O polskim nazewnictwie numizmatycznym

PN 1/1998 nr 20

O polskim nazewnictwie numizmatycznym uwag kilka

Od kilku miesięcy w prasie numizmatycznej pojawiają artykuły odnoszące się do sposobu opisywania monet, głównie w katalogach aukcyjnych. Publikowane zarzuty w znacznej części dotyczą nieco wydumanych problemów. Wynika z nich, że katalog aukcyjny to jest miejsce do rozwiązywania numizmatycznych zagadek, wyjaśniania niejasności, które są wynikiem toczących się w literaturze sporów czy polemik. Publikacje te jednak w mniejszym stopniu dotykają faktycznego problemu jakim jest brak przy opisie monet właściwego i zrozumiałego przez wszystkich "języka". Polskie domy aukcyjne działają zaledwie od kilku lat, a co więcej, w Polsce nie ma praktycznie żadnych długoletnich tradycji organizacji aukcji. Sprawia to, że tak w literaturze, jak i w handlu, od ponad stu lat, do opisu monet posługujemy się lepiej lub gorzej transkrybowanymi określaniami zagranicznymi. Niemieckie domy aukcyjne, których korzenie sięgają XVIII wieku wypracowały "język'' ułatwiający pełny opis monety, jej stanu zachowania widocznych i ukrytych wad. Nazewnictwo ma długą tradycję i jest w pełni zrozumiałe, tak wśród handlarzy, jak i kolekcjonerów. W Polsce takiej tradycji praktycznie nie ma.

Niniejszy artykuł jest próbą zaproponowania systemu określeń, powszechnie używanych w numizmatyce niemieckiej, wraz z wyjaśnieniem ich znaczenia pojęciowego.

Podstawową informacją w każdym katalogu aukcyjnym czy cenniku jest opis stanu zachowania. W Polsce przyjęło się stosowanie niemieckiego systemu, przy czym znaki literowe zastąpione są cyframi rzymskimi. W katalogach podaje się opisy stanu zachowania od I do V. Przy czym pierwszy oznacza praktycznie monetę, która w obiegu nie była, a ostatni monetę, którą da się rozszyfrować, a zatem nadaje się do włączenia do zbioru. System ten przyjął się powszechnie stosowany. Zasady dotyczące stanu zachowania opisaliśmy w PN nr 2. W jednym najbliższych numerów ponownie wrócimy do tego tematu. Poważnym problemem, nastręczającym największe kłopoty przy opisywaniu monet jest brak ujednoliconego systemu charakterystyki ich wyglądu, wad, czy uszkodzeń.

Poniżej publikujemy naszą propozycję stworzenia takiej terminologii. Opis rozpoczyna nazwa niemiecka, jej polski przekład i wyjaśnienie.

I. Uszkodzenia mennicze

W grupie tej zestawiono uszkodzenia występujące na monecie, a będące efektem niedoskonałości warsztatu menniczego.

Justiert, Leichte justiert - justunek, justowanie, moneta lekko justowana - w XVII wieku, a czasem wcześniej z uwagi na fakt, że monety bite były na nie zawsze dokładnie bitej blasze i przez to nie zawsze trzymały wyznaczoną wagę, w mennicy istniała praktyka zdzierania nadwyżki kruszcu, Monetę ważono, a następnie ostrym rylcem zdrapywano nadwyżki nosavelu. Przez co na monecie pozostawały rysy. Są one uszkodzeniem psującym wygląd monety, ale winny być inaczej postrzegane niż uszkodzenia mechaniczne wynikłe z obiegu. Była to bardzo powszechna praktyka np. w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego czy Księstwa Warszawskiego, z tego czasu monety bez śladów justunku należą do rzadszych.

Randfehler - uszkodzone obrzeże, rant - określenie to odnosi się do wad powstałych w procesie bicia, gdzie źle rozwalcowana blacha czy uszkodzony stempel powodowały uszkodzenie monety w procesie jej bicia, w postaci wyraźnego uszkodzenia - odprysku nosavelu na obrzeżu.

Schrötlingsfehler - odprysk nosavelu - ślady pozostawione w polu monety w postaci wyraźnych odpryskow nosavelu, spowodowane złym stanem stempla lub technologicznymi wadami blachy.

Nadlewki - ślady zgrubienia nosavelu będące wynikiem uszkodzenia pola stempla, co powodowało powstanie zgrubień na monecie będących skutkiem uderzeń stempla.

Stempelfehler - wada stempla - moneta wybita uszkodzonym stemplem, który powoduje niedobicia i inne niedokładności rysunku.

Rozwarstwienie blachy - przy zbyt wielkim nacisku stempla i źle wywalcowanej blasze, następował proces oddzielenia się fragmentu powierzchni w blasze monety, czasem jest to rozwarstwienie wewnętrzne, moneta traci wtedy swój dźwięk.

Einegrissen - wyszczerbianie krawędzi - uszkodzenie powstałe w wyniku zbyt dużego nacisku, które spowodowało wyszczerbianie krawędzi, czasem powstałe w sposób mechaniczny, dotyczy często brakteatów.

Etwas einegrissen - jak wyżej, ale lekkie tylko wyszczerbienie.

Schrötligsriss - pęknięcie krawędzi - od zbyt silnego uderzenia stempla, nastąpiło pęknięcie monety i powstanie rysy biegnącej od krawędzi ku środkowi monety.

Zainende - końcówka blachy - w przypadku bicia monet przy pomocy walca, przesuwający się pasek blachy nie zawsze pokrywał się z okrągłym stemplem monety, więc wybijano monety z ubytkami na krawędzi.

Stark verprägt -podwójny rysunek, pojęcie to dotyczy półbrakteatów i cienkich denarów, które bito na tak cienkiej blasze, że następowało przenikanie się stempla awersu z rewersem.

Doppelschlag - podwójne uderzenie - źle uderzona moneta, na której pozostał ślad podwójnego uderzenia stemplem, co sprawia, że występują na niej podwójne elementy tego samego rysunku.

Przebitki - monety z poprawkami dokonanymi w stemplu, także monety wybite na innych monetach tak, że spod nowego stempla widać ślady poprzedniego.

Grawiert - sztuka cyzelowania, niektóre medale, a także złote donatywy wykonywane były w technice odlewu, a następnie ręcznie poprawiane, cyzelowane (patrz też naprawianie monety przy pomocy grawerowania.) 

II Uszkodzenie mechaniczne

W części tej opisano uszkodzenia powstałe w wyniku obiegu lub innego mechanicznego czy chemicznego oddziaływania na monety.

Gewellt, Minimal, Leicht - zgięty, lekko pogięty, ślady gięcia - najczęściej stosowany przy monetach złotych, lub średniowiecznych, denarach, brakteatach. Złoto i cienko bite srebro są materiałem plastycznym, zatem zgięcie pozwalało rozpoznać nosavel z jakiego wykonano monetę. W polskich katalogach rzadko informuje się o takich śladach. Dodatkowe określenia odnoszą się do różnego stopnia tych uszkodzeń. Od lekkiego zgięcia po wielokrotne ślady takiego działania.

Knickpur - ślad zęba, dotyczy głównie monet złotych. Jedną najprostszych technik sprawdzenia czy mamy do czynienia z monetą złotą, było jej ugryzienie. Złoto jako miękkie lekko się poddawało, przez co powstawał wyraźny ślad. W każdym innym nosavelu ślad nie byłby wyraźny

Etwas Fundbelag - ślad innej monety - często monety ze skarbów, które leżały ściśnięte w skutek nacisku i działań chemicznych pozostawiają na trwałe przyklejone fragmenty innych monet do pola konkretnej sztuki. Ich usunięcie zagraża całości monety. Spotykane często w skarbach śreniowiecznych..

Originalguss - oryginalny odlew - dotyczy wczesnych medali, które nie były bite, ale odlewane, stanowi wyraźne wyróżnienie określające oryginalną sztukę, a nie późniejszą kopię.

Felder geglättet - tło gładzone - ślady naprawiania tła monety.

Leichte geglättet - moneta gładzona - ślad po gładzeniu monety, mający zlikwidować delikatne rysy na powierzchni, głównie dotyczy monet czy medali złotych.

Graffiti - rysy - mechanicznie powstałe rysy na powierzchni monety.

Reparaturspur - ślad po naprawie - moneta naprawiana.

Silberabschlag, Goldabschlag - odbitka, nadbitka - określenie stosowane w przy opisie monety wybitej nosavelu, nie właściwym dla danego nominału. Najczęściej miało to miejsce w przypadku monet złotych, ale odbitych w srebrze lub miedzi.

Rand beschnitten - obcięty rant - obcięcie rantu z użyciem narzędzia, nie powstałe w sposób naturalny.

Randabbruch - odprysk na rancie - uszkodzenie, najczęściej mechaniczne w efekcie czego nastąpiło odłamanie fragmentu monety.

Probierspur am rand, feilspur - uszkodzenie probiercze - uszkodzenie będące efektem sprawdzania nosavelu monety, czyli mechanicznie pozostawiony ślad najczęściej na rancie w postaci nacięcia, nadpiłowania skraju monety dla pobrania próbki nosavelu.

Henkel, Helkenspur - ucho, ślad po uchu. Bardzo często monety były przerabiane na biżuterię, dorabiano oprawę, ucho, różne zawieszki, w zbiorach likwidowano te przeważnie dolutowywane elementy, ale na monetach powstawały mniej lub rzadziej wyraźne ślady.

Broschtspur - oprawa wykonana w epoce, mniej lub bardziej ozdobna.

Fassungspuren - ślad po oprawie - w dawnej epoce monety były często oprawiane, lub wprawiane w inne sprzęty, pokreślenie to oznacza każdą monetę, która nosi ślady oprawy.

Kratzer - wżery, moneta posiadająca wgłębienia powstałe wskutek działania procesów chemicznych, także spowodowane użyciem pordzewiałych stempli.

Winz Kratzer - wżerki, jak wyżej.

Poliert - polerowana - moneta w sposób sztuczny poddawana była procesowi polerowania dla nadania jej błyszczącej powierzchni.

Loch - dziura, monety przerabiane do zawieszenia były często dziurawione, co pozostawiało otwór w monecie.

Gelocht - przedziurawiona, dziura powstała w sposób naturalny.

Gestopftes loch - zanitowana dziura, moneta naprawiano przez zalutowanie czy zanitowanie otworu. Oczywistym jest, że takie uszkodzenia powinny był opisywane.

Bearbetet - moneta naprawiana - często monety lekko uszkodzenie, np. zgięte są poddawane retuszom, w sposób mechaniczny naprawiane. Monety taka wygląda ładniej, jednak pod silnym szkłem powiększającym są widoczne i powinno to być w opisie zaznaczane.

Leicht berieben - lekko uszkodzona - moneta ma drobne wady, minimalne uszkodzenia.

Korrodiert - ślady korozji – ślady korozji będące wynikiem połączenia nosavelu monety z innym nosavelem lub chemicznym czynnikiem powodującym powstanie śladów w postaci (narośli, obcych ciał ?) na powierzchni monety.

Prägeschäche - krzywe bicie, wiele monet bitych w dużych nakładach, lub przy pomocy walca, zostawało tylko w części odbite na krążku.

Grawiert - moneta grawerowana - uszkodzenie powstałe wskutek naprawiania monety przy użyciu narzędzi grawerskich. 

opracowali: J. Dutkowski, A. Suchanek