ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
Struktura organów wymiaru sprawiedliwości.
- konstytucja marcowa – w związku z zasadą podziału władz – władza sądownicza to niezawisłe sądy
- konstytucja kwietniowa – odrzuciła zasadę podziału władz – sądy to organy państwa pod zwierzchnością prezydenta; eliminacja udziału społeczeństwa w sądownictwie.
- sądy dzieliły się na dwie grupy:
* sądy powszechne – rozstrzyganie wszystkich spraw karnych i cywilnych
* sądy szczególne – tylko określone kategorie spraw (sądy wojskowe, pracy, wyznaniowe oraz sądy rozpoznające sprawy ze stosunków publicznoprawnych: TS; Trybunał Kompetencyjny, NTA)
- Funkcje pomocnicze – prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat.
Zasady przewodnie sądownictwa.
1) Zasada niezawisłości sędziów – sformułowana przez konstytucję marcową – sędziowie w sprawowaniu swego urzędu „są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Orzeczenia sądowe nie mogą być zmienione ani przez władzę ustawodawczą, ani przez władzę wykonawczą".
- Gwarancją tej zasady był zakaz usuwania i przenoszenia sędziów (z wyjątkiem reorganizacji sądownictwa) oraz immunitet sędziowski.
- Zasada ta jest gwarancją zabezpieczenia praw obywatelskich.
- 1928 r. - prawo o ustroju sądów powszechnych – naruszenie tej zasady – możliwość przenoszenia lub usuwania w stan spoczynku sędziów. Duże rugi zastosowane w 1932 r. przed procesem brzeskim.
2) Zasada nominacji sędziów – dominowała w państwach europejskich (w przeciwieństwie do zasady wybieralności). Jedynie sędziowie pokoju wybieralni, a reszta sędziów mianowana przez prezydenta, a sędziowie grodzcy przez ministra sprawiedliwości.
- Wymogi – ukończone studia prawnicze, aplikacja sądowa, egzamin sędziowski, zakaz należenia do partii.
3) Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości – wprowadzone przez konstytucję marcową („Nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z prawa podlega" oraz „żadna ustawa nie może zamykać obywatelowi drogi sądowej dla dochodzenia krzywdy i straty").
- wyjątki wprowadzano po 1926 r. – ograniczenie sądów na rzecz administracji. → sprawy karne – wykroczenia przekazane do administracji.
* rozporządzenie prezydenta z 1934 r – organy administracji mogą kierować do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej.
4) Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości
- częściowo uwzględniona w sądownictwie zaborczym.
- konstytucja marcowa – sędziowie pokoju oraz sądy przysięgłych.
- prawo o ustroju sądów powszechnych – sądy przysięgłych i sądy handlowe i pracy
- konstytucja kwietniowa – przemilczała udział społeczeństwa → 1938 r. – likwidacja sądów przysięgłych (i tak działały tylko w b. Galicji) i sądów pokoju.
5) Zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw nie była kwestionowana ani w teorii, ani w praktyce, uznawano natomiast ich kompetencje do badania zgodności z ustawami aktów normatywnych niższego rzędu.
6) Zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa – następstwo dopuszczenia środków odwoławczych; miała zapewnić prawidłowość i jednolitość orzecznictwa sądowego. Sądy I i II instancji orzekały w konkretnych sprawach, sąd III instancji stał na straży jednolitości wykładni.
Sądy powszechne.
- W pierwszych latach II RP utworzono sądy okręgowe i apelacyjne oraz powołano SN. Odrębności pozostały na szczebli I inst. – sądy pokoju lub sądy powiatowe.
- Prawo o ustroju sądów powszechnych – unifikacja sądownictwa powszechnego → sąd grodzki I instancja → sąd Okręgowy I i II instancja → Sąd Apelacyjny II i I instancja → SN. (podział na oręgi sądowe nie pokrywał się z podziałem administracyjnym kraju)
- Sądy grodzkie – jednoosobowo jako I instancją w drobnych sprawach cywilnych i karnych oraz pomoc sądowa innym sądom.
- Sądy okręgowe – I inst. w ważniejszych sprawach karnych i cywilnych oraz apelacje od sądów grodzkich. Orzekały kolegialnie (3 osoby) lub jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały.
* dla orzekania o zbrodniach zagrożonych cięższymi karami i o przestępstwach politycznych miały być utworzone sądy przysięgłych (prawo o u.s.p.) – nie powołano, jedynie w b. Galicji działały sądy przysięgłych na podstawie przepisów austriackich → trybunał złożony z przewodniczącego i dwóch sędziów oraz ławę przysięgłych składającą się z 12 osób. Ława przysięgłych większością 2/3 głosów decydowała o winie oskarżonego. Karę w oparciu o werdykt przysięgłych wymierzał trybunał. → brak zaufania władz – zniesiono je w 1938 r. po uniewinnieniu w Krakowie działacza Doboszyńskiego (napad zbrojny na starostwo)
* Wydziały handlowe – 1 sędzia okręgowy i 2 ławników – mianowani przez m. sprawiedliwości, spośród kandydatów przedstawionych przez izby przemysłowo-handlowe.
* Minister sprawiedliwości powoływał również jednoosobowe sądy dla nieletnich.
- Sądy apelacyjne – II instancja od orzeczeń sądów okręgowych i jako I instancja w sprawach szczególnych, przekazanych im przez ustawy. Orzekały w składzie 3-osobowym, wyjątkowo 1-osobowo. Dzieliły się na wydziały.
- Sąd Najwyższy – najwyższa instancja dla sądów powszechnych → kasacje od orzeczeń sądów II instancji; orzekał w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy; czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego. SN dzielił się na izby: Cywilną, Karną, potem też dla spraw adwokatury. Zwykle w składzie 3 sędziów bądź w składzie zwiększonym 5- lub 7-osobowym, w składzie całej izby lub zgromadzenia ogólnego.
Sądy szczególne.
- Sądy wojskowe – ustawie z 1919 r., znowelizowana w 1936 r. Dla żołnierzy, podoficerów i oficerów, czasem też cywile. Orzekały na podstawie kodeksu karnego wojskowego i kodeksu wojskowego postępowania karnego.
- Sądy pracy – powołane w 1928 r. Sprawy – spory wynikłe ze stosunku pracy, związane z nauką zawodu, ze stosunku chałupniczego. Komplet sądzący – sędzia zawodowy i 2 ławników (od pracodawców i pracowników). Odwołanie do sądu okręgowego.
* wyłączenie spod kompetencji – stosunek pracy w rolnictwie oraz pracownicy umysłowi pracujący w urzędach, szkołach państwowych i organach samorządu terytorialnego → rozstrzygały komisje rozjemcze pod przewodnictwem inspektorów pracy, a klauzulę wykonalności nadawał sąd grodzki.
- Sądy wyznaniowe – funkcjonowały na obszarze b. zaboru rosyjskiego. Spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań. Przepisy wewnętrzne związków wyznaniowych.
- Trybunał Kompetencyjny – ustawa z 1925 r. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami administracji i sądami (pozytywne i negatywne). Składał się z 2 prezesów (struktura schizofreniczna) i 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów.
- Trybunał Stanu – „ciężka maszyna, która nigdy nie miała być używana”.
- Najwyższy Trybunał Administracyjny
Prokuratura.
- przepisy zaborcze do 1928 prawo o u.s.p.
- organ państwa powołany do ścigania przestępstw, podporządkowana ministrowi sprawiedliwości (naczelny prokurator) → nadzorował i kierował wszystkimi prokuraturami i zwierzchnictwo służbowe dot. pracowników.
- Strukturę dostosowano do struktury sądownictwa → prokuratorie przy sądach (np. Prokuratura SN z I prokuratorem SN na czele; itd), nie było prokuratur przy sądach grodzkich (policja państwowa i organy administracji ogólnej I instancji).
- Zadania – wszczynanie postępowania w sprawach przestępstw ściganych z urzędu, prowadzenie postępowania przygotowawczego, oskarżanie i nadzór nad wykonaniem kary.
Prokuratoria Generalna.
- dekret z 1919 r., ustawa z 1919 r. i rozporządzenie prezydenta z 1924 r. – stworzona dla obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakładów finansowanych przez państwo – zastępstwo procesowe, opinie prawne dla organów państwa. Zasada hierarchiczna → urząd centralny w Warszawie i kilka oddziałów terenowych.
Adwokatura i notariat.
- Adwokatura → jednolite przepisy w 1932 r., nowelizowane w 1938 r.; adwokat – zawód wolny. Samorząd – izby adwokackie (dla każdej apelacji) z władzami wybieranymi przez członków z Naczelną Radą Adwokacką. Stopniowo rozszerzany nadzór – minister sprawiedliwości i SN.
- Notariat ...
mbenio85