielnię w Li-

piu odwiedzaliśmy (JD) wielokrotnie i bez-

skutecznie od ponad dwudziestu lat, w tym

czasie nie było bowiem eksploatowane złoże

kostne. Gdyby nie pojawienie się młodych

adeptów geologii w odpowiednim czasie

i miejscu, skarby śląskiej ziemi przerobione

zostałyby na cegły lub rozpadły się w proch

na wietrze i deszczu.

Skutkiem tych doniesień była nasza (TS &

GN) wycieczka do Lipia w maju 2006. Bez

trudu znaleźliśmy liczne kości i małą rybią

łuskę w pierwotnym złożu. W lipcu rozpo-

częliśmy profesjonalne wykopaliska. Ich

rezultatem były liczne okazy, w tym piękna

kość udowa dużego drapieżnego dinozau-

ra oraz główki olbrzymich kości, udowej

i piszczelowej, gada (jak dziś wiemy) ssako-

kształtnego. W sierpniu, po drodze z uro-

Północna ściana wyro-

biska cegielni

w Lipiu Śląskim

z kościonośnym szarym

iłowcem

w dole.

Profile geologiczne

złoża w Lipiu Śląskim

i ich lokalizacja pokazana na

blokdiagramie północno-zachodniej

części wyrobiska.

nr 3 czerwiec 2008 EWOLUCJA 3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: