MONARCHIA PATRYMONIALNA
- Początkowo w ważniejszych sprawach powoływano wolną ludność miast i okolicy na WIECE, będące środkiem sprawowania władzy przez książąt oraz forum sądowym (dla najważniejszych spraw)
* książęta korzystali z niego celem uzyskania formalnej aprobaty dla prezentowanych decyzji
* poprzedzała go narada możnych („starszych miasta”), na której przygotowywali oni wnioski w sprawach będących przedmiotem wiecu
- od XIII w. rozwijały się WIECE URZĘDNICZE – forma udziału możnowładztwa w rządach i wyraz jego roli politycznej
* wiece urzędnicze MIĘDZYDZIELNICOWE – dla wspólnych spraw dzielnic
→ gdy kilka dzielnic łączyło się pod władzą 1 księcia, miały one na celu koordynację wspólnej polityki
* wiece urzędnicze DZIELNICOWE
→ ważniejsze decyzje władcy musiały być dokonane w porozumieniu z nimi (podział dzielnicy między spadkobierców, wyznaczanie następcy, ustanawianie nowych praw i podatków, wojna, traktaty, przywileje)
→ bez udziału księcia decydowano o zastosowaniu prawa oporu, dokonywano elekcji
→ funkcje sądowe – udzielanie rady księciu
- W miarę jednoczenia się państwa pojawiły się w latach 1306 i 1310 URZĘDNICZE WIECE OGÓLNOPAŃSTWOWE zapowiedź SEJMU WALNEGO (ukształtował się w monarchii stanowej)
MONARCHIA STANOWA (1320-1454)
- po zjednoczeniu każda ziemia posiadała wiec urzędniczy (zjazd prowincjonalny), a dla spraw ogólnych zwoływano wiec (zjazd) ogólnopolski.
- Zjazdy stały się sejmami, gdy zaczęła na nie przybywać szlachta, reprezentanci miast i kapituł.
- do końca XV w utrzymuje alternatywność sejmu prowincjonalnego i walnego.
- SEJM PROWINCJONALNY dogodniejszy dla króla, gdyż łatwiej mógł przeforsować swoje plany, gdy miał zgodę jedngo lub dwóch.
* umożliwiał szerszą reprezentację szlachty. Składał się:
→ grupa dygnitarzy, tzw. panowie-rada
→ urzędnicy ziemscy
→ szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele miast i kapituł.
- SEJM WALNY – wyraziciel poglądów i interesów możnowładztwa. Składał się:
* rada królewska w pełnym składzie → potem przekształciła się w senat.
* urzędnicy
* szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele miast i kapituł
→ ogół szlachty nie brał udziału w ściślejszych naradach, choć często aprobował przez aklamację → szczególnie na sejmach obozowych (np. 1422 – w Czerwińsku)
- od poł. XV w szlachta wysyła reprezentantów na sejm walny i prowincjonalne.
- od początku XV w – sejm walny raz do roku w Piotrkowie, sejm prowincjonalny Wielkopolski w Kole, a Małopolski w Nowym Mieści Korczynie.
- Kompetencje sejmów:
* ustawodawstwo (wszystkie większe statuty)
* podatki
- nacisk przy wystawianiu nowych przywilejów.
- mógł też obradować i uchwalać bez króla, który ex post je zatwierdzał
- delegaci sejmu walnego brali czasem udział w zatwierdzaniu umów międzynarodowych
- unia horodelska (1413) – przewidywała wspólne obrady sejmów Litwy i Polski.
Sejmiki Ziemskie
- Wiec dzielnicowy rozbił się na sąd wiecowy i radę panów ziemi.
- Rada panów ziemi to grupa dostojników ziemskich, która zajmowała się sprawami administracji lokalnej i ustawodawstwem partykularnym → od końca XIV w. musiała uzyskać zgodę ogółu szlachty danej ziemi.
- Z biegiem czasu rada panów ziemi zaczyna zanikać na rzecz sejmiku ziemskiego, przy istotnej roli urzędników (min. przewodniczył najwyższy urzędnik)
* lauda – uchwały sejmikowe
* funkcje sądownicze – jako sąd wyższy
* uchwalał podatki na potrzeby ziemi
* od początku XV w przedstawiał kandydatów na urzędy sądowe
* 1454 – przywilej cerekwicki – uchwalanie nowych praw i zwoływanie pospolitego ruszenia na sejmikach.
Konfederacje
- tworzone do określonych celów przez jeden lub kilka stanów, które działały w zastępstwie władzy państwowej lub w celu wymuszenia pewnych postanowień.
- związek osób, które podpisały się pod akt konfederacji
- zanikając w miarę rozwoju zgromadzeń szlacheckich. Powracają jako symptom kryzysu ustroju RP.
RZECZPOSPOLITA SZALCHECKA
Sejmiki i kształtowanie się dwuizbowego sejmu
- od 1493 – wytworzyło się stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich → przekształcili się w izbę poselską.
- rada królewska przekształciła się w senat
Sejmiki
- od XIII w przewodniczy marszałek wybierany przez szlachtę
- uczestniczy ogół szlachty danej ziemi (województwa)
- nazwy od funkcji:
* Sejmik przedsejmowy – zwoływał król wysyłając legata z legacją (pismo z powodami zwołania sejmu)
→ sejmik wybierał posłów i układał instrukcję poselską („plena potestas”, „limitata potestas”; instrukcje warunkowe, gdy w jakiejś sprawie nie było instrukcji szli za głosem posłów z „górnych województw”)
* Sejmik generalny – posłowie wraz z senatorami prowincji → uzgadniano stanowisko na sejm walny → w XVII w zanikły, prócz Pruskiego → na sejmie walnym spotykają się na tzw. sesjach narodów.
* Sejmik relacyjny
* Sejmik elekcyjny – zwoływane przez wojewodów, dla wybrania kandydatów na urzędy sądowe
* Sejmik kapturowy – od 1572 w czasie bezkrólewi
* Sejmik deputacki – od 1578 r dla wyboru deputatów do Trybunału Koronnego (co rok)
- lauda gdy dotyczyły spraw ogólnopaństwowego znaczenia (podatki, wojsko, bezpieczeństwo ziemi) czasem kasowane przez sejm walny
- gdy posłowie z danego sejmiku nie zgadzali się na podatki, król po sejmie zwracał się do sejmiku o zgodę.
Powstanie izby poselskiej, skład
- do XVI w wyboru reprezentantów na sejm walny w połowie dokonywali senatorowie → od poł. XVI w posłów wybiera sama szlachta.
- Liczba ustalona zwyczajowo – większe województwa po 6, mniejsze i ziemie po 2, drobne ziemie po 1, z Prus liczba nieokreślona (czasem bardzo duża)
- początkowo głosują sejmikami, od poł. XVI w głosowanie indywidualne
- dostają strawne (diety), do XVI w ze skarbu króla, potem od sejmików.
- duchowieństwo – brak reprezentacji w izbie poselskiej, jedynie w senacie. → synody prowincjonalne dawały zgodę na podatki (rola sejmików generalnych)
- nie ma przedstawicieli miast → wyjątek ablegaci z Krakowa, Wilna, Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Lublina → bez prawa głosu.
Organizacja sejmu walnego
- od poł. XVI w doktryna konstytucyjna – trzy stany sejmujące: król, senat, izba poselska
- stałe terminy uregulowane dopiero w artykułach henrykowskich → co 2 lata sejmy zwyczajne – max. 6 tyg.) lub częściej w pilnych sprawach (sejmy nadzwyczajne – max 2 tyg.). → promulgacja wymagała zgody wszystkich posłów.
- wspólne obrady polsko-litewskie w Warszawie, a od 1673 r co trzeci sejm w Grodnie.
- sejm koronacyjny w Krakowie
- za Zygmunta I ustalił się i zamknął skład senatu (arcybiskupi i biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, marszałek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi). Po unii lubelskiej – ci sami z Litwy.
Obrady i uchwały sejmowe
- do podjęcia uchwały potrzebna zgodna powszechna, czyli brak sprzeciwy
- wiążące instrukcje, choć jeśli zagłosował inaczej wiązało to sejmik
- w XVII i poł. XVIII w nieraz pomijano kilka sprzeciwiających się głosów (fikcja jednomyślności)
- większość decydowała przy wyborze marszałka i tzw. rugach poselskich.
- w senacie senatorowie nie głosowali, tylko wypowiadali swoje zdanie (votum). Największą wagę miały głosy najważniejszych urzędników → król lub kanclerz formułował opinię generalną (konkluzję)
- konstytucje ogłaszane w imieniu króla. Przed publikacją ucierano je (moderowano) → protesty, potem drukowano.
- od końca XVI w coraz częściej zaczęto żądać przestrzegania jednomyślności → mandaty imperatywne – nie zgadzać się na nic, póki sejm nie uchwali żądać sejmików → groźba nie dojścia sejmu do skutku – uchwały stanowiły całość.
- postulat tzw. sejmów rokoszowych...
mbenio85