PRAWO RODZINNE I SPADKOWE
wykład dr hab. Marka Andrzejewskiego US Szczecin
konsultacje – pok. 301 piątki, soboty
Literatura:
„Prawo rodzinne i spadkowe” – skrypt Becka
„Prawo rodzinne i spadkowe” – Smuczyński wyd. Beck
„Prawo rodzinne” – Ignatowicz, Nazar wyd. Lexis
„Prawo rodzinne i opiekuńcze” – Sokołowski
„Prawo spadkowe” Skowrońska-Bocian wyd. Beck
1. Prawo rodzinne i KRO.
Prawo rodzinne jest działem prawa cywilnego, chociaż zamieszczone jest w odrębnym akcie kodyfikacyjnym. KRO normuje zarówno stosunki majątkowe jak i osobiste między członkami rodziny. Konsekwencją przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego jest stosowanie wprost przepisów części ogólnej Kodeksu cywilnego, chyba że określone zagadnienie jest inaczej unormowane KRO (np. wady oświadczeń woli z zawarciu małżeństwa), albo w KRO istnieje wyraźna dyrektywa co do odpowiedniego stosowania przepisów KC. Odbywa się to na zasadzie lex specialis a lex generalia.
Budowa KRO.
KRO składa się z trzech zasadniczych części:
· prawa małżeńskiego
· prawa dotyczącego stosunków między rodzicami dziećmi
· prawa opiekuńczego
Skuteczność prawa regulującego stosunki rodzinne jest najbardziej widoczna na płaszczyźnie majątkowej. Natomiast w zakresie stosunków osobistych KRO normuje tylko podstawowe kwestie dotyczące formalnych przesłanek zawarcia małżeństwa, ustalania pochodzenia dziecka, nazwiska, a więc w zakresie praw stanu.
Przepisy dotyczące rodziny nie należy odczytywać w oderwaniu od prawa rodzinnego (np. gdy ktoś zwróci się o pomoc do opieki to najpierw szuka się w przepisów dot. np. alimentów, a następnie się je wypłaca). Co do kwestii dotyczących intymnej sfery życia rodzinnego, KRO zawiera normy, które bardziej wskazują na pożądane zachowanie i postawy członków rodziny, niż bezpośrednio je rozstrzyga i sankcjonuje, dlatego też Kro naszpikowane jest klauzulami generalnymi.
KRO respektuje zasadę autonomii rodziny i dlatego interwencja państwa w stosunki rodzinne jest wyjątkiem ograniczonym do sytuacji szczególnych, najczęściej patologicznych.
2. Źródła prawa rodzinnego.
Źródłami prawa rodzinnego są:
Ø Konstytucja, która uznaje małżeństwo, macierzyństwo, rodzicielstwo i rodzinę za wartości samoistne i zapewnia im ochronę zarówno w ramach grupy rodzinnej jak i w wymiarze indywidualnym (Art. 18. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej).Przepis ten znajduje się w rozdziale pierwszym wskazującym na główne zasady, na jakich opiera się porządek prawny państwa. Inne przepisy Konstytucji określają:
o Ochronę dobra dziecka w kontekście dobra rodziny (art. 71 i 72)
o Bezpieczeństwo socjalne (art. 67)
o Chronią prywatność człowieka i jego życie rodzinne (art. 47)
Ø kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO), który jest fundamentalnym aktem prawnym normującym stosunki prawne w rodzinie oraz stosunki w zakresie opieki i kurateli.
Ø Inne ustawy takie jak:
- Ustawę Prawo o aktach stanu cywilnego z 29.09.1986r.
- Ustawę o systemie oświaty z 07.09.1991r. (tekst jednolity Dz.U. z 1996r. Nr 67 poz. 329 ze zmianami) i wydane na jej podstawie akty wykonawcze
- Ustawę o świadczeniach rodzinnych z 28.11.2003r.
- Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26.10.1982r.
Ø Konwencje międzynarodowe
- Europejska konwencja o przysposobieniu dzieci z 24.04.1967 (Dz.U 99 z 1999r)
- Europejska konwencja o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego z 15.10.1975r. (Dz.U z 1999 nr 79)
- Europejska konwencja o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz o przywracaniu pieczy z 20.05.1980r. (Dz. U nr 31 z 1996r)
- Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 25.01.1996r. (Dz.U z 2000 Nr 107)
Ø Akty o zasięgu uniwersalnym, które zawierają wiążące państwo dyrektywy w sprawie ochrony praw człowieka w odniesieniu do swobody zawarcia małżeństwa, ochrony jednostki jako członka rodziny, stanu cywilnego człowieka, ochrony rodziny jako komórki społecznej itd.:
- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 19.12.1966r. (Dz.U Nr 38 z 1977r)
- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i kulturalnych z 19.12.1966r. (Dz.U. Nr 38 z 1977r)
- Konwencja o prawach dziecka z 20.11.1989r. (Dz.U. Nr 120 z 1991r.)
3. Główne zasady i kierunki wykładni.
Polskie prawo rodzinne opera się ahumanistycznych i demokratycznych przesłankach życia społecznego jakimi są:
- Równość ludzi niezależnie od płci i wyznania
- Ochrona słabszych
- Prymat pierwiastków osobistych
- Służebny charakter pierwiastków majątkowych w kształtowaniu stosunków prawnorodzinnych oraz świecki charakter norm prawa rodzinnego i kompetencja organów państwa w rozstrzyganiu spraw rodzinnych
Na podstawie powyższego formułuje się główne zasady wykładni:
1) Zasada szczególnej ochrony rodziny wyraża się ona w KRO poprzez przepisy mówiące o:
Ø Zachowania małżeństwa zawartego mimo przeszkody wieku
Ø Współdziałania dla dobra rodziny
Ø Rozliczenie majątku przy podziale majątku wspólnego
Ø Obowiązku alimentacyjnym
2) Zasada dobra dziecka, jako istoty słabszej od innych i potrzebującej ochrony
3) Zasada trwałości małżeństwa
4) Zasada równouprawnienia małżonków, którą ustawodawca realizuje nie tylko w stosunkach prawnorodzinnych unormowanych w KRO, ale także w zakresie uprawnień do dziedziczenia unormowanych w KC i w odniesieniu do innych stosunków prawnych
5) Zasada świeckości prawa rodzinnego i kompetencji organów państwa przy rozstrzyganiu spraw rodzinnych zapewnia wszystkim obywatelom jednolitą pozycje prawną i jednolity tryb orzekania, niezależnie od przynależności wyznaniowej oraz światopoglądu. Sprawy rodzinne rozstrzyga sąd rejonowy (powszechny), będący sądem opiekuńczym. Sprawy te sąd rozstrzyga w procesie albo w postępowaniu nieprocesowym (np. sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej).
4. Orzekanie w sprawach rodzinnych.
Rozpoznawanie spraw wynikających ze stosunków prawnorodzinych wymaga większej spójności i jednolitości oceny sędziowskiej niż w innych sprawach cywilnych. Na ogół bowiem rozpatrywana kwestia, zwłaszcza związana z patologią danej rodziny jest rezultatem szerszego zjawiska, któremu trzeba zaradzić w sposób kompleksowy. Pożądane jest zatem, aby sprawy konkretnej rodziny rozpatrywał ten sam sędzia z pomocą wyspecjalizowanych organów wspierających.
Wydziały rodzinne rozpatrują sprawy rodzinne osobowe i majątkowe, z wyłączeniem spraw o podział majątku wspólnego (Sprawy cywilne) oraz sprawy mające charakter karny lub mieszany dotyczące nieletnich.
5. Prawo małżeńskie.
Małżeństwo jest postacią współżycia pary ludzkiej, jest zjawiskiem społecznym. Dla państwa i ustawodawcy instytucja małżeństwa jest niezmiernie doniosła, jako element (czynnik) stabilizujący ład prawny w społeczeństwie.
Małżeństwo:
1) Ułatwia ustalenie pochodzenia człowieka i tym samym porządkuje stan cywilny jednostki
2) Kształtuje stosunki rodzinne w szerszym zakresie np. powoduje powstanie stosunku powinowactwa
3) Tworzy grupę rodziną, będącą trwałym elementem struktury społeczeństwa względem której państwo prowadzi określoną politykę społeczno-gospodarczą.
KRO nie definiuje wprost instytucji małżeństwa. Można ją jednak zrekonstruować jako:
trwały, legalny związek mężczyzny i kobiety, powstały z ich woli, jako równoprawnych stron w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych.
Małżeństwo monogamiczne.
Małżeństwo monogamiczne jest powszechnie akceptowalne w kręgu kultury euro-amerykańskiej. Postulat małżeństwa monogamicznego wyraża art. 13 KRO, wg którego pozostawanie w związku małżeńskim jest przeszkodą dla zawarcia nowego małżeństwa. Poza tym zawarcie małżeństwa bigamicznego jest przestępstwem (art. 206 kk).
Poligamia – poślubienie kilku żon.
Poliandria – poślubienie kilku mężów.
Świeckość małżeństwa.
Wprowadzona na mocy art. 10 Konkordatu zawartego przez Polskę ze Stolicą Apostolską możliwość zawarcia małżeństwa unormowanego w KRO jednocześnie z zawarciem małżeństwa kanonicznego przed duchownym nie odbiera, ani nawet nie osłabia cechy świeckości. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że dla zawarcia w trybie małżeństwa świeckiego konieczne jest spełnienie przesłanek określonych w KRO, które zapewniają organowi państwa kontrolę nad tym, czy zamierzone zawarcie małżeństwa jest zgodne z polskim prawem. Chodzi zwłaszcza o uprzednie stwierdzenie przez kierownika USC braku przeszkód do zawarcia małżeństwa oraz sporządzenie aktu małżeństwa (art. 1 § 2 KRO). Jeżeli więc przy zawarciu małżeństwa kanonicznego dopełniono również przesłanek wskazanych w KRO i kierownik USC sporządzi akt małżeństwa, państwo nie traci kontroli nad zgodnością zawieranych małżeństw zgodnie z prawem. Poza tym zachowanie jurysdykcji sądów powszechnych w sprawach małżeńskich, niezależnie od formy jego zawarcia, wspiera nadal zasadę świeckości małżeństwa.
Trwałość małżeństwa.
Postulat trwałości małżeństwa nie jest formułowany wprost w przepisach KRO. Jednak z uregulowań tego aktu, przepisów regulujących unieważnienie małżeństwa i rozwód wyraźnie można wyinterpretować dyrektywę ustawodawcy mającą na celu zachowanie istniejącego małżeństwa. Trwałość małżeństwa zależy jednak przede wszystkim od postawy samych małżonków. Postulat trwałości małżeństwa jest fragmentem ochrony rodziny, zwłaszcza wychowującej małoletnie dzieci, ponieważ tylko stabilna rodzina zapewnia im należyty rozwój i poczucie bezpieczeństwa. Wyraz temu daje także art. 18 Konstytucji.
Równouprawnienie małżonków.
Równouprawnienie polega zarówno na dobrowolności samego aktu zawarcia małżeństwa, jak i na nabyciu równego statusu prawnego przez żonę i męża.
Zawarcie małżeństwa.
Wg art. 1 KRO, małżeństwo może być zawarte przed kierownikiem USC, albo przed duchownym jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego, z dopełnieniem dodatkowych przesłanek.
Zawarcie małżeństwa jest niewątpliwie rezultatem porozumienia, woli nupturientów, wyrażonej w przepisanej formie i kreującej stosunek prawny małżeństwa. Jest czynnością prawną o charakterze rodzinnym, na skutek której powstaje stosunek prawny, którego treści w zasadzie strony nie kształtują, ale swoją swobodną decyzją akceptują treść i skutki zawarcia małżeństwa w ustawie.
q Odmienność płci nupturientów
q Złożenie zgodnych oświadczeń – przejawia się w tym, że odpowiadają sobie pod względem treści, zgodność oświadczeń ocenia kierownik USC. Oświadczenia takie nie mogą zawierać żadnych zastrzeżeń, zwłaszcza co do warunku i terminu.
q Jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń, zapewnia kontrolę zgodności oświadczeń, a ponadto akcentuje doniosłość dla samych stron atu zawarcia małżeństwa i nadaje charakter uroczysty. KRO przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika (art. 6), jednak o tym czy istnieją ważne powody decyduje sąd, który wydaje stosowne zezwolenie. Legitymowana do żądania udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika jest tylko osoba, która chce udzielić takiego pełnomocnictwa (w formie pisemnej z podpisem urzędowo poświadczonym).
q Złożenie tych oświadczeń przed kierownikiem USC.
Brak którejkolwiek z tych przesłanek powoduje, że małżeństwo nie istnieje – matrimonium non existens.
Przesłankami formalno – prawnymi są:
q Zawarcie małżeństwa w lokalu USC, a poza nim tylko w uzasadnionych sytuacjach
q Nupturienci muszą wykazać swoją tożsamość i przedłożyć stosowne dokumenty:
ü Akt urodzenia
ü Orzeczenie sądu rozwiązujące albo unieważniające małżeństwo
ü Akt zgonu poprzedniego małżonka
ü Zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa
ü Pisemne oświadczenie nupturientów, o tym, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa
ü W przypadku cudzoziemców - dokumenty stwierdzające zdolność do zawarcia małżeństwa wg swojego prawa ojczystego
q Okres 1 miesiąca wyczekiwania na zawarcie małżeństwa, który ma zapobiegać decyzjom pochopnym i nieprzemyślanym
q Publiczność zawarcia związku – wymaga się obecności dwóch pełnoletnich świadków
q Sporządzenie aktu małżeństwa – niezwłocznie po zawarciu związku
Znowelizowane przepisy KRO oraz art. 10 Konkordatu tworzą zbiór przesłanek koniecznych dla zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym. Należy zaznaczyć, że chodzi tu o sam akt zawarcia małżeństwa, a nie o ukształtowanie małżeństwa jako stosunku prawnego, a więc jego treści, rozwiązania, unieważnienia itd. Dla zawarcia małżeństwa świeckiego jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego wymaga się dodatkowo (oprócz przesłanek wymienionych w art. 1 KRO) następujących przesłanek:
q Wyrażenie przez nupturientów woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu – przed osobą duchowną, po czym osoba duchowna sporządza zaświadczenie, które spełnia rolę protokołu z ceremonii. Zawarcie małżeństwa przed osoba duchowną poprzedza kontrola kierownika USC, który sprawdza, czy nie występują przeszkody małżeńskie przewidziane w prawie Polskim. Wynik kontroli wpisywany jest na zaświadczeniu, w którym następnie duchowny wpisuje adnotacje o złożonych oświadczeniach woli nupturientów, a następnie przekazuje go w terminie 5 dni z powrotem do USC.
q Sporządzenie przez kierownika USC aktu małżeństwa, niezwłocznie (najpóźniej następnego dnia) na podstawie dostarczonego wyżej zaświadczenia. Przesłanka ta pełni rolę kontroli następczej sprawowanej przez organ państwa, ponieważ małżeństwo jest zawierane poza nim. Kierownik USC odmawia sporządzenia aktu małżeństwa, jeżeli dokumenty określone w art. 8 KRO otrzymał po upływie 5 dni od dnia zawarcia małżeństwa wyznaniowego, a spóźnienie nie jest skutkiem działania siły wyższej.
Przeszkody zawarcia małżeństwa.
Przeszkody zawarte w art. 10 – 15 KRO oraz ograniczenia zawarte art. 4 KRO maja na celu zapobieżenie zawieraniu małżeństw, które z przyczyn społeczno-obyczajowych lub eugenicznych uważa się za niedopuszczalne. Przeszkody są wyliczone w zamkniętym katalogu (numerus clausus), co oznacza, że małżeństwa nie można unieważnić z innych przyczyn.
Przyczyny te to:
1) Nieosiągnięcie wymaganego wieku, tj. 18 lat przez obojga nupturientów (art. 10 KRO)
2) Całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga nupturientów (art. 11 KRO)
3) Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (art. 12 KRO)
4) Pozostawanie w związku małżeńskim – bigamia (art. 13 KRO)
5) Pokrewieństwo oraz powinowactwo (art. 14 KRO)
6) Istnienie między nupturientami stosunku przysposobienia (art. 15 KRO)
Prawo kanoniczne wymienia inne przeszkody takie jak np:
1) Brak chrztu
2) Śluby czystości w instytucie zakonnym
3) Trwała i uprzednia niemoc płciowa
4) Zabójstwo współmałżonka
5) Pokrewieństwo w linii bocznej do czwartego stopnia
Jeżeli małżeństwo zostało zawarte mimo istnienia przeszkody wskazanej w art. 10-15 KRO, jest ono ważne i skuteczne dopóty, dopóki sąd nie wyda orzeczenia o jego unieważnieniu. Jeżeli żadna z uprawnionych osób nie żąda unieważnienia małżeństwa, powoduje ono wszelkie skutki, jakie KRO wiąże z aktem zawarcia małżeństwa. Prawomocne orzeczenie unieważniające małżeństwo ma charakter konstytutywny, ponieważ dopiero ono niweczy istniejący stosunek prawny małżeństwa.
Przyczyny unieważnienia.
1) Przeszkoda wieku – wyznaczenie równego wieku (18 lat) nupturientów jest wynikiem dostosowania polskiego prawa do standardów międzynarodowych, a w szczególności równego prawa mężczyzn i kobiet do zawarcia małżeństwa po osiągnięciu pełnoletności (art. 16 Powszechnej deklaracji Praw Człowieka). Mimo braku wymaganego wieku, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 lat. Niezachowanie przesłanki wymaganego wieku jest podstawa do unieważnienia małżeństwa. Unieważnienie jest jednak niedopuszczalne, jeżeli przed wytoczeniem powództwa małżonek wiek ten osiągnął (konwalidacja małżeństwa).
...
nakaima